ИРОН ÆВЗАГ |
|
||||||||||||||||||||||
САМОУЧИТЕЛЬ ОСЕТИНСКОГО ЯЗЫКА |
|||||||||||||||||||||||
ЧАСТЬ I 1
2
3 4
5 ЧАСТЬ II 26
27
28
29
|
* Предыдущий урок * К содержанию * Следующий урок * Урок 19ГрамматикаПредлогиВ осетинском языке имеется только два предлога: æд «с» и æнæ «без». -æд-Предлог æд, сочетаясь только с именами существительными в именительном падеже, выражает объектные отношения с оттенком значения совместимости:
Гыццыл Габо хæдзармæ
бацыд æд порти «маленький
Габо зашел в дом с мячиком»
Обычно между предлогом æд
и управляемым им
существительным нельзя вставить какое-либо
другое слово.
Æрцæуынц хъæдæй авд уæйыджы
æд саджы
мæрдтæ
«идут из лесу
семь великанов с
тушами оленей». -æнæ-
Предлог æнæ
употребляется в
осетинском языке чаще, чем предлог æд. Предлог æнæ
сочетается с
именами существительными,
субстантивированными именами и
местоимениями. Перед глагольными
формами предлог æнæ выступает
в роли отрицательной приставки в
значении «не». Предлог æнæ с именами существительными
|
хæдон
– рубашка аххос – причина кусæнгарз – инструмент (труда) хæцæнгарз – оружие къæбиц – кладовая, кладовка фæз – площаь, площадка, поляна фистæгæй – пешком фистæг – пеший кæрон – конец фидауын – мирить(ся), гармонировать |
бæрæгбон –
праздник худинаг – позор фыййау – пастух æмдзæвгæ – стихотворение фæйнæрдæм – в разные стороны рынчын – больной алырдæм – во все стороны цъылын – веник æвгъау кæнын – жалеть |
20 – дыууын 21 – дыууын иу 22 – дыууын дыууæ 23 – дыууын æртæ 24 – дыууын цыппар |
25 –
дыууын фондз 26 – дыууын æхсæз 27 – дыууын авд 28 – дыууын аст 29 – дыууын фараст |
Таким же образом после каждой десятки к ним прибавляются числительные от 1 до 9:
30 – æртын 40 – цыппор 50 – фæндзай 60 – æхсай 70 – æвдай |
80
– æстай 90 – науæдз 100 – сæдæ 1000 – мин |
После 100 счет до 199 идет по той же схеме, что и до 100. Например: 129 – сæдæ дыууын фараст, 167 – сæдæ æхсай авд.
После 199 (сæдæ науæдз фараст) идет 200 – дыууæсæдæ, 300 – æртæсæдæ и т. д.
Счет от 200 до 1000 идет по одной и той же схеме: 234 – дыууæсæдæ æртын цыппар, 367 – æртæсæдæ æхсай авд, 999 – фарастсæдæ науæдз фараст.
После 1000 счет продолжается по той же схеме, что и до 999. Например:
1134 – мин сæдæ æртын
цыппар,
1357 – мин æртæсæдæ
фæндзай
авд,
1999 – мин фарастсæдæ науæдз
фараст,
2436 – дыууæ мины цыппарсæдæ
æртын æхсæз,
5678 – фондз
мины æхсæзсæдæ æвдай
аст,
17432 – æвддæс
мины цыппарсæдæ
æртын
дыууæ,
213789 – дыууæсæдæ
æртындæс
мины авдсæдæ
æстай
фараст.
20 – ссæдз 21 – иу æмæ ссæдз 22 – дыууæ æмæ ссæдз 23 – æртæ æмæ ссæдз 24 – цыппар æмæ ссæдз 25 – фондз æмæ ссæдз 26 – æхсæз æмæ ссæдз 27 – авд æмæ ссæдз 28 – аст æмæ ссæдз 29 – фараст æмæ ссæдз |
30 – дæс
æмæ ссæдз 31 – иуæндæс æмæ ссæдз 32 – дыууадæс æмæ ссæдз 33 – æртындæс æмæ ссæдз 34 – цыппæрдæс æмæ ссæдз 35 – фынддæс æмæ ссæдз 36 – æхсæрдæс æмæ ссæдз 37 – æвддæс æмæ ссæдз 38 – æстдæс æмæ ссæдз 39 – нудæс æмæ ссæдз |
40 – дыууисæдз
41 – иу æмæ дыууисæдз и
т. д. до 59 – нудæс
æмæ дыууисæдз
Счет ведется по той же системе, что от 40 до 59:
60
– æртиссæдзы 80 – цыппарыссæдзы 100 – фондзыссæдзы 120 – æхсæзыссæдзы |
140
– æвддæсыссæдзы 160 – астыссæдзы 180 – фарастыссæдз 200 – дыууæфондзыссæдзы |
Необходимо помнить: Числительные склоняются только при самостоятельном употреблении. В сочетание же с существительными числительные по падежам не изменяются.
Необходимо
знать:
–
Склонение числительных не отличается от
склонения имен.
–
При склонении составных числительных
изменяется только последняя часть:
цыппар сæдæ æртын
аст «438»
цыппар сæдæ æртын асты
цыппар сæдæ æртын астæн
цыппар сæдæ æртын астмæ
цыппар сæдæ æртын астæй
цыппар сæдæ æртын астыл
цыппар сæдæ æртын астимæ
цыппар сæдæ æртын астау
Порядковые числительные образуются от количественных числительных с помощью суффикса -аг, -æм или -æймаг:
1 – фыццаг
(фыццæгæм)
«первый»
2 – дыккаг
(дыккæгæм)
«второй»
3 – æртыккаг
(æртыккæгæм)
и т. д.
4 – цыппæрæм (цыппæрæймаг)
5 – фæндзæм (фæндзæймаг)
6 – æхсæзæм (æхсæзæймаг)
7 – æвдæм
(æвдæймаг)
8 – æстæм
(æстæймаг)
9 – фарæстæм (фарæстæймаг)
10 – дæсæм (дæсæймаг)
Далее порядковые числительные
образуются также путем прибавления -æм (-æймаг)
к количественным
числительным.
Обратите
внимание: В системе
образования порядковых числительных
исключение составляют только «первый»,
«второй»,
и «третий»,
которые образуются
нестандартно: фыццаг,
дыккаг
и æртыккаг.
При образование же
остальных количественных числительных
в порядковые, происходит замена
сильного гласного а слабым
гласным æ.
Необходимо
знать: Выступая в
качестве определения, порядковые
числительные не склоняются. В
самостоятельном же употреблении они
изменяются по падежам и числам. Например:
единственное число
фыццаг
дæсæ
дыууын цыппæрæм
фыццаджы
дæсæмы
дыууын цыппæрæмы
фыццагæн
дæсæмæн
дыууын цыппæрæмæн
фыццагмæ
дæсæммæ
дыууын цыппæрæммæ
и
т. д.
множественное число
фыццæгтæ – дæсæмтæ (дæсæймæгтæ) – дыууын цыппæрæймæгтæ
фыццæгты – дæсæмты (дæсæймæгты)
– дыууын
цыппæрæмты
фыццæгтæн – дæсæмтæн –
дыууын цыппæрæмтæн
фыццæгтæм – дæсæмтæм –
дыууын цыппæрæмтæм и т. д.
Примеры:
1) Нæ чызг ахуыр кæны цыппæрæм къласы «наша дочь учится в четвертом классе». 2) Мæ кæстæр хо райгуырд мин фараст сæдæ æстай æвдæм азы «моя младшая сестра родилась в 1987-ом году». 3) Нæ бинонты æз æвдæймаг дæн «в нашей семье я седьмой (по счету)». 4) Ацы аз мæ хистæр æфсымæр фæуыдзæн дæсæймаг кълас «в этом году мой старший брат закончит десятый класс». 5) Физкультурæйы урочы æз фæлæууын дæсæймаг «на уроке физкультуры я стою десятым». 6) Абон хуыздæр чи бакуыста, уыдонæн радтой лæвæрттæ: фыццагæн – сызгъæрин сахат, дыккагæн – телевизор, æртыккагæн та – велосипед «тем, кто сегодня поработал лучше всех, дали подарки: первому – золотые часы, второму – телевизор, а третьему – велосипед». 7) Абон æз дæр фыццæгтæй фæдæн «сегодня я тоже оказался первым (в числе первых)».
Разделительные числительные образуются при помощи суффикса -гай и имеют распределительное значение (в русском языке им соответствуют сочетания количественных числительных с предлогом по):
иу – иугай
«по одному»
дыууæ
– дыгай «по два»
æртæ – æртыгай «по
три»
цыппар –
цыппæргай «по
четыре»
фондз –
фæндзгай «по
пять»
иуæндæс – иуæндæсгай «по
одиннадцать»
дыууадæс – дыууадæсгай «по двенадцать»
Обратите внимание:
– Разделительные числительные дыгай,
æртыгай
образованы
нестандартно, от тех же основ, что и
порядковые дыккаг,
æртыккаг
(ды+гай, æрты+гай).
–
В основах же остальных числительных, при
образовании разделительных, происходит
переход гласных а,
о
в слабый гласный æ
(цыппар
– цыппæргай).
–
Во всех остальных разделительных
числительных от девяти суффикс -гай
присоединяется к
количественным числительным, которые
остаются без изменения: фараст –
фарастгай, дæс – дæсгай, иуæндæс – иуæндæсгай, фынддæс –
фынддæсгай и т. д.
Необходимо помнить: Разделительные числительные с суффиксом -гай по падежам изменяются при самостоятельном употреблении только в форме множественного числа: иугæйттæ, иугæйтты, иугæйттæн, иугæйттæм и т. д.
Разделительные числительные
образуются еще с помощью числительного фæйнæ.
При сочетании числительного фæйнæ
с количественным
числительным образуются разделительные
числительные с тем же значением, что с
суффиксом -гай.
Например:
иугай – фæйнæ иу (вместо «фæйнæ иу» можно сказать «фæйнæ»)
дыгай – фæйнæ дыууæ
æртыгай
– фæйнæ æртæ
цыппæргай – фæйнæ цыппар
фæндзгай – фæйнæ фондз
æхсæзгай – фæйнæ æхсæз
и т. д.
– Разделительные числительные, образующиеся с помощью суффикса -гай, с именами существительными сочетаются только в форме множественного числа:
Бон дыгай
нормæтæ æххæст кæнынц
«в день
выполняют по
две нормы».
Раисам
скъоладзауты хъæуы
æрбахæссын
æртыгай
чингуытæ «завтра
школьникам нужно принести по
три книги».
– Разделительные числительные, образующиеся с помощью фæйнæ, с именами существительными сочетаются только в форме единственного числа:
Бон фæйнæ
дыуæ
нормæйы æххæст кæнынц
«в день
выполняют по
две нормы».
Раисам
скъоладзауты хъæуы
æрбахæссын
фæйнæ æртæ
чиныджы «завтра
школьникам нужно принести по
три книги».
– При сочетании разделительного числительного (с суффиксом -гай) с существительными, существительное употребляется в форме именительного падежа, в то время как при сочетании с фæйнæ существительное стоит в родительном падеже:
æртыгай
бæттæ
«по три дня»
фæйнæ æртæ боны
æртыгай
мæйтæ
«по три
месяца» фæйнæ æртæмæйы
дæсгай сахæттæ
«по десять часов» фæйнæ дæс
сахаты
Неопределенно-количественные
числительные называют не конкретное
число, а выражают общее понятие
количества неопределенно. Они
образуются с помощью частицы иу:
иучысыл,
иугыццыл
«немного»; иуцалдæр, иуцасдæр,
иукъорд
«несколко».
Примеры:
1) Иуцалдæр боны фæстæ мæ горæтмæ цæуын хъæуы «через несколько дней мне нужно ехать в город». 2) Иуцасдæр рæстæг уым фæлæууыд «некоторое время (он) стоял там». 3) Иучысыл мæм ис «немножко есть у меня» 4) Иугыццыл мæм фæлæу «подожди меня немножко».
Иногда значения неопределенно-количественных числительных уточняются числительными приблизительного счета. Например:
Æддейы
æрæмбырд сты адæм иу-сæдæйы бæрц «на улице собрались люди,
численностью около
ста».
Иу-дыууæ хатты дæм дзырдтон «где-то
два
раза (я) звонил тебе».
Неопределенно-количественные числительные изменяются по падежам так же, как и имена.
Для исчисления времени в осетинском языке употребляются количественные имена и сочетания имен числительных с количественными именами.
В качестве единиц времени употребляются:
сикъунд
– «секунда» сахат – «час» къуыри – «неделя» аз, афæдз – «год» дуг – «эра», «эпоха» |
минут
– «минута» суткæ – «сутки» мæй – «месяц» æнус – «век» сæдæаз – «столетие» |
Примечание:
1. Иногда в значении сутки
употребляется слово
бон
«день».
2. Афæдз
«год» употребляется
для обозначения года, как полного цикла,
как круглый год.
В
качестве второй части сложных слов
употребляется аз
«год»: æндæраз «позапрошлый
год», сæдæаз
«столетие», авдазон
«семилетний,
семилетка».
Определение времени дня и ночи в
часах производится постановкой слова сахат
«час» после
количественных числительных. Например:
–
Цал сахаты у? «который
час?» – На этот
вопрос можно ответить: дыууæ сахаты
«два часа», фондз
сахаты «пять
часов» и т. д., то
есть, перед сахаты
необходимо
поставить любое количественное
числительное от 1 до 24 в именительном
падеже.
В
диалогической же речи часто опускается
слово «сахаты»,
называя просто число от 1 до 24. Например:
–
Цал сахаты у? «который
час?» – Цыппар
«четыре».
Иногда
в вопросе и ответе может быть иной
порядок слов: слово «сахат»
ставится перед количественным
числительным. При этом, слово «сахат»
ставится в отложительном падеже
множественного числа. Например:
–
Сахæттæй
дæм цас у?
«сколько времени»,
«который час» (дословно:
«часами у тебя сколько есть!»).
Ответ
обычно звучит следующим образом:
–
Сахæттæй у дыууадæс
«двенадцать часов»
(дословно: «часами
есть двенадцать») и т. д.
В
диологической же речи вместо полного
ответа обычно говорят кратко: «дыууадæс».
Когда
числительное стоит после слова сахат,
то по падежам
изменяется только числительное, а слово сахат
в форме отложительного падежа сахæттæй
остается без
изменения.
В
этом случае и в вопросе, и в ответе
числительные всегда выступают в форме
одного и того же падежа. Например:
–
Сахæттæй
цасыл райдайдзæн
дæ урок? –
Дæсыл.
–
«Во сколько часов начнется твой урок!»
– «В десять».
Если
счет единиц времени в часах ведется до 12,
а не до 24 часов, то перед сочетанием «числительное
+ сахат» и перед одиночным
количественным числительным ставится
название времени в пределах суток в
форме родительного падежа – æхсæвы «вечером»,
в форме
именительного падежа – æмбисæхсæв
в
значении русского «полночь»
и фæсæмбисæхсæв «после
полуночи», в форме
отложительного падежа –
райсомæй
в
значении русского «утра»,
бонаей
«дня»,
изæрæй
«вечера»,
æхсæвæй «ночи».
Например:
Райсомæй æхсæз сахатыл
«в шесть
часов утра»
Бонæй
иуæндæс
сахатыл
«в
одиннадцать часов утра»
Изæрæй авд сахатыл
«в семь часов вечера»
Æхсæвы дыууæ
сахатыл
«в два часа ночи».
Примеры:
1) Мæ куыст райдайы
райсомæй авд сахатыл «моя работа
начинается в 7 часов». 2) Дæ
уроктæ бонæй дыууæ сахатыл
фæуыдзысты
«уроки твои
закончатся в 2 часа дня». 3)
Кино райдайдзæн æхсæвы аст сахатыл «фильм начнется в восемь
часов вечера». 4) Ме 'фсымæр
хæдзармæ æрбацыд фæсæмбисæхсæв цыппар сахатыл «мой брат пришел домой в 4
часа после полуночи».
1. Поставьте после каждого числительного соответствующую цифру:
авд, дæс, æртæ, фынддæс, фæндзай, цыппар, цыппæрдæс, цыппор, цыппарыссæдз, цыппарсæдæ, фараст, нудæс, науæдз, фарастыссæдз, æртын аст, æхсай дыууæ, æстай иу, науæдз фараст, сæдæ дыууын фондз, æртæсæдæ æвдай æхсæз, дыууын дыууæ, мин, сæдæ.
2. Переведите следующие предложения на русский язык:
1) Знон нæ бригада сæххæст кодта дыууæ нормæйы. 2) Мæнæн ис æртæ æфсымæры æмæ цыппар хойы. 3) Нана мын дуканийы балхæдта æртæ килойы къафеттæ æмæ æхсæз килойы печенитæ. 4) Нæ хæдзары цур рæзы дыууадæс гыццыл бæласы. 5) Ног ахуыры азмæ мын мæ мад балхæдта фараст чиныджы æмæ дыууын æхсæз тетрады.
3. Назовите осетинские слова, имеющие значение:
первый, шестой, десятый, третий, девятый, второй, одиннадцатый, девятнадцатый, двадцатый, тридцатый, сороковой, сотый, восьмой, тринадцатый, двадцать шестой, тридцать третий.
4. Просклоняйте по падежам следующие числительные:
дыккаг, фарæстæймаг, дыууын æвдæм.
5. Переведите следующие предложения на русский язык:
1) Фыццæгæм сентябры мæ гыццыл хо скъоламæ ацæудзæн фыццаг хатт. 2) Дзандар йæ цыд фæтагъддæр кодта æмæ уайтагъд фыццаджы баййæфта. 3) Иннæ къуыри æртыццæджы мыл сæххæст уыдзæн æхсæрдæс азы. 4) Нæ Республикæйы ис авд горæты æмæ иу фондзсæдæ хъæуы. 5) Дыккаг хатт дæм мауал бахъæуæд цæуын. 6) Ахуыргæнæг фыццаг скъоладзауæн сæвæрдта фондз, дыккагæн – цыппар, æртыккагæн та ницы.
6. Образуйте от следующих числительных с помощью суффикса -гай разделительные числительные:
иу, æртæ, æхсæз, фараст, дæс, дыууадæс, æвддæс, ссæдз, дыууын, дыууын фондз, æртын фараст, дæс æмæ ссæдз, сæдæ, фондзыссæдзы, цыппор, цыппор дыууæ, фæндзай æртæ.
7. Переведите следующие предложения. Сравните предложения между собой. Объясните, что между ними общего:
1) Сывæллæттæ цыдысты къласмæ дыгæйттæй æмæ бадгæ дæр кодтой дыгæйттæй. 2) Алы скъоладзауæн дæр ахуыргæнæг радта æртыгай задачæтæ. 3) Скъоладзаутæ саразтой фæйнæ дыууæ хъуыдыйады. 4) Дада сывæллæттæн радта фæйнæ фæткъуыйы. 5) Гадзо арæх рынчын кодта æмæ-иу куыстмæ æртыгай, æвдгай бонтæ нæ рацыд. 6) Гардан æмæ мын Хадо фæйнæ фондз сомы радтой. 7) Иу сом дæр къапекгай æрæмбырд кæнынц.
Необходимо знать: Если разделительные числительные с суффиксом -гай можно употребить в самых различных ситуациях, то функционирование числительного фæйнæ ограничено. Так, если можно сказать: Гардан æмæ мын Хадо фæйнæ фондз сомы раттой «Гардан и Хадо дали мне по пять рублей (каждый)», то нельзя сказать: «Гардан мын фæйнæ фондз сомы ратта «Гардан мне дал по пять рублей (каждый)». В данном случае правильней будет сказать: Гардан мын фæндзгай сомтæ радта «Гардан мне дал по пять рублей (т. е. пятирублевки)».
8. Переведите следующие предложения на русский язык:
1) Нæ куыдз иуцалдæр боны фæстæ æрбацыд хæдзармæ. 2) Артур Маратмæ кæрты иуцасдæр фенхъæлмæ каст. 3) Зæронд лæг иучысыл абады æмæ та уæд кусынмæ бавналы. 4) Иугыццыл мæм уæддæр фæлæуыдаис. 5) Сабаты уæм изæрæй иу авд сахатыл зындзынæн. 6) Æхсæвы дыууадæс сахатæй фæстæмæ мауал æрбацу хæдзармæ.
-фæлæ-
Противительный союз фæлæ «но» служит для противопоставления синтаксически равноправных членов предложения:
1) Æз
дын раджы загътон,
фæлæ мæм нæ
байхъуыстай
«я тебе давно сказал, но (ты)
меня не послушался».
2) Хæдзар самадта, фæлæ
йын
дуар скæнын та ферох
кодта (поговорка) «построил дом, но дверь же для него забыл сделать».
-æви-
Разделительный союз æви соответствует русскому «или»:
1) Адæймаг дæ æви хæйрæг?
«(ты)
человек или
черт?»
2) Ам дæ ныууадзон æви дæ мемæ акæнон? «здесь тебя оставить или
тебя с собой отвести?»
3)
Автобусы æви
машинæйы 'рцыдтæ? «на автобусе или
на машине приехал?»
-кæнæ-
Разделительный союз кæнæ соответствует русскому «или». Он может быть одиночным или повторным:
1) Æрбауай,
кæнæ дзургæ
уæддæр æрбакæ «приходи, или
хотя бы позвони».
2) Уæдмæ кæнæ
паддзах
мæлдзæн, кæнæ
хæрæг «к
этому времени или
царь помрет, или
ишак (подохнет)».
3) Дæ уроктæ сахуыр
кæн,
кæнæ дын ахуыргæнæг дыууæ сæвæрдзæн «выучи
свои уроки, или
учитель поставит тебе двойку».
4) Æз
уæм кæнæ сабаты, кæнæ хуыцаубоны æрбацæудзынæн «я к вам или
в субботу, или
в воскресенье приду».
-йе-
Разделительный союз йе соответствует русскому «или». Он может быть одиночным или повторяющимся:
1) Иу хъæр, йе
иу сыбыртт никæцæй хъуысти «ни
одного крика или
шума не слышно было ниоткуда».
2) Йе абон,
йе никæд «или
сегодня, или
никогда».
-кæддæра-
Противительный союз кæддæра соответствует русскому «или», «ли», «а ну ка», «посмотрим»:
1) Фæнды
мæ базонын, кæддæра
халæттæ æцæг æртæсæдæгай азтæ
цæрынц «(я)
хочу узнать, действительно ли вороны
живут по триста лет».
2) Хъæр æм бакæн, кæддæра дæ нæ
фехъусдзæн «крикни
ему, не услышит ли
(он) тебя (посмотрим, не услышит ли
он тебя)».
-ома-
Союз ома соответствует русскому «то есть»:
1) Нæ размæ рацыдис сæ зæронд
ус, ома
чызгæн йæ мад «навстречу
нам вышла их старушка, то есть мать
девушки».
2) Ды йын
цы зоныс, ома
æнахуыргонд
дæ «что ты об
этом знаешь, то
есть неграмотный ты».
Примечание:
Ома
употребляется и
как частица в значении «дескать», «мол»:
чызг нæ рацыд немæ, ома,
дам, мæхиуыл цы скæнон, уый мын нæй «девушка не
пошла с нами, дескать
мне нечего одеть (букв.: «у меня нет,
что на себя надеть»)».
-кæннод-
Производный союз кæннод соответствует русскому «не то»:
1) Цъæх фæткъуытæ ма хæр,
кæннод дæ гуыбын фæрисдзæн «не ешь
зеленые яблоки, не
то у
тебя живот заболит».
2) Хорз æй
сараз,
кæннод мæ дæ
куыст æппындæр нæ хъæуы
«сделай его
хорошо, не
то мне твоя работа вообще не нужна».
-намæ-
Союз намæ соответствует русскому «а не то». Значение «намæ» близко к значению союза «кæннод» или союза «науæд». Однако их значения не всегда совпадают. Союз намæ чаще всего употребляется в произведениях устного народного творчества:
1) Лидзæм, – загьта
Аласа, – намæ нæ хъуыддаг
хорз нæу
«Бежим, –
сказал Аласа, – а не то
дело наше плохо».
2) Дæхи къахæй рацу, намæ дæм мæхæдæг куы бацæуон, уæд
дын æвзæрдæр уыдзæн
«сам
подойди ко мне (букв.: своей ногой иди), а
не то
если я
сам к тебе подойду, то тебе хуже будет».
-науæд-
Союз науæд имеет значение «а не то»:
1) Тагъддæр кусут, науæд изæрмæ нæ фæуыдзыстут
«быстрее
работайте, а не то до вечера не
закончите».
2) Ма йæм дзур, науæд
æй смæсты кæндзынæ
«не трогай
его (букв.: не говори к нему), а не то
рассердишь (ты) его».
-стæй-
Союз стæй имеет значение «а потом»:
1) Хъазыбегмæ бадзур, стæй ауылты
рацæут «позови
Казбека, а
потом идите (приходите) через меня (ко
мне)».
2) Ды уал
акус, стæй дын
æз дæр феххуыс кæндзынæн
«ты пока
поработай, а
потом я тоже тебе помогу».
-уæддæр-
Союз уæддæр имеет значение «и то», «все равно» «все же»:
1) Знон дын цæйбæрц фæдзырдтон,
уæддæр дæ уроктæ
не 'сæххæст кодтай «сколько
я тебе говорил вчера, все же (ты)
не выполнил свои уроки».
2) Абад мемæ, уæддæр никæдæм тагъд кæныс
«посиди со
мной, все
равно (ты) никуда не торопишься».
-цæмæй-
Союз цæмæй соответствует русскому «чтобы»:
1) Ис нæм æппæт фадæттæ
дæр, цæмæй завод ма 'рлæууа «есть у
нас все возможности, чтобы
завод не остановился».
2) Скъоламæ
уый тыххæй цæуынц,
цæмæй исты базонай «в школу для того
ходят, чтобы
что-нибудь узнать».
-афтæ-
Союз афтæ имеет значение «как», «когда». Он может употребляться и как союз, и как наречие:
1) Хур нæма скастис, афтæ сывæллон
йæ сынтæгæй рагæпп кодта «солнце еще не взошло, как
ребенок соскочил со своей кровати».
2) Нæма æрбадтæн мæ уроктыл, афтæ мæм ме 'мбæлттæ æрбадзырдтой «(я) еще не сел за свои уроки, как
меня позвали друзья (товарищи)».
-цыма-
Союз цыма соответствует русскому «будто»:
1) Йæхи ныкъкъуырма
кодта, цыма мæ нæ
хъуыста «прикинулся
глухим (букв.: сделал себя глухим), будто
(он) меня не слышит».
2) Йæхи афтæ дардта, цыма
рагæй
зонгæ уыдыстæм «(он)
себя так держал, будто
(мы) давно знакомы».
-уымæн æмæ-
Союз уымæн æмæ соответствует русскому «потому что»:
1) Æз
йемæ нал кусын, уымæн
æмæ уый
тынг æвзæр кусы «я с ним больше не работаю, потому
что он очень плохо работает».
2) Габойы
дыккаг аз ныууагътой
уыцы иу къласы, уымæн æмæ
тынг
æвзæр ахуыр кодта «Габо оставили на второй год в одном и
том же классе, потому
что он очень плохо учился».
-уый тыххæй æмæ-
Союз уый тыххæй æмæ имеет значение «так как», «потому что», «из-за того что»:
1) Зелимханы æппæт сыхæгтæ
дæр бирæ уарзынц, уый
тыххæй
æмæ уый тынг зæрдæхæлар адæймаг у «Зелимхана все соседи очень
любят, так
как он очень доброжелательный
человек».
2) Дзабойæ ничи никуы
ницы фæкуры,
уый тыххæй æмæ
йæ алчидæр зоны
чъынды кæй
у, уый «у
Дзабо никто никогда ничего не просит, так
как (потому что)
все
знают, что он очень скупой».
-уый йедтæмæ-
Союз уый йедтæмæ имеет значение «а то»:
1) Нæ йæ бауагътой адæм, уый йедтæмæ Гаппо марынмæ
хъавыд пъырыстыфы
«народ удержал его (букв.: не разрешил
ему народ), а
то
Гаппо хотел убить пристава».
2) Æхца мæ уæд, уый йедтæмæ хорз машинæ
равзарын
та базондзынæн «были бы
деньги (букв.: пусть у меня будут деньги), а
хорошую машину выбрать я сумею тогда».
С глаголом сослагательного наклонения союз уый йедтæмæ соответственно означает «а то бы»:
Афойнадыл алыгътæ ардыгæй, уый йедтæмæ мæ къухы цæф базыдтаис «вовремя (ты) убежал отсюда, а то бы (ты) узнал удар моей руки».
-куы... куы-
Повторяющийся союз куы... куы соответствует русскому «то... то»:
1) Гыццыл куыдз йæ къæдзил тилгæ
куы
иумæ фæуайы, куы иннæмæ «маленькая
собачка виляя хвостом то
к одному подбежит, то к другому».
2) Зæронд лæг йæ катайы куы
æддæмæ рахизы, куы мидæмæ бацæуы «старик в своем отчаянии то на
улицу выходит, то
в дом заходит».
-уа...уа-
Повторяющийся союз уа... уа соответствует русскому «и... и»:
1) Махмæ ис алыхуызон
фос дæр
– фыстæ уа, сæгътæ уа, хъуццытæ
уа, бæхтæ
уа «у
нас есть всякий скот – и овцы, и козы, и коровы, и лошади».
2) Созыр
алыбон дæр кусгæ кæны
– сабат уа,
хуыцаубон уа
«Созур каждый день работает – и в
субботу, и в воскресенье».
-фæнды... фæнды-
Повторяющийся союз фæнды... фæнды имеет значение «хоть... хоть»:
1) Фæнды
йын дзур, фæнды йын
ма дзур, – уæддæр дæм нæ
байхъусдзæн «хоть
говори ему, хоть не
говори, – все равно (он) не послушает
тебя».
2) Фæнды
горæты цæр, фæнды хъæуы,
– алыран
дæр кусын хъæуы «хоть
в городе сживи, хоть
в селе, – везде работать нужно».
-куы... уæд-
Двойной (парный) союз куы... уæд имеет значение «если... то», «когда... то»:
1) Райсомæй куы нæ
райхъал
уон, уæд мæ
дæхæдæг райхъал кæндзынæ «если
(я) утром не проснусь, то
ты сам меня разбудишь».
2) Къæвда куы
райдайа, уæддæр уæ куыст ма ныууадзут «если
начнется дождь, и то
(все же) не бросайте (букв.: не оставляйте)
вашу (свою) работу».
-кæд... уæд-
Союз кæд... уæд имеет значение «если... то»:
1) Кæд
хур ракæса,
уæд райдайдзыстæм
кусын «если
выглянет солнце, то начнем
работать».
2) Кæд
дæм æхца нæй, уæд дын æз
авæрдзынæн «если
у тебя нет денег, то я дам тебе».
-кæд... уæддæр-
Союз кæд... уæддæр имеет значение «хотя и... однако»:
1) Зæронд Бибо кæд
ахуыргонд
нæ уыд, уæддæр
бирæ таурæгътæ зыдта «старый Бибо хотя и не
был образованным, однако
(он) много легенд знал».
2) Кæд дæ рагæй нал федтон, уæддæр дæ базыдтон «хотя
и давно тебя (я) не видел, однако
(я) тебя узнал».
-кæм... уым-
Союз кæм...уым имеет значение «так как... то», «раз... то», «где... там»:
1) Кæм
мæ нал
уадзыс, уым дын зæгъдзынæн мæ
фæндон
«раз
(ты) не оставляешь меня (в покое), то
сказку тебе свое мнение».
2) Кæм мæ
схурх кодтай, уым
дæ бар дæхи фæуæд «где
(ты) мне (так) надоел (достал меня), там
пусть будет по-твоему».
Примечание: Кæм... уым при самостоятельном употреблении выступают не как союз, а как наречие кæм «где», уым «там».
-цалынмæ... уалынмæ-
Союз цалынмæ... уалынмæ имеет значение «пока... до тех пор»:
1) Цалынмæ
арсы
амарай,
уалынмæ йæ цармæй ныфс макæмæн бавæр (пословица)
«пока
не убьешь медведя, до тех пор никому
не обещай его шкуру».
2) Цалынмæ
æрбацæуон, уалынмæ
æнхъæлмæ кæсут
«пока (я) не
приду, до тех пор
ждите (меня)».
Примечание: В разговорной речи этот союз иногда выступает в виде составных частей: «цалынджы... уалынджы», «цалынджы... уæдмæ» с тем же значением.
-куыд... афтæ-
Союз куыд... афтæ имеет значение «как... так»:
1) Куыд æрбацыдтæ, афтæ цæугæ
дæр акæндзынæ «как
пришел, так
и уйдешь».
2) Арв куыд хъæр кæны,
афтæ
нæ цæвы (поговорка)
«как гром гремит (букв.: как небо кричит), так
не бьет».
-куыддæр... афтæ-
Союз куыддæр... афтæ имеет значение «как только... так»:
1) Нана райсомæй, бон куыддæр фæрухс вæййы,
афтæ йæ къæхтыл
вæййы «бабушка
утром, как только рассветает, так (уже) на
ногах бывает».
2) Куыддæр
дæм бадзурон, афтæ
рауай «как только позвоню
тебе (позову тебя), так (сразу) выходи».
-афтæ... æмæ-
Союз афтæ... æмæ имеет значение «так... что»:
1) Уыцы дон дæ зæрдæмæ афтæ тынг фæцæудзæн, æмæ
æндæр донмæ кæсгæ дæр нал бакæндзынæ «эта вода
тебе так
сильно понравится, что
на другие воды ты уже и не посмотришь».
2) Афтæ
тынг тагъд
кодта, æмæ йæ фæндагыл
уынгæ дæр никæй кодта «(он) так сильно спешил, что даже
никого не замечал на своем пути».
-ахæм... æмæ-
Союз ахæм... æмæ также обозначает «так... что»:
1) Дзабо ахæм гуыпп
ныккодта дуар, æмæ
къултæ дæр ма базмæлыдысты «Дзабо так
(сильно) хлопнул дверью, что
даже стены задрожали».
2) Сывæллон ахæм хъæр фæкодта,
æмæ сыхæгтæ дæр ма фесхъиудтой сæ
бынæттæй «ребенок
так (сильно) закричал, что
даже соседи повскакали со своих мест».
-бæргæ... фæлæ-
Союз бæргæ... фæлæ имеет значение «хотя и... но»:
1) Фæндаг бæргæ зыдта, фæлæ уæндгæ
нæ кодта «дорогу
хотя и
знал, но (он) не отваживался».
2) Дæу мæ бæргæ
фæнды куыстмæ райсын, фæлæ нæм бынат нæй
«хотя
и хочу тебя взять на работу, но
мест нет у нас».
-иугæр... уæд-
Союз иугæр... уæд означает «раз... то»:
1) Иугæр дзырд раттай, уæд
æй æххæст кæнын
хъæуы «раз
дал слово, то надо
его выполнять».
2) Иугæр
мæм æрбацыдтæ, уæд,
табуафси, мидæмæ «раз
(коль) пришел камне, то, пожалуйста, заходи».
-цацæг... уацæг-
Союз цацæг... уацæг имеет значение «поскольку... постольку»:
1) Цацæг
раст
дзурын, уацæг нарты
Ацамонгæ
мæ фыд Хæмыцмæ бацæуæд «поскольку
я говорю
правду, постольку
пусть Ацамонга нартов
подойдет к моему отцу Хамыцу».
2) Цацæг
рæстытæ дзурыс, уацæг
дæ Хуыцау фæрæстмæ
кæнæд «поскольку говоришь
правду (истину), постольку
пусть тебя Бог направит по пути
истины».
æнхъæлмæ
кæсын –
ждать, ожидать тагъд кæнын – спешить афтæмæй – так, таким образом лæмбынæг – внимательный катай – беспокойство, отчаяние катай кæнын – беспокоиться схъиуын – соскакивать, подскакивать уæндын – осмеливаться, отваживаться хъуыдыйад – предложение |
гуыбын
– живот, брюхо къуырма – глухой куырм – слепой тилын – трясти уæрдон – телега, арба таурæгъ – легенда, сказание сусæг кæнын – утаивать чъынды – скупой хызын – сумка |
1. Переведите следующие предложения:
1) Кæй уæрдоны бадай, уый зарæг кæн (поговорка). 2) Адæм кæй базоной, уый мауал сусæг кæн. 3) Уроктæ кæд фесты, уæд хæдзармæ ацу. 4) Кæд дын зын у, уæддæр æй кæнын хъæуы. 5) Ахуыр кæнын хъæуы, цæмæй дыууæтæ ма исай. 6) Бирæ куы кæсай, уæд зонгæ дæр бирæ кæндзынæ. 7) Æз куыддæр æрбацæуын скъолайæ, афтæ мæ уроктыл сбадын.
2. Прочитайте предложения. Найдите союзы и определите, в каких предложениях они соответствуют русскому «и»:
1) Ды дæр рацу ардæм. 2) Ме 'фсымæр дæр, æз дæр иу скъолайы ахуыр кæнæм. 3) Абон æмæ райсом бæрæгбæттæ сты. 4) Мæ кæстæр хо дæр ма фылдæр зоны. 5) Сосо афтæ лæмбынæг каст тиливизормæ, æмæ мæн дæр ма нæ уыдта йæ фарсмæ.
3. Прочитайте предложения и найдите в них союзы. Определите, какими союзами можно было бы их заменить:
1) Хистæртæй æмæ кæстæртæй, зæрæдтæй æмæ æрыгæттæй байдзаг ирон театры зал. 2) Уый дæр, ды дæр иу мыггагæй стут. 3) Йе Асланæн, йе Цæрайæн зæгъын хъæуы. 4) Кæнæ сабаты, кæнæ хуыцаубоны ацæуæм хохмæ. 5) Куыстæй тагъд æрбацыдтæн, уымæн æмæ хæдзары ничи уыди. 6) Абон куыстмæ байрæджы кодтон, уый тыххæй æмæ автобус нæ уыди.
4. Объясните по-русски значения следующих союзов:
кæй... уый, кæд... уæд, куы... куы, кæддæра, цыма, цæмæй, æви, науæд, намæ, кæннод.
5. Придумайте предложения со следующими союзами:
æмæ, æви, дæр, уымæн æмæ.
I. Ответьте на следующие вопросы:
1) Сколько предлогов имеется в
осетинском языке?
2)
Чему соответствует предлог æд
в русском языке?
3)
Можно ли вставить между предлогом æд и управляемым им
словом другие слова?
4)
Какой осетинский предлог соответствует
русскому «без»?
5)
С какими частями речи сочетается
предлог «æнæ»
(т. е. из каких частей
речи могут быть управляемые им слова)?
6)
Можно ли вставить между предлогом æнæ
и управляемым им
словом другие слова?
7)
Какое значение приобретает предлог æнæ
перед глагольными
формами?
8)
Как образуются количественные
числительные от 10 до 19?
9)
Чем отличается десятичный счет от
двадцатичного?
10)
В каком случае склоняются числительные?
11)
С помощью чего образуются
разделительные числительные?
12)
В чем отличия суффикса -гай
и фæйнæ?
13)
Как образуются неопределенно-количественные
числительные?
14)
Чему соответствует союз фæлæ
в русском языке?
15)
Какие союзы в осетинском языке
соответствуют русскому «или»?
16)
Что означает по-осетински слово «то
есть»?
17)
Каким словом обозначается в осетинском
языке русское «не
то»?
18)
Что соответствует русскому «а
не то» в осетинском
языке?
19)
Какие составные союзы вы знаете в
осетинском языке?
20)
Что значит: повторяющиеся союзы?
21)
Чем отличаются двойные союзы от
повторяющихся?
II. Прочитайте и переведите следующие предложения. По образцу составьте предложения с предлогом æд:
Образец: Дзерассæ хызынимæ бацыд дуканимæ. – Дзерассæ æд хызын бацыд дуканимæ.
1) Гардан араст куыстмæ кусæнгæрзтимæ. 2) Тота æмæ Бата бадтысты бæласы бын чингуытимæ. 3) Цуанæттæ рацыдысты хъæдæй арсы мардимæ. 4) Ме 'фсымæр дæм тагъд фæзындзæн машинæйы дæгъæлтимæ. 5) Дымгæ афæлдæхта стыр бæлас уидæгтимæ.
III. Переведите предложения на осетинский язык, употребив предлог æнæ:
1) Я остался без света. 2) Без меня никуда не уходи. 3) Нельзя работать без инструментов. 4) Он без меня ушел. 5) Он остался без работы. 6) Без своего младшего брата я не пойду в парк.
К данному заданию имеется ключ.
IV. Назовите осетинские слова, имеющие значение:
рубашка, причина, инструмент (рабочий), позор, праздник, веник, жалеть, пеший, пешком, во все стороны, в разные стороны, æмдзæвгæ, площадь, пастух, мириться, конец.
V. Поставьте после каждого числительного соответствующую цифру:
дыууын
фондз æхсай æртæ фæндзай иу æртын цыппор цыппар сæдæ дыууын иу дыууæсæдæ æртын мин фарастсæдæ æстай аст æртиссæдзы дыууæфондзыссæдзы |
æстай науæдз фараст дыууын фæндзай авд æстай аст сæдæ мин дыууæ мины ссæдз дыууиссæдз |
VI. Образуйте от следующих числительных порядковые числительные с помощью суффиксов -аг, -æм или -æймаг:
иу, дыууæ, æртæ, иуæндæс, дыууадæс, æртындæс, дыууын, æхсæз, авд, æртын, фараст, нудæс, дыууын фараст, æртын цыппар, дыууын иу, æртын дыккаг, цыппор сæдæ æртын æхсæз, сæдæ æхсай иу, сæдæ.
VII. Переведите следующие предложения на русский язык. Сравните употребление суффикса -гай и фæйнæ:
1) Сывæллæттæ къласмæ цыдысты иугæйттæй. 2) Скъоладзаутæ сахуыр кодтой фæйнæ æртæ æмдзæвгæйы. 3) Алчидæр радзырдта æртыгай æмдзæвгæйы. 4) Кæрæдзийы фæдыл цыдысты æртыгæйттæй. 5) Алкæмæндæр хæс уыди фæйнæ цыппар аргъауы бакæсын.
К данному заданию имеется ключ.
VIII. Выпишите предложения. По образцу переделайте определенные предложения в неопределенные:
Образец: 1) Цалдæр боны фæстæ Мæскуыйæ ссæудзæн ме 'фсымæр. – Иуцалдæр боны фæстæ Мæскуыйæ ссæудзæн ме 'фсымæр. 2) Мах къласы ахуыр кæны æртын скъоладзауы. – Мах къласы ахуыр кæны иу-æртын скъоладзауы.
1) Цалдæр лæппуйы бацыдыстысты нæ кæртмæ. 2) Æз дæм цалдæр хатты бадзырдтон тилифонæй. 3) Цасдæр рæстæг ам нæ уыдзынæн. 4) Чысыл мæм ам фæлæуу! 5) Киевы æз фондз хатты уыдтæн. 6) Фараст сахатыл мæ нæхимæ цæуын хъæуы. 7) Гыццыл ма хъæуы куысты кæронмæ.
Оба варианта предложений переведите на русский язык.
IX. Из двух простых предложений составьте с помощью союза фæлæ одно сложное предложение по образцу и переведите их:
Образец: Æз уæм абон æрбацыдтæн. Сымахма ничи уыд. – Æз уæм абон æрбацыдтæн, фæлæ сымахмæ ничи уыд («я к вам сегодня приходил (пришел), но у вас никого не было»).
1) Æз мæ гыццыл хойæн бацамыдтон нымайын. Уый та дзы ницы бахъуыды кодта. 2) Махмæ телевизор нæ уыди. Абон нын нæ фыд балхæдта. 3) Машинæйыл нæма зонын. Тагъд машинæ тæрыны бартæ райсдзынæн. 4) Райсом хъуамæ куыстмæ ацыдаин. Абон фæрынчын дæн.
X. Выпишите предложения. Раскройте скобки. Вместо «или» поставьте соответствующий ему в осетинском языке союз. Предложения переведите:
1) Ды мæм хъусыс (или) къуырма дæ? 2) (Или) рацу мемæ, (или) дæ хæдзары бад! 3) Кæд дæ фæнды, уæд рацу (или) абон, (или) райсом. 4) Уый тилифон (или) æндæр истæй хъæр уыди? 5) Дæхæдæг рауай, (или) дæм мæхæдæг дæр бацæудзынæн. 6) Хуыздæр иронау (или) уырыссагау зоныс кæсын?
К данному заданию имеется ключ.
XI. Назовите осетинский союз, соответствующий русскому:
то есть, не то, а не то, а потом, и то, все же, чтобы, будто, как, потому что, так как, а то, а то бы.
XII. Переведите на русский язык следующий текст:
Хетæг
куы
иу куысты ныллæууы, куы иннæ куысты, фæлæ
дзы бирæ никуы акусы. Фæстаг куыстмæ
та налдæр цæугæ æрбакодта, налдæр
дзургæ. Фæлæ дзырдмæ
дæр нæ хъусы. Фæнды йын дзур, фæнды
йын ма дзур, уæддæр йæхи куыд фæнды,
афтæ бакæны. Дысон та
йæ
мадæн загъта: «Райсом
куы нæ
райхъал уон, уæд мæ райхъал кæндзынæ.
Ног куыстмæ та цæуын.
Кæд мæ зæрдæмæ фæцæуа, уæд
дзы кусдзынæн. Кæннод æндæр
куыст агурын хъæуы».
Хетæг
цалынмæ
куыстмæ
цыдис, уæдмæ
адæм
куыстæй
сæ
хæдзæрттæм
æрцыдысты. æмæ
Хетæг
сæ
хæдзары куыд
бадт, афтæ ма абон
дæр бады. Кусын
чи нæ уарзы, уымæ хур дæр
æнхъæлмæ нæ
кæсы.
К данному заданию имеется ключ.