ИРОН ÆВЗАГ

* Предыдущий урок * К содержанию * Следующий урок *

Урок 40

Фразеологизмы

Так говорят по-русски	Так говорят по-осетински
Всего-навсего. Я прервал его речь вопросом: сколько у меня всего-навсего денег? (А. Пушкин)	Дæлæмæдæр æмæ уæлæ-мæдæр. Йæ ныхас ын аскъуыдтон фарстайæ: дæлæмæдæр æмæ уæлæмæдæр мæм цас æхца ис, зæгъгæ?
Выбиться (выбиваться) из сил. Сколько бедных птиц выбивается из сил и погибает в пути! (Д. Мамин-Сибиряк)	Мæрдвæллад бакодта. Йæ бон нал у. Йæ удæй уд кæнын. Цæйбæрц мæгуыр тæхгæцъиутæн сæ бон нал вæййы æмæ фæндагыл фесæ-фынц!
Старик чувствовал, что выбивается из сил, но вернуться домой с пустыми руками не решался. (Д. Мамин-Сибиряк)	Зæронд лæг æнкъардта мæрдвæллад кæй бакодта, уый, фæлæ фæстæмæ афтид къухтæй раздæхынмæ та йæ ныфс нæ хаста.
Роман Танцур выбивался из всех сил, чтобы угодить князю. (Данилевский)	Роман Танцур йæ удæй уд кодта, цæмæй йе ‘лдары зæрдæ балхæдтаид.
В ус не дует. Как ни смеялись над ним по поводу его преждевре-менной старости, но он и в ус не дул. (А.П. Чехов)	Йæ фæсонæрхæджы дæр нæй (нæ цæуы). Куыд ыл нæ худтысты, рагафон кæй базæронд, уый тыххæй, фæлæ уымæн йæ фæсонæрхæджы дæр нæ цыд.

Упражнения

1. Переведите предложения с фразеологизмами на осетинский язык.

1) Скажи, ворон-птица, отчего живёшь ты на белом свете триста лет, а я всего-навсего только тридцать три года? (А.С.Пушкин). 2) Нащупал нас немец, зажал в лесу, почуял, что нас тут горсточка всего-навсего осталась (Б.По-левой). 3) В купе Остап по-прежнему выбивался из сил, чтобы понравиться компании (Ильф и Петров). 4) Я работаю одна, совсем из сил выбилась (А.Чехов). 5) Она трепетала за каждый свой шаг, из сил выбивалась, чтобы угодить (Бунин). 6) Закури и в ус не дуй (А.Твардовский).

2. Переведите предложения с фразеологизмами на русский язык.

1) Бирæ ма фысдзынæ, дæлæмæдæр æмæ уæлæмæдæр дын иу сыфæй фылдæр куы нæ радтой? 2) Нал мæ хъæуы, дæлæмæдæр æмæ уæлæмæдæр туманы аргъ у, дæхицæн æй уадз! 3) Цы ма мæ агурыс, ницыуал мæм ис, дæлæмæдæр æмæ уæлæмæдæр æртæ сомы!

3. Переведите предложения с фразеологизмами на русский язык.

1) Хос кæрдыны уыдтæн абон æмæ мæрдвæллад бадæн. 2) Мад йæ удæй уд фæкодта, цæмæй йæ лæппу университет каст фæуа, фæлæ, æвæццæгæн, йæ фæллæйттæ донмæ бакалдысты. 3) Абондæргъы кълас æфснайын æмæ мæрдвæллад бадæн. 4) Мæ бон нал у æппынæдзух дæ хъæрмæ хъусын. 5) Дæ удæй уд цæйбæрц нæ фæкæнай, уæддæр йæхи цы адæймаджы нæ фæнда сахуыр кæнын, уый сæры зонд никуы бауадздзынæ.

4. Текст

СУАДОН

Цыфæнды адæмы царды дæр суадон ахста ахсджиаг бынат. Ирыстоны адæм дæр уыцы хыгъдæй иппæрд нæ уыдысты. Раджы заманы хъæуæн бынат куы æвзæрстой, уæд-иу, æнæмæнг, кастысты, уыцы ран суадон ис æви нæ, уымæ.

Хъæу-иу сырæзыд суадоны алыварс. Суадон ныссыгъдæг кæнын æмæ йæ алыварс срæсугъд кæнын нымадтой кадыл. Уымæ гæсгæ алчидæр архайдта суадонмæ базилыныл.

Суадæттæ хъæуы сылгоймæгтæн, уæлдайдæр та æры-гон чызджытæн, уыдысты сæ уарзондæр фæлладуадзæн бынат. Уыдон-иу донмæ рацæугæйæ бамбырд ысты суадоны цур æмæ-иу кæрæдзийæн сæ сусæг ныхæстæ фæкодтой. Сæ фæллад дæр-иу суадоны цур уагътой. Арæх-иу сæ кустытæ дæр уырдæм рахастой, чызгон хъæзтытæ дæр-иу уым сарæзтой. Ног чындз суадонмæ фыццаг хатт куы рацыд, уæд уыцы бон бæрæгбонау уыди. Чындз-иу донмæ рацыд къæрта кæнæ гогонимæ, йемæ та ма чызджытæ æмæ æрыгон сылгоймæгтæ. Уыдон-иу уым сарæзтой кæфтытæ.

Суадонимæ баст у ирон бæрæгбон «Доныскъæфæн» дæр. «Доныскъæфæнтæ» арæзтой æппæт Ирыстоны дæр.

Пояснения к тексту

суадон родник	иппæрд нæ уыдысты не были исключением
цыфæнды адæмы царды дæр в жизни любого народа	чызгон хъæзтытæ девичьи игры
ахсджиаг важный	къæрта деревянное ведро
уыцы хыгъдæй здесь из этого ряда	гогон кувшин (металлический)
базилын позаботиться	Доныскъæфæн праздник, соответствует Крещению

Работа над текстом

а) Прочитайте текст внимательно.

б) Выделите незнакомые вам слова и переведите их на русский язык.

в) Разбейте текст на несколько частей и расскажите своими словами каждую из них в отдельности.

г) Дайте полные ответы на вопросы:

- Куыд æвзæрстой хъæуы бынат?
- Цы кæнын нымадтой кадыл?
- Суадон кæмæн уыд уарзондæр бынат?
- Цавæр боныл нымад цыди ног чындзы рацыд суадонмæ?
- Суадонимæ ма цавæр бæрæгбон баст у?

5. Текстмæ гæсгæ лæвæрд хъуыдыйæдтæ ратæлмац кæнут ирон æвзагмæ.

1) Родники были излюбленным местом отдыха для женщин, особенно молодых девушек. 2) В давние времена, когда выбирали место для основания села, обязательно учитывали, есть ли там родник. 3) Когда молодая невестка выходила в первый раз к роднику, то этот день превращался в праздник. 4) Когда выбирали место для основания села, то в первую очередь учитывали, есть ли вблизи того места родник. 5) Очистить и обустроить родник считали занятием, делающим честь каждому человеку.

6. Лæвæрд хъуыдыйæдтæ ратæлмац кæнут уырыссаг æвзагмæ. Лæмбынæг æркæсут дзырд цыфæнды-йы нысаниуæгмæ.

1) Цыфæнды адæймаг дæр рухс цардмæ бæллы. 2) Лæг цыфæнды уавæры дæр хъуамæ лæгдзинад æвдиса. 3) Цы-фæнды мын куы дзурай, уæддæр мæ дæ ныхæстæ нал ба-уырндзысты. 4) Цы куыст райсай, уымæ цыфæндыйы цæстæй кæсын нæ хъæуы.

 

ЛЕКСИЧЕСКАЯ РАБОТА

Многозначные слова

Как переводить слово «бæрæг» на русский язык:

а. как известный, определённый;

- Бæрæг ран сæвæрын чиныг положить книгу в известное (определённое) место.

б. как заметный, приметный, видный;

- Бæрæг фæд заметный след; бæрæг ран на видном месте; иу гыццыл бæрæг дары къахвæндаг чуть приметна тропинка.

в. как ясный, явственный, отчётливый;

- Бæрæг сурæт ясная картина; бæрæг ныв отчётливое изображение;

г. как пометка, метка, знак;

- Чиныджы бæрæг акæнын сделать в книге пометку; чидæр бæласыл бæрæг ныууагъта кто-то оставил на дереве метку (знак).

д. (бæрæг кæнын) как определять, выяснять(ся), уточнять, намечать;

- Йæ хъуыддаг нæма сбæрæг кодта он ещё не выяснил своё дело (обстоятельство);

е. (бæрæг кæнын) как навещать, посещать;

- Рынчыны бæрæг кæнын навещать (посещать) больного;

ж. (бæрæг кæнын) как расследовать;

- Слестгæнæг сбæрæг кодта фыдгæнæджы хъуыддаг следователь расследовал дело преступника.

з. (бæрæг уын) как быть заметным, выясненным;

- Уый афтæмæй дæр бæрæг у это и так заметно.

 

Запомните значения слов

видный (заметный, видимый) зынгæ, бæрæг; (представительный) бакаст, уындджын	приметный зынгæ, бæрæг, бæрæгдаргæ
заметный зынгæ, бæрæг	известный (знакомый) зындгонд; (знаменитый) номдзыд; (определённый) бæрæг; хъуыстгонд
знак нысан, бæрæг	ясный ирд, райдзаст; бæрæг, æргом, цæстуынгæ
метка бæрæг, нысан, гакк	отчётливый ирд, æргом, бæрæг, хæрзбæрæг, æнцонæвзарæн, æнцонæмба-рæн
пометка нысан, бæрæг

 

Упражнения

7. Ратæлмац кæнут лæвæрд хъуыдыйæдтæ уырыссаг æвзагмæ.

1) Дæ дзаумæттæ куы раласай, уæд-иу сæ бæрæг ран сæвæр. 2) Цæрукъаты Алыксандр ирон литературæйы ныууагъта бæрæг фæд. 3) Чиныг кæсгæйæ дæ зæрдæмæ исты хъуыды куы фæцæуа, уæд-иу æй фæбæрæг кæн.

8. Ратæлмац кæнут лæвæрд хъуыдыйæдтæ ирон æвзагмæ.

1) Сека Гадиев – видный осетинский писатель. 2) Он видный парень в нашем селе. 3) Васо Абаев оставил заметный след в науке. 4) Бола Кануков был знаменитым борцом. 5) Коста известен во всём мире.

9. Ратæлмац кæнут лæвæрд хъуыдыйæдтæ ирон æвзагмæ.

1) Он произносил слова отчётливо. 2) Я же тебе отчётливо сказал! 3) Отчётливая речь всегда запоминается легче. 4) Свои мысли надо выражать отчётливо.

10. Текст

ПОЧИТАНИЕ РОДНИКОВ

Родникам отводилась большая роль в праздничной обрядности осетин. Накануне Нового года и осетинского праздника Крещения родники освящали священнослужители или жрецы. Утром Нового года устраивались своеобразные соревнования: кто из молодёжи села раньше всех доставит домой воду, тому, по убеждению осетин, достанется больше благ и счастья в наступающем году. Считалось, что доставленная в новогоднее утро вода обладала целительной силой: ею брызгали по углам сакли, ею мылись члены семьи, ею молился старший в семье. Часть этой воды хранилась в течение года – её разбавляли обычной водой и таким образом использовали для осуществления различных обрядовых процедур.

Накануне праздника Крещения представители всех семейств брали с собой головки фигурных хлебов (баранов, быков, коз), изготовленных в Новый год, и бросали их в родниковую воду. В воду бросали и кусочки жира, чтобы как по маслу шла жизнь семьи в новом году.

(По Л.А.Чибирову)

Пояснения к тексту

почитание кад кæнын	жрецы дзуары лæгтæ
отводилась большая роль стыр аргъгонд цыди	своеобразные хицæнхуыз
праздничный бæрæгбоны	соревнования ерыстæ
обрядность æгъдау	по убеждению осетин ирон адæмы зондахастмæ гæсгæ
накануне хæдразмæ	достанется фæуыдзæн
Крещение Доныскъæфæн	блага хорздзинæдтæ
освящали аргъуыдтой	обладала целительной силой уыди йын æвдадзы хосы хъару
священнослужители сауджынтæ

Работа над текстом

11. Тест №12

Из двух вариантов выберите наиболее правильный перевод:

1. Накануне праздника Крещения представители всех семейств брали с собой головки фигурных хлебов (баранов, быков, коз), изготовленных в Новый год, и бросали их в родниковую воду.

а) Доныскъæфæны бæрæгбоны хæдразмæ-иу алы бинонтæй дæр исчи йемæ райста Ногбоны конд ныв-джын дзулы кæрдихтæ (фыстæ, галтæ, сæгътæ), æмæ сæ æппæрстой суадонмæ.
б) Хæдразмæ бæрæгбоны Доныскъæфæны исчи алы бинонтæй дæр райста йемæ кæрдихтæ хуызджын дзултæй (фыстæ, галтæ, сæгътæ), кæцыты скодтой Ногбоны, æмæ сæ æппæрстой суадонмæ.

2. Считалось, что доставленная в новогоднее утро вода обладала целительной силой: ею брызгали по углам сакли, ею мылись члены семьи, ею молился старший в семье.

а) Нымад цыди, æмæ хаст ногбоны райсомæй донæн уыди æвдадзы хосы хъару: уымæй пырх кодтой къуымты хæдзары, уымæй æхсадтой бинонтæ, уымæй куывта хистæр бинонты.
б) Афтæ хъуыды кодтой, æмæ Ногбоны райсомæй цы дон æрбахæссай, уымæн уыди æвдадзы хосы хъару: уымæй-иу хæдзары къуымты бапырх кодтой, уымæй-иу бинонтæй алчидæр йæхи ныхсадта, уымæй-иу куывта бинонты хистæр.

            К данному тесту имеется ключ.

Самодиктант

       Суадæттæ хъæуы сылгоймæгтæн, уæлдайдæр та æрыгон чызджытæн, уыдысты сæ уарзондæр фæлладуадзæн бынат.
 

Беседы

12. Перед Вами несколько вариантов бесед из повседневной жизни. Постарайтесь перевести их и запомнить.

I. Хæдзары. Дома.

– Лæппу, æххормаг нæма дæ?
– Нæ, гыцци, фæстæдæр бахæрдзынæн.
– Уæртæ ма, дæ хорзæхæй, бырæттæ акал.
– Хорз. Исты ма хъæуы аппарын?
– Бузныг, ницыуал.
– Кæд телевизормæ ничи кæсы, уæд æй аиу кæнон?
– Нæ, ныртæккæ дзы хорз равдыст уыдзæн.
– Баба та нæма ‘рбацыд?
– Нæ, уый изæрæй æрбацæудзæн.
– Гыцци, æддæмæ ауайын æмбæлы?
– Мæнæ уал хæргæ бакæ.
– Куы бахæрон, уæд та ацæуон?
– О, фæлæ дард макуыдæм ацу, кæрты хъаздзынæ.
– Хорз, гыцци.

II. Кæрты. Во дворе.

– Дæ бон хорз, мæ сыхаг!
– Кæй бон у, уый хорзæх дæ уæд, Къола!
– Куыд дæ, куыд ысты дæ бинонтæ?
– Бузныг, ницы нын у. Уæхæдæг куыд ыстут?
– Бузныг, махæн дæр ницы у.
– Куыстæй æрбацыдтæ, Къола?
– О, фæлæ мæ фæстæмæ цæуын хъæуы. Ам ма кæд уыдзы-нæ, уæд ма, дæ хорзæхæй, мæнæ мæ машинæмæ дæ цæст фæдар, æз ныртæккæ рауайдзынæн.
–      Табуафси, ам уыдзынæн æз.

13. Переведите и постарайтесь запомнить пословицы о значении ума и учёбы.

1) Æппæтæй тыхджындæр зонд у. 2) Зонд дæлдон нæ кæны, уад æй не скъæфы, абырæг æй нæ исы. 3) Бæстæ зонды баци. 4) Адæймаг бонæн диссаг куы нæ хъуса, уæд йæ хъустæ хæрæджы хъусты йас кæнынц. 5) Абоны зонд дæу, райсомы зонд – мæн. 6) Чи цал æвзаджы зоны, уал адæймаджы у. 7) Зæххыл ис æртæ ахуыргæнæджы: цард, чиныг æмæ адæймаг.

14. Текст ратæлмац кæнут уырыссаг æвзагмæ.

Гал къулыл хызти, æмæ йæм хæрæг дæлейæ дзуры:
- Уæ, уæлæ гал, хауыс!
- Æмæ дæуæй цы риссы, куы ахауон, уæд? – дзуры йæм гал.
- Дæ хæссын та мæнмæ кæсы, - загъта хæрæг.
 

Пояснения к текстам бесед и пословицам

æххормаг голодный	ныртæккæ рауайдзынæн сейчас выйду
гыцци мать, мама	дæлдон нæ кæны не тонет
бырæттæ мусор	уад буря, ветер
аиу кæнын выключить	скъæфы здесь уносит
равдыст передача, показ	абырæг абрек, разбойник
бабб отец, папа	зонды баци стала принадлежать уму
цæст фæдарын присмотреть, приглядеть	куы нæ если не
æддæмæ ауайын æмбæ-лы можно выйти на улицу	къулыл на склоне
фæстæмæ здесь обратно	дæлейæ снизу
æппæтæй всех	риссы болит