|
Иронау радзырд ныффыста
– Коцойты
Арсен 
|
|
Уырыссаг æвзагмæ йæ раивта –
Ю. Либединский
|
САЛОМИ
|
|
САЛОМИ
|
|
Бафæллади Саломи. Цы афон у,
ничи ницы зоны, — хур нæ кæсы, арв алырдыгæй цъæх мигъæй æхгæд; чи зоны,
у сихор, чи зоны, у изæр.
Фыццаг кæркуасæнтæ уыди, афтæ фæдис фæцыди: Гуырдзыйы æфсæдтæ
ссæуынц, лидзгæут Цæгат Ирыстонмæ! |
|
Нынче утром, как только пропели
первые петухи, началась тревога:
— Подходят меньшевистские
войска! Скорее в Северную Осетию! |
|
Цавд мæлдзыджыты губаккау хъæу
æмызмæлд сси, чи уæрдон ифтыгъта, чи саргъыбæх. Алырдыгæй хъуысти хъæр,
кæуын æмæ æлгъыст. —
Нæ коммунисттæ нæ фесæфтой! — дзырдтой иутæ... Иннæтæ сæ сабыр кодтой: |
|
Все село поднялось, как
потревоженный муравейник. Одни запрягали лошадей, другие седлали их. Со
всех сторон слышались крики, плач, ругань...
— Погубили нас, погубили, —
твердили одни.
Но другие успокаивали: |
|
— Цомут! Фæстæмæ нæ ардæм
хъæуы!.. Нæ фос, нæ зæххытæ нæхи бакæндзыстæм, сæрибар суыдзыстæм, нæ
цард нæхи къухтæй араздзыстæм! |
|
— Скоро вернемся сюда. Отберем у
помещиков наш скот, наши земли, свободными станем и своими рукам будем
строить новую жизнь. |
|
Уыди ахæм бинонтæ, кæцытæ æрмæст
сæ уæлæйы дзауматы лидзæг фесты, ныууагътой сæ ис, сæ бон. Уыди дзы ахæм
бинонтæ дæр, кæцытæ бафæрæзтой суанг судзины онг алцы дæр семæ
рахæссын... |
|
Были семьи, которые бросали все
свое имущество, а были и такие, что увозили все до последней иголки. |
|
Саломи — идæдз ус — йæ дыууæ
æнахъом чызгимæ уайтагъд ацæттæ кодта йæхи... Хуыссæнты дзæбæхдæртæ
атыхта, абаста, хордзенты кæрдзынтæ æмæ цæхх авæрдта, нæ ферох кодта
чысыл дурын дæр донæн... Хæдзары бæх нæ уыди, — цæуыл ахастаиккой сæ
дзауматæ. |
|
Саломи — вдова. Одна, с двумя
маленькими, беспомощными девочками, она тоже собралась в путь. Связала в
узел постельное белье, положила в переметную суму кукурузные лепешки и
соль, не забыла прихватить маленький кувшинчик для воды. Но везти свои
пожитки не на чем: лошади в хозяйстве не было. |
|
Фыццаг лидзæг къордимæ араст сты
Саломи æмæ йæ дыууæ чызджы. |
|
Саломи со своими девочками ушла
с первой партией беженцев... |
|
Хистæр чызг — дыууадæсазыккон
Мелани — æмбæрста хъуыддаг æмæ æнкъард цæсгомимæ разæй æнæзивæг уади, —
йе 'ккойы хордзентæ, хæринæгтæ æмæ дурынимæ... |
|
Старшая, двенадцатилетняя
Мелани, понимая, какая опасность грозит им, безропотно шагала, стараясь
не отстать от взрослых. На ее худеньком плечике висела переметная сума с
едой и кувшинчиком для воды. |
|
Фæлæ кæстæр — Сопи, — астаздзыд,
дис кодта, цы æрцыди, цы хабар у, кæдæм лидзынц, уайтагъд-иу йæ мады
къаба раивæзта æмæ та-иу æй афарста: |
|
Но младшей Сони было только
восемь лет, и она не понимала, что происходит, и удивлялась всему. “Что
случилось? — думала она. — Куда мы бежим?”
И вот уже который раз она
дергала мать за подол и спрашивала: |
|
— Кæдæм цæуæм, кæдæм, нана? Æмæ
цæмæн цæуæм, цæмæн?
Мадæн йе 'ккойы хуыссæнты тыхтон, афтæмæй размæ тындзыдта æмæ-иу чызгмæ
сдзырдта:
— Рауай, мæ хуры хай, уазал
у, æмæ дзургæ бирæ ма кæн. |
|
— Куда мы идем, нана
(нана — мама, пожилая мать, бабушка)? А
зачем идем, зачем? Мать с большим узлом на спине шла торопливо, боясь
отстать от своих односельчан. И каждый раз на вопросы девочки она
отвечала одно и то же:
— Не отставай, мое солнышко... Холодно, не надо много
разговаривать. |
|
Иу нарæг ран фæндаг æхгæд
разынди — уæззау уаргъджын бæх миты ныссагъди æмæ сыстын нал фæрæзта.
Зын ацæуæн уыди иуфæрсты, фæлæ уæддæр фæстейæ цæуджытæ, бæх сыстынæн
æххуысы бæсты, стыр фыдæбæттимæ иуфæрсты хылдысты... |
|
Толпа остановилась. Тяжело
навьюченная лошадь провалилась в снег, не могла подняться и загородила
дорогу. Обходить это место было трудно, но люди, вместо того, чтобы
помочь вытащить лошадь, с большим трудом обходили ее. |
|
— Фæкæсут мæм, аххуыс мын кæнут!
— дзынæзта бæхы хицау...
Хъусгæ дæр æм ничи кодта, алчи йæ фæндагыл цыди... |
|
— Помогите, помогите!.. — слезно
просил хозяин лошади. Но его даже не слушали, каждый торопился своей
дорогой. |
|
Саломи æмæ йæ дыууæ чызджы дæр
иуфæрсты зынæй ахылдысты æмæ араст сты дарддæр. Саломийы хъустыл ауади:
меньшевикты æфсæддонтæ дзæбæх сылгоймаг æмæ чызгæй кæуыл хæст кæнынц,
уыдонæн тых кæнынц. |
|
Саломи с девочками, напрягая все
силы, тоже обошла это опасное место и быстро двинулась дальше. Саломи
слыхала, что если меньшевистские солдаты встречают красивых женщин или
девушек, они насилуют их... |
|
Дзургæ ницы кодта, фæлæ-иу уыцы
хъуыды йæ сæры куы фегуырди, уæд-иу мæстæй йæ зæрдæ атыппыр ис, цыма йыл
тæфсæг уыди, уыйау-иу ризын байдыдта... |
|
И хотя она молчала, но думала об
этом, и сердце ее разрывалось от злобы, она начинала дрожать как в
лихорадке. |
|
Сопи нал фæразы цæуын... Раивазы
йæ мады къаба... —
Нана, фæлæуу-ма, — мæ къæхтæ риссынц!..
Саломи нæ лæууы, размæ
тындзы, сывæллонмæ сдзуры:
— Рауай, рауай, мæ хуры
чысыл, фалдæр нæ фæллад суадздзыстæм!
Цæуынц æддæдæр... |
|
Сопи больше не могла идти. Она
тянула мать за платье и жалобно просила:
— Нана, постой, у меня ноги
болят. Но Саломи не останавливалась. Она торопилась вперед и ласково
сказала девочке:
— Идем, идем, мое маленькое
солнышко... Отойдем подальше и там отдохнем.
И они шли дальше. |
|
Нал фæразы цæуын Саломи дæр. Иу
дзæбæх фæз ран фæлæууыди æмæ загъта:
— Ам æрæнцайæм æмæ фæйнæ
къæбæры дæр ахæрæм!..
Куыддæр пæлæз æрытыдтой æмæ
æрбадынмæ хъавыдысты, афтæ топпы гæрæхтæ фехъуысти...
Саломи фестъæлфыд...
Алырдыгæй хъæр цыди:
|
|
Но вот уже и Саломи не в
состоянии идти. Она остановилась на полянке и сказала:
— Отдохнем здесь, съедим по
кусочку лепешки... Устала Саломи. Солнца не видно. Густыми серыми
облаками покрыто небо, и кто знает — может, полдень сейчас, а может,
вечер.
Они расстелили ковер и уже
хотели садиться, как где-то неподалеку раздались винтовочные выстрелы.
Саломи вздрогнула.
Послышались крики: “Они
догнали нас!..” |
|
Саломи акасти, айхъуыста фæстæмæ
— æцæг æрбацæуы меньшевикты æфсад... Фæуагъта миты уæлæ хуыссæнгæрзтæ,
хордзентæ дæр аппарын кодта æмæ загъта: |
|
Саломи огляделась, прислушалась
— в самом деле, стреляют совсем близко. Саломи побросала на снег все —
узел с вещами, кувшин – и велела дочери бросить сумку с едой. |
|
— Фалдæр ссардзыстæм алцы дæр...
Топпы гæрæхтæ арæхдæр
кодтой...
Хъæр, сылты цъæхахст æмæ
сывæллæтты кæуынæй хæхтæ зæлыдысты... |
|
— Идемте дальше, там мы найдем
все... — сказала она девочкам. Теперь выстрелы раздавались чаще и ближе.
Эхо повторяло в горах плач женщин и детский крик... |
|
Сопи йæ хъæбысы, афтæмæй размæ
тындзы Саломи. Мелани æнæзивæг згъоры разæй... Иу къардиуы былмæ куы
бахæццæ сты, уæд Саломи акасти размæ — фæндагмæ, бамбæрста, кæй нал
аирвæздзысты, æмæ адæргæй æруагъта йæхи митыл... Йæ сæры алы хъуыдытæ
сæмхæццæ сты. Йæ цæстытыл уайы, меньшевикты æфсæддонтæ йе 'нахъом
чызджытæй хынджылæг куыд кæндзысты...
Ризы, судзы адæргæй, мæстæй...
Уалынмæ æцæг фæзындысты
меньшевикты æфсæддонтæ. |
|
Саломи подняла на руки маленькую
Сопи и быстро зашагала. По-прежнему впереди бежала Мелани. Но вот они
подошли к крутому обрыву. Взглянула Саломи вперед — и поняла, что не
уйти им от насильников. Дрожа от страха, она опустилась на снег. В
голове вспыхивали и путались мысли. В это время на дороге появились
меньшевистские солдаты. |
|
Саломи иу къухы фелвæста кæстæр
чызджы, иннæмæй рахæцыди хистæры къухыл... Загъта:
— Цомут, уæртæ уым
бамбæхсæм!.. |
|
Саломи схватила за руку младшую
дочь, другой рукой обняла старшую и сказала:
— Пойдемте вон там
спрячемся... |
|
Акасти къардиуæй бынмæ — бын нæ
зынди... Акасти фæстæмæ, — уæртæ æрбацæуынц...
— Ау, мæ зæрдиаг хъæбулты
хуытæ бахæрой?..
Сопи, куыд уыди йæ хъæбысы,
афтæмæй йæ фехста бынмæ. Зæрдæхалæн цъæхахст азæлыди хæхтыл æмæ уайтагъд
фæхъус ис. |
|
Она посмотрела вниз с кручи — не видно
дна... Оглянулась — вот они насильники, совсем близко...
— Чтобы моих кровных детей
свиньи пожрали?! Нет не бывать этому!..
Она держала Сопи в объятьях
и вдруг оторвала от себя и бросила в бездну. Эхо прокатило по горам
раздирающий душу детский крик, и снова все смолкло. |
|
Хистæр чызг фæтарсти, скуыдта
æмæ лидзынмæ фæци... Мад æй рацахста, акасти фæстæмæ, рахиз къухæй
бартхъирæн кодта æмæ загъта:
— Нæ уын батайдзысты ацы мæстытæ, ацы æфхæрдтæ!
Мелани ныттыхсти йæ мадыл,
хицæн кæнын нæ куымдта, æппарын нæ куымдта...
Уæд ын мад тынгдæр
ныхъхъæбыс кодта...
Дыууæ дæр аныгъуылдысты
æнæбын къардиуы... |
|
Старшая девочка испуганно
заплакала и бросилась, бежать, но мать поймала ее. Оглянувшись назад,
она грозила правой рукой и крикнула:
— Это вам так не пройдет!
Мелани крепко обняла мать,
и Саломи не могла, оторвать от себя. И тогда мать еще крепче прижала ее
к себе, и они обе исчезли в бездонной темноте пропасти. |
