ИРОН ÆВЗАГ

* Предыдущий урок * К содержанию * Следующий урок *

Урок 33

Ныхасуат	Разговорник
Балц	Поездка
Райсом цæугæ кæнын.	Я уезжаю завтра.
Райсом цæуын æз.	Я завтра уезжаю.
Кæдæм цæуыс?	Куда ты (Вы) едешь? Куда ты (Вы) идёшь?
Хъæумæ цæуын.	Я в село еду.
Мæскуымæ цæуын.	Я еду в Москву.
Цæуыл цæудзынæ?	На чём ты поедешь?
Автобусæй цæут?	Вы на автобусе едете?
Автобусыл æви поездыл цæудзынæ?	Ты поедешь на автобусе или на поезде?
Автобусæй цæудзынæн.	Я поеду на автобусе.
Билет дæм ис?	У тебя (Вас) есть билет?
Дæ дзаумæттæ срæвдз кодтай?	Ты (Вы) уже собрал свои вещи?
Цæй  аргъ у  билет поезд-мæ?	Сколько стоит билет на поезд?
Поездмæ билет зынаргъ уыдзæн?	Билет на поезд дорого будет стоить?
Дард дæ цæуын хъæуы?	Тебе далеко надо ехать?
Дард цæуыс?	Далеко едешь (идёшь)?
Цал сахатмæ ныххæццæ уыдзынæн?	За сколько часов я доеду (доберусь)?
Фæстæмæ та кæд ссæу-зынæ?	А когда ты (Вы) вернёшься обратно?

 ► На заметку: Осетинское слово цæуын может обозначать как ехать, так и идти.

Упражнения

1. Переведите предложения. С помощью разговорника задайте к ним вопросы.

Образец: Райсом ме ‘фсымæримæ Мæскуымæ цæуын. – Райсом кæдæм цæуыс?

1) Райсом ме ‘фсымæримæ Мæскуымæ цæуын. 2) Рай-сом мæ, æвæццæгæн, поездæй цæуын бахъæудзæн. 3) Абон поездмæ билеттæ фæзынаргъдæр сты. 4) Автобус Лескенмæ дыууæ сахатмæ ныхæццæ вæййы. 5) Иннæ бон мæ фæстæмæ ссæуын хъæудзæни.

2. С помощью разговорника переведите следующие предложения:

1) В субботу мы всей семьёй едем в село. 2) Куда ты идёшь сегодня вечером? 3) Извините, за сколько часов можно доехать до Нальчика? 4) Сколько стоит билет до Алагира? 5) В воскресенье учащиеся нашей школы поедут на экскурсию в горы автобусом. 6) Вам далеко надо ехать? 7) Какой номер автобуса едет до проспекта Коста? 8) Вечером пойдёшь на прогулку?

3. Переведите вопросы и ответьте на них.

1) Ты завтра уезжаешь? 2) Когда ты вернёшься из Ростова? 3) Билет до Москвы дорого стоит? 4) Ты собрал свои вещи? 5) В Венгрию вы автобусом или поездом поедете? 6) Ты идёшь гулять?

Запомните значения слов:

идти цæуын	поехать ацæуын
пойти ацæуын	прогулка озер, тезгъо
ехать цæуын	гулять тезгъо кæнын

4. Текст

КУЫРТТАТЫ КОММÆ БАЛЦ

Цæгат Ирыстоны рæсугъддæр кæмттæй иу у Куырт-таты ком. Куырттаты комæн йæ дæргъ у фæндзай кило-метрæй фылдæр. Куырттаты коммæ балц райдайы Дзуары-хъæуæй, кæцы æвæрд ис, Фыййагдон быдырмæ кæм рахизы, уым. Дзуарыхъæуæй комы ‘рдæм цæуы дыууæ фæн-даджы: зæронд – хъæуы астæуты доны рахизвæрсты, æмæ ног – Фыййагдоны галиувæрсты.

Дзуарыхъæуæй цалдæр километры ауайгæйæ райдайы нарæг ком. Иу дзæвгар фæндаг цæуы бæрзонд къæ-дзæхты ‘хсæнты нарæг комыл, стæй ком ауæрæх вæййы æмæ фæзыны хъæдгуыстгæнджыты посёлок Тæгæрдон.

Тæгæрдоны фæстæ та ком фæнарæг вæййы, фæлæ иу æртæ километры фæстæ ногæй фæзынынц комы уæрæх къуылдымтæ.

Куырттаты комы ис бирæ хъæутæ: Гусыра, Дзывгъис, Къадат, Хæрисджын, Гули, Цымыти, Лæц, Хидыхъус æмæ ма бирæ æндæр хъæутæ. Куырттаты комы бирæ адæм нал цæры, фæлæ сæрдыгон та байдзаг вæййы алы рæттæй æрбацæугæ бæлццæттæй.

Куырттаты комы рæсугъд æрдзæй уæлдай ис бирæ историкон æмæ археологон цыртдзæвæнтæ.

Пояснения к тексту
 

комы ‘рдæм в сторону ущелья	хъæдгуыстгæнджытæ лесорубы
къæдзæхтæ скалы	ауæрæх вæййы расширяется
нарæг узкий	фæнарæг вæййы сужается
иу дзæвгар довольно много, порядком	къуылдымтæ склоны
цыртдзæвæнтæ памятники	фæзынынц появляются

Работа над текстом

а) Прочитайте текст внимательно.

б) Выделите незнакомые вам слова и переведите их на русский язык.

в) Разбейте текст на несколько частей и переведите каждую часть в отдельности.

г) Дайте полные ответы на вопросы:

- Цавæр ком у Куырттаты ком?
- Дзуарыхъæу кæм ис?
- Кæм райдайы нарæг ком?
- Цавæр хъæутæ ис Куырттаты комы?
- Цы ис Куырттаты комы?

5. С помощью текста переведите следующие предложения на осетинский язык:

1) Куртатинское ущелье – одно из живописнейших ущелий Северной Осетии. 2) Ущелье протянулось более чем на 50 километров. 3) Путешествие в Куртатинское ущелье начинается с села Дзуарикау. 4) Дзуарикау расположен у выхода реки Фиагдон на равнину. 5) От Дзуарикау в ущелье идут две дороги: старая – по центру селения правым берегом реки и новая – по левой стороне реки Фиагдон. 6) В Куртатинском ущелье проживает мало народу. 7) Летом сюда приезжает много туристов из разных мест России. 8) Кроме красивой природы в Куртатинском ущелье есть много историко-археологических памятников.

Запомните переводы слов

путешествие балц	село хъæу
поход балц	ущелье ком
поездка балц	природа æрдз
путешествовать балцы цæуын	горы хæхтæ
	скалы къæдзæхтæ

ЛЕКСИЧЕСКАЯ РАБОТА

Многозначные слова

Как переводить предлог «по» на осетинский язык:

☼ Вспомните урок 18, раздел «Послелоги» на странице 141 (ч.1).

а. (в значении на поверхности) обычно передаётся местно-вн. падежом на –ыл, а иногда повторением;

- Путешественники шли по ухабистой дороге бæлццæт-тæ цыдысты гуыргъахъ фæндагыл;
- Дальше мы шли по реке дарддæр цыдыстæм дон-дон.

б. (в значении согласно, сообразно) передаётся послелогом гæсгæ, или отложительным падежом на –æй;

- По желанию многих бирæты фæндонмæ гæсгæ;
- Ко мне подошёл младший по возрасту азтæй кæстæр мæм æрбацыд.

в. (в значении вследствие) послелогами руаджы, фыдæй;

- По болезни низы руаджы;
- По недосмотру зæфцы фыдæй.

г. (в значении до) передаётся направительным падежом на –мæ;

- Я сыт по горло твоими проделками мæ хъуырмæ дæн дæ митæй.

д. (при числительных) суффикс –гай, -гæйттæ;

- По два дыгай; По три æртыгай, æртыгæйттæ.

е. (на вопрос как?) перед уподоб. пад. на –ау;

- По-русски уырыссагау; по-осетински иронау.

ж. имеет значение фæйнæ;

- Каждому дайте по книге алкæмæн дæр фæйнæ чины-джы раттут.

Упражнения

11. Переведите предложения на осетинский язык.

1) По приказу директора школы уроки будут начинаться в 8 часов утра. 2) Туристы поднимались по скалистой горе. 3) Мальчик повыше ростом взял на руки самого маленького. 4) По-братски разделим, или поровну? 5) Раздай всем ученикам по тетради. 6) Лучше раздай всем по две тетради. 7) Вода была ему по пояс.

12. Переведите предложения на русский язык.

1) Зæронд ус сывæллæттæн радта фæйнæ дыууæ къафетты. 2) Чызджытæ дуканийы балхæдтой фæйнæ фондз тетрады. 3) Лæппутæ дæр ацыдысты дуканимæ æмæ балхæдтой æхсæзгай тетрады. 4) Нæ фæйнæ чиныджы разындысты æнæ аипп. 5) Фæсуроктæ чызджытæ бафснайдтой фæйнæ къласы.

13. Переведите предложения на русский язык. Сравните употребление послелога фыдæй и руаджы:

1) Мах фыдæй ницы ‘рцæудзæн ууыл. 2) Куысты фыдæй кæдæмдæриддæр ацæудзынæн. 3) Нæ фыдæлты  руаджы нæ бабын ис Ром. 4) Дæ руаджы фервæзтис нæ рынчын. 5) Дунейыл цыдæриддæр диссæгтæ сарæзта адæймаг, уыдон ахуыры руаджы фæзындысты. 6) Искæй руаджы ахуыр кæнын зонд не ‘фтауы.

Запомните значения послелогов

фæйнæ предлог по	руаджы  по, благодаря
фыдæй предлог по, из-за, по причине	гæсгæ судя, по, смотря, согласно

14. Текст

ТРАНС-КАВКАЗСКАЯ МАГИСТРАЛЬ

Известный географ и ботаник А.Н. Краснов писал: «Путешествие, совершенное поперёк Кавказа, по всей Осетинской дороге, стоит длительного странствия по целому ряду государств и местностей».

Транс-кавказская магистраль начинается от города Алагир. Большая часть дороги идет по Алагирскому ущелью Северной Осетии, затем, перевалив Рокский перевал, идет по Южной Осетии, где заканчивается в столице Республики Южная Осетия городе Цхинвал.

У входа в Алагирское ущелье путников встречает Уастырджи. Уастырджи возвышается над дорогой, и кажется, будто он парит над дорогой.

По Транс-кавказской магистрали расположены села Жинцар, Унал, Мизур, Бурон и другие. Родина Коста Хетагурова, село Нар, также находится на этой дороге.

Дорога зимой становится опасной, так как здесь часто сходят снежные лавины. Но работники дороги постоянно расчищают дорогу, поэтому связь с Южной Осетией прерывается ненадолго.

 Пояснения к тексту

Транс-кавказская Транс-кавказаг	Рокский перевал Ручъы æфцæг
известный зындгонд	по Южной Осетии Хуссар Ирыстоныл
поперёк цæхгæрмæ	заканчивается фæвæййы
длительного странствия даргъ балцы	возвышается уæлвонг лæууы
большая часть фылдр хай	будто парит цымæ тæхы
Алагирское ущелье Уæл-ладжыры ком	снежная лавина зæй
у входа бацæуæны	расчищать сыгъдæг кæнын

Работа над текстом

15. Тест №5

Из двух вариантов выберите наиболее правильный перевод:

1. Путешествие, совершенное поперёк Кавказа, по всей Осетинской дороге, стоит длительного странствия по целому ряду государств и местностей.

а) Кавказыл цæхгæрмæ балцгонд, æппæт Ирон фæндаджы æмдæргъ, у цалдæр паддзахад æмæ бæстæтыл даргъ балцгонды аргъ.
б) Кавказыл цæхгæрмæ, æппæт ирон фæндаджы æмдæргъ, цы балц арæзт æрцыди, уый у цалдæр паддзахад æмæ бæстæтыл балцгонды аргъ.

2. Большая часть дороги идет по Алагирскому ущелью Северной Осетии, затем, перевалив Рокский перевал, идет по Южной Осетии, где заканчивается в городе Цхинвал.

а) Фылдæр хай фæндагæн цæуы Уæлладжыры комыл Цæгат Ирыстоны, стæй, Ручъы æфцæгыл бахизгæйæ, цæуы Хуссар Ирыстоныл, кæм фæвæййы горæт Цхинвалы.
б) Фæндаджы фылдæр хай цæуы Цæгат Ирыстоны Уæлладжыры комыл, стæй, Ручъы æфцæгыл бахизгæйæ, ацæуы Хуссар Ирыстоныл æмæ фæвæййы горæт Цхинвалы.

3. Уастырджи возвышается над дорогой, и кажется, будто он парит над дорогой.

а) Уастырджи уæлвонг кæны фæндагыл, æмæ афтæ кæсы, цыма уый тæхы фæндаджы сæрмæ.
б) Уастырджи уæлвонг лæууы фæндаджы сæрмæ, æмæ афтæ кæсы, цыма фæндаджы сæрмæ тæхгæ кæны.

            К данному тесту имеется ключ.

Упражнения

16. Переведите и запомните тексты бесед в различных ситуациях.

Беседы

I. На улице. Уынджы.

– Дæ хорзæхæй, рæстæг мын нæ зæгъдзынæ?
– Хатыр бакæ, нæ йæ зонын – сахат мæм нæй. Мæнæ дын æй ме ‘мбал зæгъдзæн.
– Дæ хорзæхæй!
– Ныр у дæс минуты дыууадæсæмæй.
– Бузныг.
– Табуафси.

II. По телефону. Телефонæй.

– Алло, Цомайтæ стут?
– О, ды та чи дæ?
– Уе ‘зæртæ хорз! Дзатцеты Карен дæн æз. Ростъом уæхи-мæ нæй?
– Нæхимæ ис.
– Кæд æмбæлы, уæд ма йæм, дæ хорзæхæй, фæдзур.
– Ныртæккæ, иу гыццыл фæлæуу.
– Алло! Хъусын дæм, Карен.
– Ростъом дæ? Нал дæ базыдтон дæ хъæлæсæй.
– Хъæздыг кæндзынæн.
– Æнæмæнг. Куыд ыстут æнæуи та?
– Бузныг, ницы нын у. Дæхæдæг та куыд дæ?
– Бузныг, Хуыцауы фæрцы мæнæн дæр ницы у.
– Æмæ ма куыд фæрæдыдтæ, мæ номыр ма мын куыдæй æрхъуыды кодтай?
– Ам нæ уыдтæн, æмæ дæм уымæ гæсгæ нæ дзырдтон.

17. Переведите текст на осетинский язык.

Большая река насмехалась над маленькими речками, мол, вы слишком маленькие, слабые и без меня вы – ничто. Тогда одна маленькая речка ответила хвастливой большой реке: «Зря ты смеёшься над нами. Хотя мы и маленькие, но каждая из нас имеет свою воду. А вот ты без наших вод – ничто. Не было бы нас, не было бы и тебя.

Запомните значения слов
 

река цæугæдон	тогда уæд
слабый æдых, мæллæг, лæ-мæгъ	хвастливая æппæлой
ничто ницы	зря дзæгъæлы
	хотя кæд æмæ

18. Переведите текст на русский язык.

Æмбисбонмæ хæстæг арв æрбамбæрзтой сау мигътæ. Дæрддзæф ныннæрыд æмæ ферттывта арв. Сыстадис тых-джын дымгæ. Бæлæстæ дыууæрдæм дзедзырой кæнын байдыдтой. Сæ цъуппытæ-иу сæхи куы размæ фæгуыбыр кодтой, куы та-иу цæхгæр сæхи фæстæмæ фехстой. Ныллæг сау мигътæ тахтысты хъæды сæрты. Хъуыстис къæрццытæ, æхситт, дымгæйы ниуын, бæлæсты зæнгты къæс-къæс.

Запомните слова

æмбисбонмæ к полудню	дзедзырой кæнын байдыдтой начали качаться
æрбамбæрзтой заволокли	цъуппытæ верхушки
мигътæ тучи	фæгуыбыр кодтой наклонились
дæрддзæф далеко	къæрццытæ треск
ныннæрыд прогремел	ниуын вой
ферттывта сверкнула	æхситт свист
зæнгты къæ-скъæс треск стволов	къæс-къæс треск
сыстадис поднялся