Орфографические и пунктуационные правила осетинского языка. Владикавказ: Ир, 2004. 2000 экз.

Ирон æвзаджы орфографи æмæ пунктуацийы æгъдæуттæ

I. ХЪÆЛÆСОНТЫ ÆМÆ ÆМХЪÆЛÆСОНТЫ РАСТФЫССЫНАД

1  §. Дзырдты райдайæны хъæлæсон у арæх фæхъуысы уы-йы хуызæн. Ахæм дзырдты растфыссынады тыххæй зæрдыл дарын хъæуы:

1. У райдайæны фыссын хъæуы, æдзухдæр ыл цавд цы дзырдты фæхауы, уыдоны, стæй уыдонæй арæзт дзырдты: уд (уды), удайын, удæвдз, удæсын, узæлын, узын, улæфын, улупа, уромын, урс (урсы), ус (усы), утæппæт, у, у.

2. Уы райдайæны фыссын хъæуы, уæлдæр ранымад дзырдтæй фæстæмæ, иннæты: уыгæрдæн, уызын, уылæн, уынаффæ, уынг, уырдыг; уый (фæлæ: ууыл), уыдон, уыцы: уынын, уырнын, уыдтæн, уыдзыстæм, уыдаин æ. æнд.

2  §. Хъæлæсон е дзырды райдайæны хъуысы йе-йы хуызæн, фæлæ фыссын хъæуы е: егар, ефс, ехс, ердо, егъау, емылыкк.

Фиппаинаг. Йе фыссын хъæуы æрмæст бæттæг йе-йы, номивджытæ йе, йемæ, йед æмæ фæсæвæрд йеддæмæ-йы.

3 §. Хъæлæсон о дзырды райдайæны фæхъуысы, цыма йæ разæй у ис, афтæ, фæлæ фыссын хъæуы о: обау, ома, онг, омын æ. æнд.

4 §. Уæ дзырды райдайæны (хатгай йæ астæу дæр) ныхасы мидæг æлвæст æрцæуы æмæ ратты о, фæлæ йæ фыссын хъæуы уæ: уæрдон, уæрыкк, уæнг, дуæрттæ, нуæрттæ, нуæзт (нозт дæр), нуæрст (норст дæр) æ. æнд.

5 §. Уы-йы бæсты æмхъæлæсонтæ г, гъ, к, къ, х, хъ-йы фæстæ ранæй-рæтты фæдзурынц ы, фæлæ фыссын хъæуы уы: хуыр, куыдз, куырой, фæткъуы, гуыр, хъуызын æ. æнд.

Фиппаинаг. Ис ахæм дзырдтæ дæр, кæцыты ацы æмхъæлæсонты фæстæ фыссын хъæуы ы: хыссæ, хынджылæг, хызын, гыцци, къыбар-къыбур, хырх, дзагъыр æ. æнд.

6 §. Æуæ дзырды астæу арæх æлвæст æрцæуы æмæ ратты о: нæуæг — ног, цæуæт — цот, рæуæг — рог, рæуæд — род. Номдартæ æмæ миногонтæн фыссæн ис дыууæ хуызы дæр, фæлæ фыццаг бынат дæттын хъæуы æлвæст хуызæн: ног — нæуæг, рог — рæуæд, цот — цæуæт, род — рæуæд. Мивдисджыты æмæ фæрсдзырдты фыссын хъæуы æуæ: фæуæд, цæуæд, дæлæуæз.

Фæлæ: цæуæм — цом, цомут.

7 §. 1. Номивджытæ мæ, дæ, йæ, нæ, уæ, сæ æмæ æппæрццæг хайыг нæ-йы фæстæ дзырд æ-йæ куы райдайы, уæд дыууæ æ-йы æлвæст æрцæуынц æмæ раттынц е. Уыцы е фыссын хъæуы фыццаг дзырды (ме, де, йе, не, уе, се), дыккаг дзырды райдайæны та æвæрын хъæуы апостроф: ме ’мбал, де ’фсымæр, йе ’мгар, се ’ппæт, не ’хсæн, не ’мбæхсы, уе ’гас.

Фиппаинаг. Номивджытæ мæ, дæ, йæ, нæ, уæ, сæ æмæ æппæрццæг хайыг нæ-йы фæстæ дзырд хъæлæсонæй куы нæ райдайы, афтæмæй ме, де, йе, не, уе, се-мæ куы раивынц, уæд дыккаг дзырды райдайæны апостроф æвæрын нæ хъæуы: ме уæнгтæ, де рагъ, йе скъола, не змис, уе ссад, не сфæрæзтам.

2. Номивджытæ мæ, дæ, йæ, нæ, уæ, сæ, æппæрццæг хайыг нæ-йы фæстæ дзырдтæ хъæлæсон а-йæ куы райдайынц, уæд хатгай дзургæйæ номивджытæй æмæ æппæрццæгæй хъæлæсон æ ахауы, фæлæ йæ хъæуы фыссын. Поэтикон уацмысты фыссæн ис дыууæ хуызы дæр: мæ амонд — м’ амонд, нæ адæм — н’ адæм, йæ авналæнтæ — й’ авналæнтæ.

3. Дзырдбасты мидæг фыццаг дзырд хъæлæсоныл куы фæвæййы, дыккаг та æ-йæ куы райдайы, уæд дыккаг дзырды райдайæнæй дзургæ-дзурын арæх ахауы æ, фæлæ йæ фыссæн ис дыууæ хуызы: æххæстæй (дыууæ æмбалы, уыцы æмгар) æмæ апострофæй нысангæнгæйæ (дыууæ ’мбалы, уыцы ’мгар).

4. Фыццаг дзырд хъæлæсоныл куы фæвæййы, дыккаг дзырд та разæвæрд æнæ куы уа кæнæ разæфтуан æнæ- (æ-)-йæ куы райдайы, уæд дыккаг дзырды райдайæнæй хъæлæсон æ нæ ахауы æмæ йæ хъæуы фыссын: Скъоладзаутæ æнæзивæгæй цæуынц скъоламæ. Ды æнæ мæн ма ацу.

5. Хъæлæсонтæ кæрæдзиуыл куы æмбæлой æрхæцæн нысанæй хицæнгонд дзырды, уæд сæ фыссын хъæуы æххæстæй, ома хъæлæсон мыр нæ цух кæнгæйæ: Мæ къухтæ дæм нæма бахæццæ сты, æндæр мын уыцы стыр хæрзиуæгæй нæ аирвæздзынæ (Мамс. Д.).

8 §. 1. Дзырды райдайæны æмхъæлæсон мырты къорды æмæ дывæргонд æмхъæлæсонты разæй фыссын хъæуы хъæлæсон æ: æхсыр, æфсад, æвзаг, æййафын, æууæндын, æхсар.

2. Дзырды райдайæны з кæнæ с-йæ цы æмхъæлæсонты къордтæ райдайынц, уыдоны, стæй дывæргонд с-йы разæй фæхъуысы хъæлæсон ы кæнæ æ, фæлæ йæ фыссын нæ хъæуы: згæ, змис, знон, здæхын, змæлын, скъæт, стæг, счъил, ссад, ссæдз.

Фиппаинаг. Поэтикон уацмысты ахæм дзырдты райдайæны ритмы тыххæй хъæлæсон куы бахъæуа, уæд дзы фыссæн ис ы: ызгæ, ызмис, ыскъæт, ыстур, ыссын, ыссад, ыссарын, ыссæдз.

9 §. Æмхъæлæсонтæ хуымæтæг дзырдты кæрæдзийыл куы сæмбæлынц, уæд дзургæйæ фæстаг æмхъæлæсон раззаджы арæх скæны зылангон кæнæ æзылангон (æнæххæст ассимиляци) кæнæ та бынтондæр йæхи хуызæн (æххæст ассимиляци). Ахæм дзырдты æмхъæлæсонты растфыссынад сбæрæг кæнæн ис, дзырды формæ аивгæйæ æмæ дызæрдыггаг æмхъæлæсоны фæстæ хъæлæсон сæвæргæйæ: хæцдзæн — хæцын, хъазт — хъазын, æмбæрзта — æмбæрзын, мæнмæ — мæнæй.

10 §. 1. Æмхъæлæсонтæ дæргъвæтинæй куы фæхъуысынц, уæд сæ фыссын хъæуы дывæргондæй: æввонг, æгъгъæд, фæззæг, бæззын, хуыссын, къаннæг, тыххæй, æххæст.

2. Æвиппайдон æмхъæлæсонтæ б, п, г, к, д, т, дж, дз, ч, ц дзырды мидæг дæргъвæтинæй куы фембæлынц, уæд дзургæ-дзурын бæрæг нæ вæййы, зылангон æмхъæлæсон дывæр кæны æви æзылангон. Уымæ гæсгæ зæрдыл дарын хъæуы:

а) кæд дзырдæн йæ арæзтмæ гæсгæ сбæрæг кæнæн уа, цавæр æмхъæлæсон дывæр кæны, уый, уæд дывæрæй фыссын хъæуы уыцы æмхъæлæсон: ныббар (ны+бар, барын-æй), лæггаг (лæг+аг), курæггаг (курæг + аг), æфсæддон (æфсад + он), хъæддаг (хъæд+аг), куырæттаг (куырæт+аг), бæллиццаг (бæллиц+аг);

æ) кæд дзырдæн йæ арæзтмæ гæсгæ сбæрæг кæнæн нæ уа, зылангон æви æзылангон æмхъæлæсон дывæр кæны, уый, уæд дывæрæй фыссын хъæуы æзылангон æмхъæлæсон (кк, пп, тт, цц, чч): аккаг, фароныккон, астæуккаг, æппарын, лæппу, цæттæ, дæттын, хæццæ, гыццыл, фыццаг, тыччы.

3. Дзырды кæрон дæргъвæтин æмхъæлæсонтæ хатгай зын раиртасæн вæййынц хуымæтæг æмхъæлæсонтæй. Дзырды кæройнаг æмхъæлæсон дывæрæй фыссын хъæуы, йæ фæстæ хъæлæсон сæвæргæйæ дæр (зæгъæм, хауæны кæрон) дæргъвæтинæй куы хъуыса, уæд: зæхх — зæххы, зæххимæ, фæлæ: зæхмæ; цæхх — цæххимæ, фæлæ: цæхмæ, гæххæтт — гæххæттыл, фæлæ: гæххæтмæ.

11 §. Хуымæтæг дзырдты уидæгты æмхъæлæсонтæ с, ф æмæ х-йы фæстæ (кæнæ сæ разæй) арæх бæлвырд нæ фæхъуысы, зылангон æмхъæлæсон дзы ис æви æзылангон. Ахæм дзырдты с, ф, х-имæ фыссын хъæуы æзылангон æмхъæлæсонтæ: стæг, æхтонг, æфцæг, æфтауц, уæхск, æфстау, кæстæр, хистæр, æфсургъ, æргъæфст.

Фæлæ: ахсджиаг, рæхджы, цæсгом, сгуы, сгарын, сгуыхын, æхгæнын, цæхгæр, сгæллад, сысджы.

Сæргæндтæ: