ИРОН ÆВЗАГ

* Предыдущий урок * К содержанию * Следующий урок *

Урок 41

Фразеологизмы

Так говорят по-русски	Так говорят по-осетински
Дать слово. Я дал ему слово впредь без его согласия не располагать ни одною копейкою. (А. Пушкин)	Дзырд дæттын. Æз ын дзырд радтон, æнæ уый разыйæ мæм иу къапекк дæр кæй нал уыдзæн, уый тыххæй.
Честное слово. Не могу я больше жить без тебя, Клаша! Честное слово, не могу. (Ю. Лаптев)	Бауырнæд дæ. Æнæ дæу, Клашæ, мæ бон нал у цæрын! Бауырнæд дæ, мæ бон нал у.
Держать язык за зубами. Но, как видно, старик умел держать язык за зубами, так как Терентия до сих пор не трогали. (В. Катаев)	Дзыхыл хæцын. Фæлæ, æвæццæгæн, зæронд лæг йæ дзыхыл хæцын зыдта, уымæн æмæ Терентимæ ныронг ничи ма бавнæлдта.
До сих пор. Ты что, до сих пор спал?	Ныронг. Цы, ныронг фынæй кодтай?
Душа в душу. Мы жили душа в душу. (А. Пушкин)	Æмуд-æмзæрдæйæ. Æмуд-æмзæрдæйæ цар-дыстæм мах.
Как зеницу ока. Книгу переписывают, её хранят как зеницу ока, о ней говорят втихомолку. (К. Коничаев)	Цæсты гагуыйау. Чиныг рафыссынц, хъахъ-хъæнынц æй цæсты гагуы-йау, фæдзурынц ыл мынæг хъæлæсæй.

Упражнения

1. Переведите предложения с фразеологизмами на осетинский язык.

1) Дайте мне честное слово, что всё это останется между нами (А.Пушкин). 2) Будь поосторожнее с этим господином. Держи язык за зубами (А.Чехов). 3) Держи язык за зубами! Тишину, молчание соблюдай! (А.Авдеенко). 4) Более двух лет прожили в одной комнате и жили, что называется, душа в душу (С.Бабаевский). 5) Гусары! Возьмите его! Да сказать нашему лекарю, чтобы он перевязал ему рану и берёг его как зеницу ока (А.Пушкин).

2. Переведите предложения с фразеологизмами на русский язык.

1) Райсом, бауырнæд дæ, аст сахатыл ам уыдзынæн æнæмæнг. 2) Бамбæрстон мæ рæдыд, æмæ дæ бауырнæд, никуыуал бакæндзынæн афтæ! 3) æцæг зæгъын, афтæ уыди! Бауырнæд дæ, мæхи цæстытæй йæ федтон. 4) Знон кæсаг ахстон, æмæ дæ бауырнæд, цыппар килæйы чи ласта, ахæм кæсаг æрцахстон.

3. Переведите предложения на русский язык. Определите, где словосочетание дзыхыл хæцын является фразеологизмом, а где нет.

1) Дæ дзыхыл хæц, æмæ дзидза хæрай! 2) Йæ худын нал урæдта æмæ йæ къухæй йæ дзыхыл ныххæцыд. 3) Ра-джы худгæйæ дæндæгтæ æвдисын худинаг уыд, уымæ гæс-гæ та-иу сæ дзыхыл ныххæцыдысты сæ къухæй. 4) Бирæ дзураг æххормагæй баззайы, дзыхыл хæцаг та йæхи бафсады. 5) Кæм цы дзурын хъæуы, уый куы нæ зонай æмæ дæ дзыхыл куы нæ хæцай, уæд де ‘знæгтæ сбирæ уыдзысты.

4. Текст

НЫХАС

Ирыстоны алы хъæуы дæр уыди ныхас. Ныхас арæхдæр арæзтой хъæуы астæу. Хатгай цалдæр хъæуæн дæр уыди иумæйаг ныхас. Иумæйаг ныхас арæзтой кæнæ искæцы хъæумæ æввахс, кæнæ хъæуæй дæрддзæфгомау зынгæ бынаты.

Ныхасмæ-иу æдзухдæр рамбырд сты нæлгоймæгтæ. Бадыны бар уыди æрмæст хистæртæн. Кæстæр фæсивæд та хъуыстой лæугæйæ. Уыдонæн, цалынмæ сын хистæр бар радтаид, уæдмæ дзурын сæ бон нæ уыди.

Ныхас ирон адæмæн уыди сæ фæлладуадзæн бынат. Уым-иу æппынæдзух сарæзтой алыхуызон хъæзтытæ, уым-иу хъуыстой таурæгъгæнджыты цымыдиссаг нарты кад-джытæ, аргъæуттæ æмæ фыдæлты таурæгътæ. æхсæнадон фарстатæ дæр-иу уым цыдысты æвзæрст.

Ныхасы цы уынаффæ рахастой, уымæн æнæ сæххæст кæнгæ нæ уыди. Чи-иу не сæххæст кодта ныхасы уынаф-фæ, уый та кæнæ фæивар кодтой, кæнæ йыл хъоды бакод-той. Ирыстоны зындгонддæр ныхастæ сты Мадизæн (Дагомы хъæуы), Поты фæз, Зилахар (Нары хъæуы), Мæцутæ (Дыгургомы), Мадзаскæ (Стыр-Дыгуры хъæуы).
 

Пояснения к тексту

ныхас (нихас) место собраний, бесед, обсуждения те-кущих общественных дел	фæлладуадзæн бынат место отдыха
арæхдæр чаще всего	таурæгъгæнджытæ сказители
иумæйаг общий	таурæгътæ легенды
дæрддзæфгомау на расстоянии	кадджытæ эпические поэмы, сказания
æдзухдæр как правило	фæивар кодтой оштрафовали
хъоды бойкот

Работа над текстом

а) Прочитайте текст внимательно.

б) Выделите незнакомые вам слова и переведите их на русский язык.

в) Разбейте текст на несколько частей и расскажите своими словами каждую из них в отдельности.

г) Дайте полные ответы на вопросы:

- Ирыстоны алы хъæуы дæр цы уыди?
- Æдзухдæр-иу чи æрбамбырд ныхасмæ?
- Ныхас ирон адæмæн цы уыди?
- Цы-иу сарæзтой ныхасы?
- Зындгонддæр ныхастæ цавæртæ сты?

5. Текстмæ гæсгæ ратæлмац кæнут лæвæрд хъуыды-йæдтæ ирон æвзагмæ.

1) На нихас, как правило, собирались мужчины. 2) В каждом селе имелся свой нихас. 3) Решения, которые выносились на нихасе, нельзя было не выполнить. 4) Молодёжь не имела право без разрешения старших принимать участие в беседе. 5) Там постоянно устраивали различные игры, слушали удивительные повествования сказителей о нартах, сказках и легендах предков.

6. Переведите предложения на русский язык. Обратите внимание на употребление слова ныхас.

1) Нæлгоймагыл козбау ныхас нæ фидауы. 2) Дæ бар-джын ныхас ма зæгъ. 3) Нæ ныхас нæма фестæм. 4) Ныхас цæуы, æмæ, дам, дæ институтæй ацух кодтой?

Запомните значения слова ныхас

речь (козбау ныхас льстивая речь); слово (барджын ныхас веское слово); разговор, беседа (ныхас кæнын разговаривать, вести беседу); молва (ныхас цæуы идет молва).

 

ЛЕКСИЧЕСКАЯ РАБОТА

Многозначные слова

Как переводить слово «ласын» на русский язык:

а. как возить, перевозить, свозить, увозить, отвозить; транспортировать;

- Машинæйæ сугтæ ласын возить на машине дрова.
- Кæд дæ фæнды, уæд сæ дæумæ баласдзынæн? если хочешь, то я привезу (перевезу) их к тебе?

б. как тащить; тянуть, волочить;

- Валерик йæ фæстæ цыдæр уæззау тыхтона ласта Валерик тащил за собой какой-то тяжёлый свёрток.
- Гауыз зæххыл ма лас, кæннод нычъчъизи уыдзæн не волочи ковёр по земле, а то запачкается.

в. как снимать;

- Дæ пъалто ралас æмæ йæ рагъæныл æрцауындз сними своё пальто и повесь его на вешалку.

г. как весить;

- Ацы харбыз цал килæйы ласы? сколько весит этот арбуз?

д. как уносить (водой);

- Терчы дон йемæ хохæй быдырмæ ласы тыгуылдуртæ река Терек выносит с собой из гор на равнину булыжники;
- Ивылд дон йемæ ласы бæласы стыр къалиутæ половодье с собой уносит большие ветки деревьев.

е. как извлекать, вытаскивать;

- Фæйнæгæй зæгæл сласын мæ бон нæ уыди я не мог извлечь (вытащить) из доски гвоздь.

Упражнения

7. Лæвæрд хъуыдыйæдтæ ратæлмац кæнут уырыссаг æвзагмæ.

1) Дуканимæ дзул нæма ‘рбаластой. 2) Райсом нæ пианино цалцæг кæнынмæ ласын. 3) Хæдзармæ куы ‘рбацæуай, уæд-иу дæ къахыдарæс ралас! 4) Терчы доны не ‘мбæлы найын: цыфæнды найæджы дæр аласдзæн. 5) Мæ къухы сындз нынныхст, æмæ йæ тыхамæлттæй сластон.

8. Лæвæрд хъуыдыйæдтæ ратæлмац кæнут ирон æв-загмæ.

1) Когда привезут хлеб в магазин? 2) Ты не можешь вытащить этот гвоздь? 3) Сколько килограммов весит вот этот арбуз? 4) Чёрная речка такая маленькая, что не унесёт даже ребёнка. 5) Что ты меня тянешь за собой? 6) Не волочи портфель по земле! 7) Увези его отсюда!

9. Переведите предложения на русский язык. Обратите внимание на словообразование от глагола ласын.

1) Рувас кæркдонæй кæрчытæ ласаг у. 2) Дур лас-джытæ тынг бафæлладысты. 3) Йæхи пъалто ласæг скодта. 4) Ласæггаг дын цæйбæрц авæрон? 5) Васо кусы адæм ла-сæн машинæйыл. 6) Гæды сгæпп ласта бæласмæ. 7) Æваст йе ‘мбалы уæхск ныххафт ласта æмæ алыгъд.

Запомните значения слов

ласаг таскающий, похищающий (привычка)	ласæг везущий; возчик; снимающий (напр. одежду)
ласинаг подлежащий перевозке; то, что нужно тащить, везти	сгæпп ласын подпрыгнуть
ласæггаг плата за провоз	ныххафт ласын ударить

10. Текст

ПОЧИТАНИЕ СТАРШЕГО

О степени воспитанности человека в осетинском обществе принято было судить прежде всего по его отношению к старшим; воспитанный человек относился к ним с большим уважением и предупредительностью. При этом высокое уважение к старшему выражалось независимо от его социального положения, национальной принадлежности.

Встречаясь со старшим, младший обязательно должен был поздороваться с ним первым. Всякий уважающий себя осетин считал себя обязанным встать при появлении старшего, независимо от того, знает он его или нет.

В присутствии старшего младшие должны были слушать его молча, не следовало начинать разговор раньше него, вставлять своё слово в разговор старших, прерывать речь старшего. Когда младший идёт со старшим, он непременно должен был держаться с левой стороны.

Пояснения к тексту

почитание кад кæнын	высокое уважение к стар-шему хистæрæн цыт кæнын
степень воспитанности хæрзæгъдаудзинады бæрц	выражалось æвдыст цыд
обществе æхсæнады	положение уавæр
принято было судить аргъ кодтой	обязательно æнæмæнг
воспитанный æгъдауджын, хæрзæгъдау, хæдæгъдау	поздороваться здесь салам радтын
уважение и предупредительность цытлæвæрд æмæ лæггадæргом	всякий уважающий себя йæхицæн аргъ чи кæны
относился ахаст дардта	прерывать рæзты цæуын
	непременно æнæмæнг

Работа над текстом

11. Тест №13

Из двух вариантов выберите наиболее правильный перевод:

1. Встречаясь со старшим, младший обязательно должен был поздороваться с ним первым.

а) Фембæлгæйæ хистæримæ, кæстæр æнæмæнг хъуамæ салам радтаид йемæ фыццаг.
б) Хистæримæ фембæлгæйæ кæстæр, æнæмæнг, хъуамæ фыццаг радтаид салам.

2. В присутствии старшего младшие должны были слушать его молча, не следовало начинать разговор раньше него, вставлять своё слово в разговор старших, прерывать речь старшего.

а) Хистæрмæ кæстæртæ хъуамæ хъуыстаиккой æнæ дзур-гæйæ, не ‘мбæлыди уый разæй райдайын дзурын, дзырд баппарын хистæрты ныхасмæ, хистæры ныхасы рæзты цæуын.
б) Хистæры цур кæстæртæ хъуамæ хъуыстаиккой уымæ æнæ дзургæйæ, не ‘мбæлыди райдайын ныхас уымæй раздæр, баппарын хи дзырд хистæрты ныхасмæ, хистæ-ры ныхасы рæзты цæуын.

3. При этом высокое уважение к старшему выражалось независимо от его социального положения, национальной принадлежности.

а) Уыимæ хистæрæн стыр цыт кæнын æмбæлыди йæ социалон уавæр æмæ национ ахаст нæ хынцгæйæ.
б) Уыимæ хистæрæн стыр цыт кæнын æмбæлыд нæ йæ социалон уавæртæм, нæ цы нацийæ у, уымæ нæ кæсгæйæ.

            К данному тесту имеется ключ.

Упражнения

12. Лæвæрд хъуыдыйæдтæ ратæлмац кæнут уырыссаг æвзагмæ текстæй пайда кæнгæйæ.

1) Хистæрмæ цы ахаст дардта кæстæр, уымæй-иу рабæрæг, цы æгъдау æм уыд, уый дæр. 2) Йæхицæн аргъ кæнын цы кæстæр зыдта, уый йæ хæсыл нымадта, хистæр куы ‘рбацыдаид, уæд уымæн фестын, зонгæ куы нæ уыдаид, уæд дæр. 3) Æгъдауджын лæг хистæрмæ цытлæвæрд æмæ лæггадæргом ахаст дардта. 4) Кæстæр хистæримæ куы цæуа, уæд хъуамæ йæ галиу фарс лæууа.

13. Прочитайте и переведите пословицы. Постарайтесь запомнить их.

1) Хистæрæн – хистæры ран, кæстæрæн – кæстæры ран. 2) Хистæр дзуры, кæстæр хъусы. 3) Хистæр – зонд-амонæг, кæстæр – æгъдаухæссæг. 4) Хистæрмæ цы кæстæр нæ хъусы, уый йæхицæн фыдбылыз у. 5) Кæстæры лæггад – хистæрæн зæрдæрухс.

14. Переведите предложения. Обратите внимание на перевод слова уважать на осетинский язык.

1) Уважать старшего – уважать свою старость. 2) Не будешь сегодня уважать старшего, завтра тебе самому твои младшие окажут ещё меньшее уважение. 3) Оказывать уважение другому – оказывать уважение самому себе. 4) Чтобы уважали твоё мнение, необходимо прежде всего уважать мнение других.

Запомните значения слова уважать:

цыт кæнын, цыт дæттын, аргъ кæнын, кад кæнын

 

Беседы

15. Перед Вами несколько вариантов бесед из повседневной жизни. Постарайтесь перевести их и запомнить.

I. Урочы. На уроке.

☺ Радгæс абон чи у?	☻ Абон æз дæн радгæс.
☺ Абон чи нæй ам?	☻ Æппæт дæр ам сты
☺ Чи сахуыр кодта йæ урок?	☻ Хæдзармæ куыст нын цы уыди, уый нæ зыдтон.
☺ Чи бакæсдзæн?	☻ Кæм кæсын хъæуы?
☺ Чи ныффысдзæн?	☻ Цы фыссын хъæуы?
☺ Абонмæ уын цы лæ-вæрд уыди?	☻ Фæндзæм фæлтæрæн саразын хъуыди.
☺ Иннæ хатт уæм кæд уыдзæн ирон æвзаджы урок?	☻ Ирон æвзаджы урок нæм иннæбон хъуамæ уа.

 II. Фæсуроктæ. После уроков.

– Урок ма нæм ис?
– Уроктæ нæм нал ис?
– Уæ уроктæ фесты?
– Мæ уроктæ фесты.
– Райсом та нæм цавæр уроктæ уыдзæн?
– Хæдзармæ куыст ныффыстай?
– Ирон æвзагыл нын ахуыргæнæг хæдзармæ цы радта?
– Хæдзармæ нæма цæуыс?
– Мауал бадут ам, ацæут уæхимæ.

Самодиктант

Цытлæвæрд æмæ лæггадæргом; хæрзæгъдаудзинады бæрц; æгъдауджын; хæрзæгъдау; хæдæгъдау; салам раттын.