Сиукъаты Никъала
С 45 Дун-дуне нæ алфæмблай
— Дзæуджыхъæу, Ир, 1993—469 ф.
Сиукъаты Никъала
Дун-дуне нæ алфæмблай
§ 16. Арвы тымбылæджы сæйраг хæххытæ
Райсæм тæбын æмæ йыл бабæттæм гыццыл дур. Дур куы суадзæм, уæд атырндзæн Зæххы центрмæ, тæбын айтынг уыдзæн æмæ райсдзæн раст хаххы формæ. Уыцы хахх хонынц уырдыг хахх.
Уырдыг хахх уæ сæры ’рдæм куы адаргъ кæнат, уæд арвы тымбылæджимæ сæмбæлдзæн иу стъæлфы. Уыцы стъæлф хуыйны зенит. Зениты ныхмæ цы стъæлф лæууы нæ къæхты бын, уый та хуыйны надир. Зенит æмæ надир араббаг дзырдтæ сты. Уырдыг хахх æмæ горизонты фæзой сæ кæрæдзимæ перпендикулярон сты. (21-æм ныв).
Алы цæстдарæгæн дæр арвы тымбылæг адих вæййы дыууæ æмбисыл, иу æмбис дзы вæййы горизонты фæзойы сæрмæ, иннæ та уый бын. Горизонты фæзой зæрдаивæй алырдæм дæр куы адаргъ кæнæм, уæд уый сæмбæлдзæн арвы тымбылæджимæ. Горизонты фæзой æмæ арвы тымбылæджы кæрæдзиуыл сæмбæлынæй цы зиллакк рауаид, уый хонынц æцæг горизонт, йе та математикон горизонт. Физикон æмæ математикон горизонт хæццæ кæнын нæ хъæуы; физикон горизонты кæрæттæ стæм хатт йеддæмæ лæгъз никуы вæййынц. Сур зæххыл математикон горизонт физикон горизонтæй ныллæгдæр вæййы, денджызы лæугæйæ та ныллæгдæр вæййы физикон горизонт. Æрвон буæрттæм кæсгæйæ, зæххы цъарыл цыфæнды ран дæр куы уæм, уæддæр нæ цæст нымад уыдзæн арвы тымбылæджы центрыл. Æрвон тымбылæджы центр, дунейы полюс æмæ зенитыл цы фæзой цæуы, уый хонынц меридианы фæзой. Меридианы фæзой æмæ арвы тымбылæджы кæрæдзиуыл сæмбæлынæй рауайы стыр зылд, кæцыйы хонынц æрвон меридиан. Горизонт æмæ æрвон меридиан кæрæдзиуыл сæмбæлынц цæгат æмæ хуссары стъæлфыты. Цæгат æмæ хуссары стъæлфыты цы раст хахх иу кæны, уый хуыйны æмбисбоны хахх.
Æмбисбоны хаххмæ перпендикуляр куы акæнæм горизонты фæзойы æмæ йæ дыууæрдæм дæр куы адаргъ кæнæм, уæд горизонты хаххимæ сæмбæлдзæн хурыскæсæн æмæ хурныгуылæн стъæлфыты. Суткæйы дæргъы алы рухсдæттæг дæр дыууæ хатты ахизы меридианыл: иу хатт дунейы полюсæн хуссары ’рдыгæй (рухсдæттæг уæд вæййы æппæтæй бæрзонддæр — уæллаг кульминацийы), иннæ хатт та полюсæн цæгаты ’рдыгæй (уæд рухсдæттæг вæййы иуыл ныллæг — бинаг кульминацийы). Хур, Мæй æмæ стъалытæй дæр бирæтæ, сæ бинаг кульминацййы уæвгæйæ, вæййынц горизонты бын æмæ сæ уыцы рæстæджы мах нæ уынæм. Дзырдæн зæгъæм, Хур вæййы бинаг кульминацийы æмбисæхсæв.
Дунейы сæмæнмæ перпендикулярон чи у æмæ æрвон тымбылæджы центрыл чи цæуы, ахæм фæзой хонынц æрвон экваторы фæзой. Æрвон экваторы фæзой æмæ арвы тымбылæджы кæрæдзиуыл сæмбæлынæй æвзæры стыр зылд. Уыцы зылд хуыйны æрвон экватор. Æрвон экватор дих кæны арвы тымбылæг дыууæ æмбисыл: цæгаты æрдæгтымбылæг æмæ хуссары æрдæгтымбылæг. Стъалыты суткæйон фæндæгтæ сты æрвон экватормæ параллелон.