ИРОН ÆВЗАГ

* Предыдущий урок * К содержанию * Следующий урок *

Урок 34

Ныхасуат	Разговорник
Горæты уынджы	На улице города
Бахатыр кæ, ардыгæй проспекты онг цы цæуы?	Извините, до проспекта отсюда что едет?
Ардыгæй дард у?	Это далеко отсюда?
Уый горæты центры ис.	Это в центре города.
Куыд цæугæ у?	Как надо ехать?
Цæуыл ацæуон?	На чём поехать?
Трамвайыл.	На трамвае.
Автобусыл.	На автобусе.
Троллейбусыл.	На троллейбусе.
Маршруты таксийыл.	На маршрутном такси.
Маршруткæйыл.	На маршрутке.
Маршруткæйыл тагъддæр бахæццæ уыдзынæ.	На маршрутке быстрее доедешь.
Автобусыл хуыздæр уыдзæн.	Лучше на автобусе.
Фæлтау такси райс!	Лучше возьмите такси!
Штыбæмæ æндæр номырмæ кæм рабадын хъæуы?	Где можно пересесть на Штыба?
Æндæр номырмæ рабадын нæ нæ бахъæудзæн?	Не надо будет делать пересадку (на другой номер)?
Автобусты æрлæууæн та кæм ис ам?	А где здесь автобусная остановка?
Гыццыл фалдæр.	Немного дальше.
Иннæ уынджы тигъыл.	На углу другой улицы.
Цавæр æрлæууæны мын хизгæ уыдзæн?	На какой остановке мне надо будет выйти?
Иннæйы уæ хизын хъæуы.	Вам надо выйти на следующей.

 Упражнения

1. С помощью разговорника переведите вопросительные предложения. Ответьте на них.

Образец: Хатыр бакæ, дæ хорзæхæй, ардыгæй Цоколайы-уынгмæ цы цæуы? – Цоколайы-уынгмæ арды-гæй дыккаг номыр автобус цæуы?

1) Хатыр бакæ, дæ хорзæхæй, ардыгæй Цоколайы-уынгмæ цы цæуы? 2) Шофыр, ам æмбæлы рахизын? 3) Нæ зоныс, лæппу, автобус ам кæм æрлæууы? 4) Бафæрсын аипп ма уæд, фæлæ фыццæгæм вокзалмæ куыд цæугæ у? 5) Дæ хорзæхæй, базар кæцырдыгæй ис?

2. Переведите предложения на осетинский язык.

1) Пожалуйста, передайте на проезд. 2) Остановите, пожалуйста, здесь! 3) Остановите, пожалуйста, на следующей остановке. 4) Я доеду до университета? 5) Скажите, пожалуйста, как можно доехать до Республиканской больницы?

Запомните значения слов
 

передайте адæттут ма	следующей иннæ
на проезд фæндаггаг	остановка æрлæууæн
остановите бауром ма	доеду бахæццæ уыдзынæн

3. Переведите предложения на русский язык.

1) Фæндаггаг раттай? 2) Нæй мæм фæндаггаг. 3) Чи уæ зоны, автобус тагъд нæ уыдзæн? 4) Бафæрсын дæ æмбæлы? 5) Ацы маршруткæ кæдæм цæуы?

Самодиктант

       Таксийыл тагъддæр бахæццæ уыдзынæ. æндæр номырмæ мæ бахъæудзæн рабадын. Шофыр, ам ма мын бауром!

4. Текст

ХЕТÆДЖЫ КЪОХ

Хетæджы къох ирон адæммæ уæлфæдзæхст бынатыл нымад цæуы. Алы аз дæр дзы вæййы куывд. Уыцы бон æппæт Ирыстоны дæр бæрæгбон вæййы. Ирыстоны алы рæттæй Хетæджы къохмæ æрцæуы тынг бирæ адæм. Ам фæкувынц Хетæджы Уастырджимæ. Кæмæн нæ бантысы Хетæджы къохмæ æрцæуын, уыдон та йын йæ ном ссарынц сæ хæдзæртты.

Хетæджы къох æй уымæн хонынц, æмæ, таурæгътæ куыд дзурынц, афтæмæй раджы кæддæр иу лæг, йæ ном Хетæг, зæгъгæ, ралыгъд йæ марджытæй. Ныр Хетæджы къох кæм и, уым ахаудта, йæ бон нал уыди дарддæр ли-дзын. Уæд æм райхъуыст, уым дæрддзæф цы хъæд уыди, уырдыгæй хъæлæс:

- Хетæг, хъæдмæ!

- Хетæг хъæдмæ нал бафæраздзæн, фæлæ хъæд – Хетæгмæ, – æрмæст ма бафæрæзта ныхъхъæр кæнын Хетæг. æмæ уæд æрцыди алæмæттаг цау: хъæдæй иу къох раскъуыди æмæ Хетæджы бамбæрзта.

Уæдæй фæстæмæ уыцы къох сси уæлфæдзæхст ран, кæм фæкувынц Хетæгæн нæ, фæлæ йæ феххуысгæнæг Хетæджы Уастырджийæн. Уым не ‘мбæлы нæдæр бæлæс-тæ фадын, нæдæр къалиу алыг кæнын, нæдæр дыргътæ уидзын, нæдæр исты сырд кæнæ маргъ амарын. Исты ра-хæссын дæр дзы не ‘мбæлы. Уырдæм не ‘мбæлы карз нозт хæссын, хыл кæнæ æнæгъдау митæ кæнын.

► На заметку

В осетинском языке словом куывд обозначают не только молитву, но и всякое мероприятие с элементами обрядового пиршества, как правило, с жертвоприношением и приготовлением обрядовых осетинских пирогов.

Пояснения к тексту

къох роща	алæмæттаг цау чудо, чудесное явление
уæлфæдзæхст священный	раскъуыди оторвалась
нымад цæуы считается	бамбæрзта накрыла
бæрæгбон праздник	феххуысгæнæг спаситель
фæкувынц молятся	не ‘мбæлы нельзя
йæ ном ссарынц упоминают, воздают ему	фадын рубить
нæ бантысы не удаётся	къалиу ветка
таурæгътæ легенды	алыг кæнын срезать
нал бафæраздзæн уже не сможет	дыргътæ уидзын собирать плоды
ралыгъд бежал	сырд зверь
марджытæй от убийц	маргъ птица
ныхъхъæр кæнын крикнуть	рахæссын вынести
æрцыди случилось	карз нозт алкоголь
хыл кæнын драться	æнæгъдау митæ безнравственные действия

5. С помощью текста переведите следующие предложения на русский язык:

1) Рощей Хетага потому называют, что, как гласят легенды, давным-давно какой-то человек по имени Хетаг бежал от убийц. 2) Роща Хетага у осетин считается священным местом. 3) Там нельзя ни деревья рубить, ни ветки срезать, ни плоды собирать. 4) Не в состоянии бежать дальше, он упал там, где ныне роща Хетага. 5) Тогда случилось чудо: от леса оторвался кусок рощи и накрыл Хетага. 6) Туда нельзя приносить алкогольные напитки.

6. С помощью текста ответьте на вопросы:

- Хетæджы къох уæлфæдзæхст бынатыл нымад цæмæн у?
- Цы кæнын не ‘мбæлы Хетæджы къохы?
 

ЛЕКСИЧЕСКАЯ РАБОТА

Многозначные слова

Как переводить предлог «у» на осетинский язык:

а. (в значении у кого-либо) передаётся направительным падежом на –мæ (-æм) или дательн. падеж. на –æн;

- Я оставил свою книгу у товарища мæ чиныг ме ‘мбалмæ ныууагътон;
- У старика было три сына зæрондæн æртæ фырты уыд.

б. (в значении около) передаётся послелогами цур, æввахс, раз, фарсмæ;

- У дома стояло несколько человек хæдзары цур лæууыди цалдæр адæймаджы;
- Недалеко от дома мы расстались хæдзармæ æввахс мах фæхицæн стæм кæрæдзийæ;
- Не сиди у окна, простудишься рудзынджы цур ма бад, уазал дæ бацæудзæн;
- Старик сидел у печки и грел свои озябшие руки зæронд лæг пецы фарсмæ бадт æмæ йæ уазал къухтæ хъарм кодта.

в. (в значении родительного падежа) передаётся родительным падежом на –ы, или дательн. падеж. на –æн с притяжательным местоимением;

- Волосы у Зарины доходили до пояса Зæринæйæн йæ дзыккутæ йæ астæумæ хæццæ кодтой.

г. передаётся отложительным падежом на –æй;

- Возьми у матери деньги и принеси хлеб дæ мадæй æхца райс æмæ дзул æрбахæсс.

Упражнения

7. Переведите предложения на осетинский язык.

1) Ключи от своего кабинета я оставил у охранника. 2) Сегодня у соседей свадьба. 3) У нашей кошки недавно появились маленькие котята.  4) Мать хлопотала у плиты, а отец сидел у телевизора. 5) Когти у медведя были огромные и страшные.

Запомните значения слов

ключ дæгъæл	свадьба чындзæхсæв
охранник гæс	хлопотать зилæнтæ кæнын
гæды кот, кошка	когти дзæмбытæ
котёнок гæдыйы лæппын	страшные тæссаг

8. Переведите предложения на русский язык. Обратите внимание на употребление послелога раз.

1) Артур никæй ауагъта йæ раз. 2) Бæлццæттæ тыгуырæй лæууыдысты автобусы раз. 3) Йæхи раз ын бынат æрцахста. 4) Мæ разы дæр иу чысыл абадут! 5) Афæ-дзы размæ амардис сæ фыд. 6) Мах сымах разæй дæр ам бадтыстæм. 7) Сæ рæзты ацæуын никæй уадзы. 8) Нæ раз-мæ рацыд урсзачъе зæронд лæг.

9. Переведите предложения на русский язык. Обратите внимание на употребление послелога цур.

1) Мах цур уал абад иучысыл. 2) Махæн дæр дæ цуры сцæттæ кæ бынат! 3) Куыдз дæр йæ цурæй иуварс нал цыд. 4) Нæ цурты дыууæрдæм кодтой машинæтæ.

Запомните значения слов
 

цур около	раз перед, около
тыгуырæй группой	урсзачъе белобородый

10. Текст

РОЩА ХЕТАГА

О возникновении рощи Хетага существует много легенд. В одной из этих легенд говорится, что на нынешнем месте рощи Хетага в незапамятные времена стоял многолюдный аул.

В ауле жил старец по имени Хетаг. Он мог считать звёзды небесные и знал имена всех их. Мог предвидеть будущее. Угадывал смерть не только людей, но и животных. Все ходили к нему за советами и наставлениями.

Время текло, жители аула наслаждались крепким миром. Но однажды они узнали, что наступает враг, и решили бежать в лес. Они звали с собой и старого Хетага, но он к тому времени уже ослеп и одряхлел и сам идти не мог. И, как гласит легенда, он обратился к лесу и сказал: «Дни моей бодрости уже прошли, силы давно оставили меня. Чем мне, обессиленному, искать в тебе убежища, поспеши ты ко мне, укрой, спаси меня от неверных».

После этого воззвания поднялся дремучий лес, с шумом явился на это место и накрыл великого Хетага и всех жителей этого аула.

Пояснения к тексту

в незапамятные времена незаманты	угадывал базыдта-иу
аул хъæу	за советами уынаффæмæ
старец зæронд лæг	наставление зондамынд
считать нымайын	текло здесь згъордта
звёзды стъалытæ	наслаждались мондагист уыдысты
небесные æрвон	ослеп бакуырм
мог предвидеть рагацау зыдта	одряхлел ныззæронд
будущее здесь цы уыдзæн	воззвание расидт
	дремучий тар

Работа над текстом

15. Тест №6

Из двух вариантов выберите наиболее правильный перевод:

1. После этого воззвания поднялся дремучий лес, с шумом явился на это место и накрыл великого Хетага и всех жителей этого аула.

а) Уый фæстæ расидты сыстад тар хъæд, уынæр кæнгæйæ фæзынд уыцы бынатмæ æмæ бамбæрзта номдзыд Хетæджы æмæ æппæт цæрджыты уыцы хъæуæй.
б) Уыцы расидты фæстæ фенкъуысти йæ бынатæй тар хъæд, уынæр кæнгæйæ фæзынд уырдæм æмæ бамбæрзта номдзыд Хетæг æмæ уыцы хъæуы æппæт цæрджыты.

2. О возникновении рощи Хетага существует много легенд.

а) Хетæджы къохы фæзынды тыххæй бирæ таурæгътæ ис.
б) Фæзынды тыххæй Хетæджы къохы ис бирæ таурæгътæ.

3. Время текло, жители аула наслаждались крепким миром.

а) Рæстæг згъордта, хъæуы цæрджытæ мондагист уыдысты фидар сабырдзинадæй.
б) Рæстæг згъордта, цæрджытæ хъæуæй мондаг кодтой фидар сабырдзинадæй.

4. Но однажды они узнали, что наступает враг, и решили бежать в лес.

а) Фæлæ иухатт уыдон базыдтой, кæй бырсы знаг, æмæ сфæнд кодтой лидзын хъæдмæ.
б) Фæлæ иухатт базыдтой, знаг сæм кæй бырсы, æмæ хъæдмæ алидзынвæнд скодтой.

            К данному тесту имеется ключ.

Упражнения

16. Переведите и запомните тексты бесед в различных ситуациях.

♪ Беседы

I. Чиныгдоны. В библиотеке.

- Уæ бон хорз! Нарты кадджыты фæстаг рауагъд чиныг мæ хъæуы. Ис уæм?
- Ис нæм, фæлæ къухты и. Хъуамæ йæ æрбахæссой.
- Æмæ йæ кæд æрбахæсдзысты?
- Райсом æй хъуамæ æрбахæссой.
- Даредзанты таурæгътæ та уæм ис?
- Ис. Гыццыл фæлæуу, ныртæккæ дын æй рахæсдзынæн.
- Табуафси, мæнæ цы чиныг агуырдтай, уый.
- Бузныг. Ирон аргъæутты чиныг та уæм ис?
- Ис. Уый дæр дын ныртæккæ рахæсдзынæн, ды та, табуа-фси, сбад æмæ уал кус.

II. Дуканийы. В магазине.

- Дæ бон хорз! Цы дæ хъæуы?
- Иу дзул ма мын авæр.
- Хатыр бакæ, зноныккон дзул у. Хъæуы дæ?
- Нæ, бузныг! Ног дзул та уæм кæд уыдзæн?
- Дыууæ сахаты фæстæ хъуамæ æрбаласой.
- Хорз, уæдæ ма мын царвы иу килæ авæр.
- Табуафси.
- Макъаронты иу пачкæ дæр мын авæр.
- Табуафси. Цы ма?
- Сæкæры дыууæ килæйы мын абар.
- Табуафси. Исты ма дæ хъæуы?
- Нæ. Бузныг!

17. Переведите на русский язык загадки.

1) Дзых ын нæй, афтæмæй дзуры (чиныг). 2) Лæг нæу, афтæмæй дзуры, бæлас нæу, афтæмæй йыл сыфтæ ис, хæдон нæу, афтæмæй хуыд у (чиныг). 3) Æнæ къæхтæ, æнæ къухтæ, афтæмæй алы бæстæтæм цæуы (фыстæг). 4) Æнæ къахæй цæуы æмæ æнæ къухæй амоны (сахат). 5) Урс зæххыл сау халæттæ кæрæдзиуыл баст (дамгъæтæ).

18. Прочитайте и переведите пословицы на русский язык. Постарайтесь запомнить их.

1) Æппæтæй тыхджындæр зонд у. 2) Рæстдзинад зæр-дæйæн уæз нæ кæны. 3) Знагæй лымæн скæн, фæлæ лы-мæнæй знаг ма скæн. 4) Адæмы тых бирæ у. 5) Бирæ дзу-рынæй бирæ кусын хуыздæр у. 6) Хуымы цы байтауай, уый дзы æрзайдзæн. 7) Лалымы цы ныккæнай, уый дзы ра-цæуы. 8) Мады бæллиц – цоты хур. 9) Мады хо мады ад кæны. 10) Арт ахуыссы, кад – нæ. 11) Ныфс – мæсыг у.

Запомните значения слов

хъуамæ должно, должны, возможно, очевидно	тых сила
царв сливочное масло	хуым пашня
сæкæр сахар	байтауай посеешь
дзых рот	æрзайдзæн уродится
афтæмæй таким образом	лалым бурдюк
сыфтæ листья	бæллиц мечта, желание
хæдон рубашка	цот дети
хуыд сшитый	кад уважение, слава, почёт
халæттæ вороны	ныфс надежда, опора, вера, уверенность, воля, обнадёживание
уæз тяжесть	ахуыссы гаснет
знаг враг	мæсыг башня
лымæн друг