АИВАДОН  ПРОЗÆ

ПОВЕСТЬ О ТРЕХ НЕУДАЧАХ

ÆРТÆ КЪУЫХЦЫЙЫ ТЫХХÆЙ УАЦАУ

Эти три эпизода, три главы, — почти не связаны хронологически и сведены лишь условно в форму одной повести. Я все же настаиваю на их общности. Прежде всего, это рассказы о неудачах, — так как смерть я считаю неудачей. Кроме того, в облике каждого из героев я нахожу предрасположенность к катастрофе: их неудачи понятны и естественны.

Ацы ’ртæ нывы, æртæ сæргонды, — цы рæстæджы ’рцыдысты, уымæ гæсгæ не сты баст кæрæдзиимæ, стæй иу уацауы фæлгонц дæр барæй райстой, зонгæ-зоныны. Фæлæ уæддæр æз фидарæй ахæм хъуыдыйы фарс дæн, æмæ сæ бындур иумæйаг кæй у. Фыццаджыдæр уал сты къуыхцытыл фыст радзырдтæ, — иугæр, æз мæлæт ахъаззаг къуыхцыйыл кæм нымайын, уым. Ноджы ма геройтæн сæ алкæй ныхыфыст æмæ сконды дæр æз уынын сæ бынысæфты æууæлтæ: уыцы къуыхцытæ сын сты æнцон бамбарæн æмæ æрдзон.

География подарила нам великий закон равнодушия; история учит нас быть беспристрастными ко всему, что создано выдумками мечтателей и руками рабов многих поколений, — в чем слышатся трепет мысли и прыжки запертого сердца.

Географи нын ралæвар кодта алцæмæ дæр куыдфæндыйы цæстæй кæсыны стыр закъон; истори нæ ахуыр кæны, романтикты сæнттæ æмæ цагъарты уæнгдыхæй фæллойы фæрцы цыдæриддæр арæзт æрцыд, уыдæттæм уазал зæрдæ дарыныл — ома хъуыдыйы мæнгæфсон тыбар-тыбур æмæ æхгæд зæрдæйы рог чъыллиппытæ кæм æмæ цæм уыныс, уыдонмæ.

Я не всегда умел пользоваться подарками географии: каждую смерть я принимал как личное оскорбление. Время научило меня быть спокойнее. Теперь я ищу причины — и констатирую известную естественность в судьбе моих героев. Мой пес умер потому, что не понял революции. Володя Чех был убит в бою, — может быть, потому, что эта же самая судьба не любит одноглазых, слишком напоминающих ей о ее собственной слепоте. Преступление, жертвой которого стала мадам Шуцман, было, несомненно, совершено художником: я не решусь утверждать, что ее неоригинальность и обыкновенность послужили поводом для убийства, но это предположение нисколько не менее вероятно, чем другие.

Æз алы хатт нæ арæхстæн географийы лæвæрттæй рæстырдæм пайда кæнынмæ: алы мæлæт дæр нымадтон комкоммæ мæхи æфхæрдыл. Рæстæг мæ сахуыр кодта хиуылхæцгæдæр уæвыныл. Ныр алцæмæн дæр æз йæ бындурон аххосæгтæ фæагурын — мæ геройтыл цы ’рцыд, уый мæм æбуалгъы хъуыддаг нал кæсы, сæ хъысмæт æрдзон фæтк у. Мæ куыдз ныххæдмæл, уымæн æмæ, революци цы у, уый нæ бамбæрста. Володя Чех фæмард хæсты быдыры — чи зоны, уымæн, æмæ хъысмæт сохъхъырты кæй нæ уарзы — уыдонмæ кæсгæйæ, йæхæдæг дæр куырм кæй у, уый йæ зæрдыл æрлæууы. Мадам Шуцман цы фыдракæнды амæддаг бацис, уый та, æнæмæнг, нывгæнæджы æрхъуыды уыд: æз афтæ зæгъинаг нæ дæн, æмæ мадам Шуцман хæрзхуымæтæг æмæ бынтон æгъуыз адæймаг кæй уыд, уыйадыл æй амардæуыл, зæгъгæ, фæлæ ахæм æфсон дæр иннæтæй къаддæр уырнинаг нæу.

Наконец, Илья Васильевич Аристархов кончил так грустно потому, что был сам по себе несвоевременен и несовременен, — был результатом ошибки в вычислении лет. Революция, строгий цензор и скверный математик, подчеркнула эту ошибку, раз навсегда лишив Илью Васильевича возможности выйти за пределы подчеркнутого. Таким образом, он был осужден. С ужасом он увидел, что справа и слева ему загромождает дорогу то, что он называл «тяжелыми стенами реальности». Он мог двигаться только вперед или назад.

Он выбрал второй путь; этот путь оказался аллеей сада, прилегающего к больнице для умалишенных.

Повесть о трех неудачах — написанная в первом лице — рассказ спутника осужденных, свернувшего в сторону наименьшей мягкости и наименьшего сопротивления.

Æппынфæстаг, Илья Васильевич Аристархов дæр йæ цардæй ахæм тæригъæддаг хуызы уымæн ахицæн, æмæ афойнадыл кæй нæ райгуырд, йæ заманы æмдугон кæй нæ уыд, — бæлвырдæй кæддæр чидæр фæрæдыд, цæрынæн æм цы рæстæджытæ ’рхаудзæн, уыдон Аристарховæн куы нымадта, уæд. Æмæ Революци, — карз цензор æмæ ницæйаг математик, — уыцы рæдыды бын бахахх кодта, æмæ мыггагмæ Илья Васильевичы фенæбон кодта уыцы хаххы сæрты ахизынмæ, фадат ын ома нал фæцис. Уыйадыл ын тæрхон хаст æрцыд. Цы уыдта, уый йæ рагацау зæрдæхæлд кодта: йæ развæндаг ын галиуварсæй дæр æмæ рахизырдыгæй дæр æрæхгæдтой, йæхæдæг «царды æцæгдзинады бæзджын къултæ» цы хуыдта, уыдон. Æмæ ма йын æрмæстдæр кæнæ размæ цæуæн уыд, кæнæ фæстæмæ. Уый равзæрста дыккаг фæндаг; уыцы фæндаг разынд æрраты рынчындоны алыварс хисагъд бæлæсты къохы аллея. Æртæ къуыхцыйы тыххæй уацау — фыццаг цæсгомæй фыст, — y тæрхонгонд адæмы фæндагæмбалы радзырд, æрмæст уый йæхæдæг, зæрдæнцойдæр æмæ æдыхстдæр куыд уа, ахæм цард равзæрста.

I

I

В свое время мы родились незаржавленными и молодыми, и жизнь каждого из нас перегоняла медленные стрелки стенных часов, тяжелые удары соборного времени и беспрестанное тиканье почти хронометров Павла Буре.

Нас было четверо; и после того дня, когда я впервые увидел женщину прямых линий, гулявшую под руку с Володей Чехом, я думал о любви и рисовал смешное сердце, проткнутое стрелой и выпадающее из собачьей пасти. Это случилось так.

Лежа в роще, мы отдыхали: перед этим я долго ехал по белому шоссе, пес бежал за задним колесом велосипеда. Мы оба устали: в роще было тихо, белое пятно моей рубашки не шевелилось, красный язык моего друга равномерно трясся на зубах. С шоссе изредка слышалось топанье лихача: оно ударялось очень минорно, и уши пса долго оставались поднятыми. В эти годы солнце стояло высоко.

Нæ заманы мах дæр æрыгæттæ æмæ æнæзæрдæхæрдæй райгуырдыстæм, æмæ-иу нæ алкæй цард дæр фæцис къулыл ауындзгæ сахаты сым-сымгæнаг фатæгты, аргъуаны дзæнгæрæджы уæззау цæлхъытæ æмæ Павел Бурейы дзыппыдаргæ æнæрынцойы цъыкк-цъыччы разæй.

Max уыдыстæм цыппар. Володя Чех æмæ æмдзæхгæр нывтыл карст сылгоймаджы иумæ куы федтон дæларм-уæларм тезгъогæнгæ, уæдæй фæстæмæ æз хъуыды кодтон уарзондзинадыл æмæ уыцы иугæндзон уыцы иу ныв кодтон: куыдзы дзыхæй, фат иннæрдæм кæм ахызт, ахæм зæрдæ æрхауд. Хъуыддаг та афтæ рауад.

Къохы цъæх нæууыл фæлдæхтæй хуысгæйæ нæ фæллад уагътам: уый хæдразмæ æз велосипедыл цыдтæн æмæ цыдтæн урс сосайыл, куыдз та фæстаг цалхы тæккæ фарсмæ згъордта. Дыууæйæ дæр бастадыстæм: къох ныссабыр, иу уынæр никæцæй хъуыст, мæ урс хæдоны рухс стъæлф бандзыг, не змæлд, ме ’рдхорды сырх æвзаг æнæрынцойæ фесхъиу-фесхъиу кодта йæ дæндæгтыл. Рæстæггай-иу сосайырдыгæй æрбайхъуыст файтоны ифтыгъд бæхты цæфхæдты зæрдæхойæн æмдзæгъд, æмæ-иу уæд куыдз йæ хъустæ фæгæмæл кодта. Уыцы азты хур бæрзонд лæууыд.

Это происходило незадолго до трагедии, сломавшей крепкую четвероногую жизнь моего друга и бросившей меня далеко от моего города и загородных рощ. Я был старше пса на десять лет. Я принес его домой слепым щенком и выкормил его: я никому не позволял его бить, он вырос, не зная человеческих ударов. Мы жили вместе, он спал у дверей моей комнаты. Во многом у нас были одинаковые взгляды: мы оба никогда не трогали нищих: я — потому что им не завидовал, он — из высокомерия.

Мæ лымæнæн мын йæ цыппæркъахыг фидар цард цы трагеди фæбæрзæйдих кодта, хабар уый хæдразмæ ’рцыд — уæд æз дæр тынг дард фæхаудтæн мæ горæт æмæ горæтгæрон къохтæй. Мæ куыдзæй уыдтæн дæс азы хистæр. Нæхимæ йæ куырм хъæвдынæй æрбахастон æмæ йæ схъомыл кодтон: никæмæн æй уагътон æфхæрын, æмæ байрæзт, йæ уæлæ адæймаджы къухы уæз нæ базонгæйæ, лæджы цæф циу, уый нæ бавзаргæйæ. Цæргæ дæр иумæ кодтам, мæ уаты къæсæргæрон-иу хуыссыд. Бирæ цæмæйдæрты нæ зондахаст дæр æмхуызон уыд: мах дыууæйæ дæр никуы хъыгдардтам мæгуыргурты: æз — уымæн, æмæ сæм никæд хæлæг кодтон, уый та — йе ’нæрвæссонæй.

В то лето я читал «Paroles d’un révolté»; пес лежал на ковре и о чем-то думал. Мне казалось, что его мысль была всегда о движении, статического быта он не признавал. Я разговаривал с ним: он слушал, наклоняя голову, вскакивал, подходил ближе и успокаивался. Может быть, он хотел сказать, что когда-нибудь будет знать столько же цитат, сколько и я.

— Жить, брат, все-таки можно, — сказал я, — только не надо умирать.

Уыцы сæрд æз кастæн «Paroles d’un révolte»; куыдз гауызыл хуыссыд æмæ цæуылдæр хъуыдыты аныгъуылд. Мæнмæ та мæ зæрдæ афтæ дзырдта, цыма-иу йæ хъуыдытæ иудадзыгдæр исты архайдимæ баст уыдысты, æнцад, æнæфенкъуысгæ цард ын ад нæ кодта. Æз йемæ ныхæстæ кодтон: уый мæм, йæ сæр иуварсмæ æркъулгæнгæйæ, хъуыста, куы та-иу фестад, хæстæгдæр-иу мæм æрбауад æмæ-иу æрсабыр. Чи зоны, æмæ мын-иу афтæ зæгъинаг уыд, зæгъгæ, уый дæр искæд бон, багъæц, æз цас цитатæтæ зонын, уыйас зондзæн.

— Цæрæн, ме ’фсымæр, цыфæндыйæ дæр ис, — загътон ын, — æрмæст мæлын нæ хъæуы.

Мы лежали на траве: топот последнего лихача замолк с полчаса назад. Вдруг послышались шаги. Мой друг зарычал и вскочил. Я приподнялся на локте. Из-за деревьев вышла женщина прямых линий и за ней карманщик Володя Чех.

Max кæрдæгыл хуыссыдыстæм: фæстаг файтоны бæхты цæфхæдты æмдзæгъд басабыр сахатырдæджы размæ. Æнæнхъæлæджы кæйдæр санчъехты уынæр ссыд. Мæ лымæн ныууынæргъыдта æмæ фæгæпп ласта. Æз мæ рæмбыныкъæдзыл рабадтæн. Бæлæсты аууонæй рацыд æмдзæхгæр нывтыл карст сылгоймаг, йæ фæдыл та дзыпкъахæг Володя Чех.

Женщина шла, не сгибая ног, гордо и резко выставив острые прямые груди. Я не видел до этого таких прямых, — и не знал, что в жизни есть своя геометрия, не уложившаяся в теоремы о сумме углов. И моя встреча с женщиной прямых линий была первым уроком ежедневной математики, науки о положительных и отрицательных величинах, о форме женской груди, о тупых углах компромиссов, об острых углах ненависти и убийства. Володю Чеха я знал случайно: он был крив на левый глаз и обладал страшной силой пальцев. Я посмотрел на него: женщина остановилась: пес вздрагивал и рычал. Я остался лежать. И я сказал Володе:

Сылгоймаг цыд, йæ къæхтæ нæ тасынгæнгæйæ, йæ цыргъ æмраст риутæ сæрыстырæй размæ ныттынггæнгæйæ. Æз ахæм æмраст риутæ уæдыонг никуыма федтон, — стæй уый дæр нæ зыдтон, æмæ цардæн йæхи геометри кæй ис, алы теоремæтæ нымады дæр кæмæ не сты, ахæм. Æмæ æмдзæхгæр нывтыл карст сылгоймагимæ мæ фембæлд уыд мæ фыццаг урок æрвылбоны математикæйæ, æппæрццæг æмæ æвæрццæг нымæцты тыххæй наукæимæ, сылгоймаджы риуты фæлгонцы тыххæй наукæимæ, компромиссты къуымых къуымтæ æмæ æнæуынондзинад æмæ марыны цыргъ къуымты тыххæй наукæимæ. Володя Чехимæ æз æнæнхъæлæджы базонгæ дæн: йæ галиу цæстæй сохъхъыр уыд, стæй уыд æвирхъау тыхджын æнгуылдзты хицау. Æз уымæ, Володямæ, кастæн: сылгоймаг æрлæууыд: куыдз рызти æмæ уынæргъыдта. Æз хуысгæйæ баззадтæн. Æмæ уæд æз загътон Володяйæн:

— Да ведь она, голубчик, не гнется. Володя промолчал.

— Ты бы познакомил?

Слово было за женщиной прямых линий; она осмотрела меня, моего друга, велосипед.

— Æмæ ацы сылгоймаг, мæ бæлон, тасгæ куы нæ кæны.

Володя ницы сдзырдта.

— Уæд та нæ базонгæ кæнис?

Æппæт дæр æмдзæхгæр нывтыл карст сылоймагæй аразгæ уыд: йæ цæст аргъгæнгæ æрхаста мæныл, мæ лымæныл, велосипедыл.

— Не надо нам таких знакомств.

— До свиданья, тетенька. Володя пробурчал:

— В двенадцать апостолов!

— Max ахæм зонгæтæ хъуаг не стæм.

— Гъемæ уал уæдæ фембæлдмæ, нæ мады хай. Володя бахъуым-хъуым кодта:

— Нæ дын Хуыцау ис, нæ дзуар!

Нога женщины сделала шаг, опустилась, не согнувшись. Это было движение прямых и стремительных линий. Володя пошел вслед за ней.

Возвращаясь в город, мы их обогнали: Володя закричал что-то, женщина повернула голову — быстро и презрительно.

Раз днем мы пошли на базар к букинисту, тихому старику в ермолке: он сидел обычно, окруженный книгами, и читал трудные древние тексты. Он одевался в черное: глядя на него, я думал о библейских старцах и об удивительном народе пророков, мудрецов и коммерсантов, донесших свою огненную и суровую мысль до шумных рынков революционной России.

Сылгоймаджы къах асанчъех кодта, зæххыл андзæвыд, æцæг йæ уæраг нæ фæтасыд. Афтæ ма æрмæстдæр æмраст æмæ æрдынбосау ивæзт хæххытæ цæуиккой. Володя йæ фæдыл фæцæуæг.

Фæстæмæ горæтмæ здæхгæйæ сæ разæй фестæм: Володя нæм цыдæр ныхъхъæр ласта, сылгоймаг нæм йæ сæр фæзылдта — цырд æмæ ’нæрвæссон былысчъилæй.

Иу бон базармæ ацыдыстæм букинистмæ, уæзбын сабыр лæгмæ, йæ уæлæ фæлмæн, чысылгопджын тымбыл худ — ермолкæ: иудадзыгдæр чингуыты ’хсæн фæбады æмæ рагзамайнаг зынæмбарæн текстытæ фæкæсы. Æдзухдæр вæййы сау уæлæдарæсы: уымæ куы фæкæсын, уæд фæхъуыды кæнын библейаг зæрæдтæ æмæ пехуымпарты æмбисонды адæмыхаттыл, куырыхонтæ æмæ сæудæджертыл — революцион Уæрæсейы дзолгъомолгъогæнæг базартæм сæ зынгдзагъд æмæ тызмæг хъуыдытæ чи ’рхаста, уыдоныл.

К старцу часто прибегала внучка, маленькая красивая девочка лет десяти с черной головой и гордыми еврейскими глазами: со мной она обходилась немного пренебрежительно, со стариком ласково. Мы были своими людьми в этой лавочке. Сначала входил я, за мной — пес. Старик хорошо знал меня: я никогда не торговался и натравливал собаку на маленьких базарных хулиганов, дразнивших его жидом.

На этот раз старика не было: только внучка внезапно вынырнула из-под громадных книг: мой друг замахал хвостом.

Зæрондмæ-иу бæрæггæнæг арæх æрбауад йæ хъæбулы хъæбул, чысыл рæсугъд чызг, иу дæс азы йыл цыдаид, саусæр, сæрыстыр дзуттаг цæстытæ йын: мемæ йæхи цасдæр уазалдзæф сæрбæрзондæй дардта, зæрондимæ та уыцы рæвдаугæ фæлмæнæй. Ацы дуканийы-иу мах нæхи хæстæг-хионтау æнкъардтам. Разæй æз бацæуын, мæ фæдыл та — куыдз. Зæронд лæг мæн хорз зыдта: æз чингуыты аргъыл никуы фæдзурын, мæ куыдзы та-иу, дзутт-зыдыка, зæгъгæ, зæронды цы фыдуаг лæппутæ мæстæй мардтой, уыдоныл сардыдтон.

Ацы хатт зæронд йæ бынаты нæ разынд: æвиппайды егъау чингуыты бынæй расæррæтт ласта гыццыл чызг: мæ лымæн йæ къæдзил ныттылдта.

— Деда нет.

— Ничего, я сам поищу.

Книги пахли старой пылью. Я просматривал заглавия: под томом сумасшедшего Штирнера лежал роман кн.Бебутовой «Жизнь — копейка». Девочка, увидевшая на обложке нелепую красную женщину, засмеялась. Я не заметил, как она ушла.

Через минуту девочка вбежала: она остановилась, задыхаясь от слез, и сказала:

— Там... дедушку... убьют...

— Дада ам нæй.

— Ницы кæны, æз сæ мæхæдæг рацагурдзынæн. Чингуытæ кодтой незаманты рыджы тæф. Æз цадæггай мæ цæст сæргæндтыл хастон: æрраби Штирнеры томы бын лæууыд ус-кънйаз Бебутовайы роман «Цард — хуынкъ суари». Чызг ын йæ хъæбæр цъарыл æнахъинон сырх-сырхид сылгоймаджы куы ауыдта, уæд ныххудти. Куыд ацыдис, уый æз нæ бафиппайдтон. Чысыл цасдæры фæстæ æрбазгъордта: йæ цæссыгтæ ныхъуыргæ тыхтæй-амæлттæй сфæрæзта:

— Уым... дадайы... марынц...

Я подошел к двери и увидел белую бороду старика, окруженную красными лицами и глазами гудевшей толпы.

Резкий женский голос:

— Воры, сволочи, жиды!

Я узнал женщину прямых линий и побежал к старику. Пес прыгнул за мной, перевернув гору книг, и через несколько секунд мы очутились в толпе.

Æз дуары цурмæ бацыдтæн æмæ зæронды урс-урсид зачъетæ ауыдтон — сырххъулон цæсгæмттæ æмæ туджызилæг цæстытæ йæ алыварс гуыв-гуыв кодтой.

Сылгоймаджы цъæхснаг хъæлæс:

— Давджытæ, куыйтæ, уирæгтæ-сирæгтæ!

Æз æмдзæхгæр нывтыл карст сылгоймаджы базыдтон æмæ зæрондмæ батагъд кодтон. Куыдз, рæдзæгъдæй амад чингуытæ акалгæйæ, мæ фæдыл рагæпп ласта æмæ уайтæккæ адæмы ’хсæн фегуырдыстæм.

Кровь текла по лицу старика, он стонал и держался за щеку. В упор ему кричала женщина прямых линий:

— Ридикюль у меня вытащил, седины не стыдно, жидовская кровь проклятая!

От злобы я мог сказать только это:

— Оставьте старика.

Зæронды цæсгомыл туг лæсæнтæ кодта, лæг хъæрзыд æмæ йæ русыл хæцыд. Æмдзæхгæр нывтыл карст сылгоймаг йæ тæккæ ныхмæ лæууыд æмæ дзыхыдзагæй хъæр кодта:

— Мæ ридикуль мын фæцъортт ластай, дæ урс сæрæй дæр не ’фсæрмы кæныс, æлгъыстаджы уираг туг!

Фырмæстæй ма мæ бон æрмæстдæр уый зæгъын бацис:

— Æнцад ныууадз зæронды.

— А тебе, чертов карандаш, что нужно? Вокруг нас собиралось все больше народу: за старика, ставшего за мое плечо, держалась девочка. Из толпы мне заметили назидательно:

— Учащийся! Тебе б уроки учить, а ты по базарам шляешься.

Пришел милиционер: ему рассказали, в чем дело, и он повел нас всех в комиссариат, девочка бежала сзади, плача и не поспевая.

— Æмæ дæу та, хæйрæджыты ардыд кърандаш, цы хъæуы?

Нæ алыварс адæм фылдæрæй фылдæр æмбырд кодта, зæрондмæ фæстæ æрбалæууыд, гыццыл чызг ыл ныддæвдæг. Адæмæй мæм чидæр уайдзæфгæнæгау дзуры:

— Ахуырдзау! Ды хъуамæ дæ уроктæ цæттæ кæнай, ды та базары ралекка-балекка кæныс.

Милиционер фæзынд: цы ’рцыд, уый йын радзырдтой, æмæ нæ уæд уый дæр æмхуызонæй комиссариатмæ акодта, чызг нæ фæстæ згъордта, нæ нæ æййæфта æмæ куыдта.

На полдороге старик дал взятку милиционеру, и тот сказал начальственно:

— Иди, дед. А вам, товарищ гимназист, нечего на базар ходить.

Мы вернулись в лавочку старика: я выбрал две книги. Он меня не благодарил, ему было неловко.

Æрдæгфæндагыл зæронд милиционерæн гæртам радта, æмæ уæд уый дæр хицауы хъæлæсыуагæй загъта:

— Цу, зæронд. Дæу та, æмбал гимназист, базары ницы хъуыддаг ис.

Max фæстæмæ зæронды дуканимæ æрбаздæхтыстæм: æз дыууæ чиныджы равзæрстон. Арфæ мын нæ ракодта, куыддæр æм уый аив нæ каст ныр.

— Не любят здесь евреев.

— Дикий народ, дед.

Мы пошли домой, по дороге я сказал моему другу, что от женщины прямых линий следует держаться подальше. Но какое отношение она имеет к Володе Чеху?

— Дзуттæгты нæ уарзынц ам.

— Хъæддаг сты адæм, зæронд.

Max нæхимæ рацыдыстæм, фæндагыл æз мæ лымæнæн загътон, зæгъгæ, æмдзæхгæр нывтыл карст сылгоймагæй хи дæрдты ласын хъæуы. Фæлæ, цымæ, уый уæддæр цы бар дары Володя Чехмæ?

В тот день, когда карьере Володи угрожала гибель, когда недостатки и риск его трудного ремесла гнались за ним одичавшей в просторах революции толпой горожан, — мы просто гуляли по улицам: я шел с моим другом по асфальтовому тротуару мимо высоких домов. Но наше спокойствие было нарушено. Из-за угла донесся гул многих голосов. Через секунду мы увидели отчаянно бегущего Володю. В руке он держал браунинг, обмотанный батистовым платком.

Володяйы карьерæйæн йæ сæфты хъæр цы бон ссæуинаг уыд, йæ цъаммар дæсныйады тæригъæдтæ æмæ йæм йæ фыдбылызтæ куы лæбурдтой, революцийы дзæгъæл быдыры чи схъæддаг, уыцы дзыллæйы хуызы бацæугæйæ, — уæд мах та уынгты тезгъо кодтам: æз мæ лымæнимæ цыдтæн асфальтæй тротуарыл бæрзонд хæдзæртты цурты. Уалынджы тигъы фæсте æрбайхъуыст бирæ хъæлæсты знæт дзолгъо-молгъо, æмæ нæ зæрдæйыдзæбæхæн улæфты сахат фæхъыгдард. Уый хæдуæлвæд ауыдтам йæ тых-йæ бонæй лидзæг Володяйы: йæ рахиз къухæй хæцыд батист фындзмæрзæны тыхт браунингыл.

Он бежал прямо навстречу нам, его единственный глаз спокойно и медленно поворачивался в орбите. За ним, свистя, крича, надрываясь и боясь приблизиться, тяжело топали разные люди в разной одежде: тонкие свистки милиционеров быстро пересвистывались на ближайших углах.

Нæ тæккæ комкоммæ æрцæйтахт, йæ иунæг цæст æдæрсгæ æмæ сабыргай радзагъул-бадзагъул кодта йæ къуырфы мидæг. Йæ фæстæ æхситтимæ, хъæргæнгæ, лæф-лæфæй, фæлæ, æгæр æм куы бахæстæг уой, уымæй тæрсгæйæ, уæззау санчъехтæй згъордтой алы хъылма адæм алы хъылма уæлæдарæсы: иу милиционеры цъæхснаг æхситмæ-иу уайтагъд æввахсдæр фисынты фæсте иннæты къуыззитт райхъуыст.

Пес рванулся с места и бросился на Володю. Я закричал, сколько было сил: — Назад! — Он очень удивился, но вернулся. Я прислонился к стене, держа его за ошейник: пробегая мимо нас, Володя узнал меня и успел только произнести — а! — самый легкий звук.

Дальше, третьи или четвертые ворота от того места, где я стоял, был проходной двор, извилистый, темный и запутанный. Володя бежал туда. И уже когда оставалось шагов двадцать, дворник соседнего дома бросил ему под ноги длинную палку от метлы. Володя ахнул и упал. Мы не выдержали и побежали к нему: я думал, что на этот раз Володе пришел конец. Мой друг чувствовал острый запах убийства: его шерсть стояла дыбом и кожа вздрагивала.

Куыдз йæ мидбынатæй йæхи уыциуæхст фæкодта Володяйыл, йæхи йыл андзæрста. Æз удаистæй ныхъхъæр ластон: — Фæстæмæ! — Уымæ тынг диссаг фæкаст мæ бардзырд, фæлæ уæддæр коммæгæсæй раздæхт. Æз мæхи сисыл æнцой бауагътон, куыдзы хъуырбосыл хæцгæйæ: Володя нæ цурты куыд æрбацæйзгъордта, афтæ мæ базыдта æмæ ма йын, а, зæгъгæ, фæкæнын бантыст, æппæтæй æнцондæр мыр зæгъын.

Æз кæм лæууыдтæн, уырдыгæй иннæ уынгмæ ’ртыккаг, æви цыппæрæм кулдуарыл уыд алидзæн къæдз-мæдз æмæ талынг къуымтæ-къуымтыл. Володя дæр йæ ных уыцырдæм сарæзта. Æмæ ма йæ ссæдз санчъехы цыдæр куы хъуыд, уæд ын сыхаг бæстыхайы кæртмæрзæг йæ къæхты бынмæ йæ даргъ уисойы хъæд баппæрста. Володя æваст ныхъхъæр ласта æмæ ахауд. Max æм æнцад кæсын нал бафæрæзтам æмæ йæм атындзыдтам: æз мæхимидæг скарстон, зæгъгæ, Володяйæн йæ царды кæрон æрхæццæ. Мæ лымæн йæ куыдзы ’мбудæнтæй ахста æрцæуинаг лæгмарды цъæхснаг тæф: йæ хъуын арц сбадт æмæ йæ буар дыз-дыз кодта.

Но, лежа, Володя выстрелил, и дворник свалился с тротуара. Толпа приближалась. Володя поднялся и побежал, сильно хромая. Он скрылся в проходном дворе: его так и не нашли. Труп дворника с раскрытым ртом и челюстями, раздвинутыми смертью, стащили в ближайший подвал.

Володя хуысгæ-хуыссыны фехста, æмæ кæртмæрзæг æрфæлдæхт. Араллогæнæг дзыгуыр хæстæгæй хæстæгдæр кодта. Володя сыстад æмæ азгъордта, тынг къуылых кæй у, уый йыл бæрæг дардта. Иннæ уынгмæ алидзæн цы кæртыл уыд, уым фæмидæг: ничиуал æй ссардта. Кæртмæрзæджы комхæлиу мард — мæлæт ын йе ’фсæртыл фæйнæрдæм ахæцыд, — хæстæгдæр цы пъадвал разынд, уырдæм ахæр-хæр ластой.

Был в нашем городе такой итальянец, звали его Андрей: но итальянец он был настоящий. Он продавал какие-то бархатные куртки, ел чеснок и скверно говорил по-русски. Я видел его с женщиной прямых линий: они шли под руку: за ними, прихрамывая, Володя Чех.

Горæты иу цыдæр итайлаг уыдис, йæ ном Андрей: фæлæ итайлаг æцæг итайлаг уыдис. Хъæдабæйæ хуыд къурткæтæ цыма уæй кодта, уарзта нурытæ хæрын æмæ уырыссагау та тыхтæй-амæлттæй дзырдта. Æз æй æмдзæхгæр нывтыл карст сылгоймагимæ федтон: дæларм-уæларм хæцгæ фæцæйцыдысты; сæ фæдыл къуылых-къуылых уад Володя Чех.

Я спросил у Володи, кто она такая.

— А! Катя. Рыжее любит.

И больше ничего. «Рыжее» на блатном языке значит «золотое».

С ней бывал Сергеев, темный делец, свой человек во всех публичных домах, который потом стал офицером и командовал какими-то солдатами в красной армии. Два или три раза я видел женщину прямых линий в театре, в креслах партера. Потом она надолго исчезла.

Æз, сылгоймаг чи у, уымæй Володяйы бафарстон: — А-а! Катя у. «Бурхуыз» уарзы.

Æмæ нæ ныхас ууыл ахицæн. «Бурхуыз» та блатнойты æвзагыл амоны «сызгъæрин».

Сылгоймагимæ-иу уыдис Сергеев, зæрдæхсайгæ лæг, горæты цыдæриддæр роттæмдзæуæн хæдзæрттæ уыд, уыдонæй кæцыфæндыйы дæр — хион. Фæстæдæр афицер ссис æмæ сырх æфсады салдæттæн разамынд лæвæрдта. Дыууæ æви æртæ хатты цыдæр æз æмдзæхгæр нывтыл карст сылгоймаджы театры федтон, партеры-иу къæлæтджыны бадт. Стæй бирæ рæстæджы дæргъы нал фæзынд, æрбацыдæр.

Пришел день, когда я уехал из этого города и оставил мою комнату для долгих морозных ночей, и войны, и угрюмого осеннего моря. Перед этим я видел еще первые жертвы выстрелов и спокойный открытый глаз Володи, которого убили на вторую неделю стрельбы. Мой друг остался дома: он не ушел со мной, и нам никогда больше не придется ехать по белому шоссе и лежать, отдыхая, на траве. Он не хотел меня оставить, бежал за извозчиком до вокзала и — такой серьезный, мужественный и сентиментальный — выл у вагона. Нехорошо бросать в беде старых товарищей: но я уехал.

Ралæууыд ахæм бон дæр, æмæ мæн уыцы горæтæй фæцæуын æмæ дæргъвæтин уазал æхсæвты, стæй хæсты, стæй фæззыгон хъуынтъыз денджызы æвджид мæ уаты къуым ныууадзын куы бахъуыд. Æз уый хæдразмæ федтон нæмыгадзагъды фыццаг амæддæгты æмæ Володяйы уæрæхгом удæнцой цæст — гæрæхтæ куы стынг сты, уымæн æй йæ дыккаг къуыри амардтой. Мæ лымæн хæдзары баззад: уый нæ фæцæуæг ис мемæ, æмæ нæм урс сосавæндагыл цæуыны æмæ цъæх кæрдæгыл фæлдæхтæй хуыссыны амонд никуал æрхаудзæн. Нæ йæ фæндыд мæн ныууадзын, файтоны фæстæ суанг вагзалмæ згъордта æмæ — ахæм бæрнон, æхсарджын æмæ сонт фæлмæнзæрдæ — вагоны цур ниудта. Хорз нæу, ай-гъай, рагон æрдхæрдты сæ хъыджы сахат иунæгæй уадзын, фæлæ æз ацыдтæн.

Моего друга отравили люди за то, что он не хотел отдать им кость, которую грыз. Это было в жестокое время, в 22-м году. Он умирал очень тяжело, моя рука не касалась его холодеющей головы: с головокружением, непонятным для собак, он вспоминал, вероятно, вращение блестящих спиц и запах каменной пыли.

А женщину прямых линий я видел здесь. У нее браслеты на руках: она любит рыжее. Все так же резко и гордо выдаются под платьем острые прямые груди: движения сохранили свою несгибающуюся стремительность. Мое окно — против ее балкона. Ночью, когда я сижу и пишу, с балкона прямыми лучами отходит свет. У нее на квартире играют в карты.

Адæм мын мæ лымæнæн марг бадардтой, цы стæг æхсыдта, уый сын раттынвæнд кæй нæ кодта, уый æфсонæй. Хабар æрцыд æгъатыр рæстæджы — 22-æм азы. Тынг зынудисæнгæнгæ мард, мæ къух не ’рынцад йæ мæрдон уазал ныхыл: йæ сæр зылд куыйтæн æнæзонгæ зылдæй, æмæ, чи зоны, æмæ мысыд файтоны цæлхыты æрттиваг дæндæгты зилдух, стæй дурты рыджы тæф. Æз ам федтон æмдзæхгæр нывтыл карст сылгоймаджы дæр. Йæ къухтыл цонгдарæнтæ: уый бурхуыз уарзы. Фыццагау йæ уæлгуыры бынæй размæ ратынг сты цæхгæр æмæ сæрыстырæй йе ’мраст риутæ: йæ алы фезмæлд дæр y размæ æнæфæтасгæйæ тындзын. Мæ рудзынг — йæ балкъоны ракомкоммæ. Æхсæвыгæтты, æз куы фæбадын æмæ куы фæфыссын, уæд йæ балкъонæй, æмраст тынтæ нывæндгæйæ, рухс фæкæлы. Йæ фатеры йын къамæй фæхъазынц.

В России нас было четверо: но Володины руки и глаз разделили горькую участь честного хвоста моего друга. Оба умерли в родном городе: один от злобной пули белых, другой — от яда мохнатого сердца, которое он проглотил.

Max Уæрæсейы цыппар уыдыстæм: фæлæ Володяйы къухтæ æмæ цæст мæ лымæны сыгъдæгдзæсгом къæдзилы æнамонд хай ахордтой. Сæ райгуырæн горæты амардысты дыууæйæ дæр: иу урсыты мæстæйфыцгæ нæмыгæй, дыккаг — цы хъуынджын зæрдæ аныхъуырдта, уый маргæй.

Мы остались живы: я, променявший изгибы российских дорог на ровные линии Запада, и женщина, любящая рыжее.

Max цæргæйæ баззадыстæм: æз, Уæрæсейы фæндæгты гакъон-макъонтæ Хурныгуылæны æмраст æмæ æмлæгъз хæххытæй чи баивта, уый. Æмæ бурхуыз уарзаг сылгоймаг.

И осталась еще несложная аллегория: эмблема проткнутого сердца, выпавшего из собачьей пасти, урок геометрии углов и убийств, медленные стрелки тяжелых часов на готических церквах Франции, — время, покрытое ржавчиной.

Æмæ ма ноджыдæр иу хуымæтæг аллегори баззад: мæнæ куыдзы комæй æрхауæг фатæй рæхуыст зæрдæйы эмблемæ, геометрион къуымтæ æмæ лæгмарыны тыххæй урок, Францы готикон аргъуанты уæлæ уæззау сахатты сым-сымгæнаг фатæгтæ, — иу дзырдæй, згæхæрд рæстæг.

II

II

В далеких и гулких пустырях моей памяти, окруженных зарослями крапивы безвременья, расположены квадратом четыре улицы южного города: Мещанская, Павловская, Слесарная и Владимирская. В их центре, под вывеской «Булочное и бубличное заведение», под сенью мадам Щуцман, под эгидой Израиля, в приторном запахе еврейского квартала, белеет нарисованный образ насмешливой трагичности, пляшущий скелет на черной доске времени.

Мæ зæрдæйы дæрддзæф æмæ гыбар-гыбургæнæг æдзæрæг рæтты æнæсæрбос рæстæджы пысырайы пыхсыты ’хсæн цыппарырдыгæй æрбынатон сты хуссайраг горæты цыппар уынджы: Мещанты, Павловскы, Слесырты æмæ Владимиры уынгтæ. Сæ тæккæ бæстастæу та, «Булочное и булочное производство», зæгъгæ, ахæм дуканийы мидæгæй, мадам Шуцманы аууон, Израилы аудæг базыры бын, дзуттæгты сыхы зæрдæхæццæгæнæн адджын тæфы æвдылдæй урс дары худæнбыл трагедийы сурæт — рæстæджы сау фæйнæгыл къахкъухтыл кафæг стæгдар.

В квартале, сжатом с четырех сторон богатыми улицами, — четыре заведения пользовались наибольшей популярностью: гостиница «Русское хлебосольство» на Васильевской, с разбитыми, починенными и вновь разбитыми стеклами, бильярдная Качурьянца, общественная библиотека и прохладный подвал деда с надписью в одну строку «кафе закуска три бильярда».

Ацы сыхы, цыппарырдыгæй хъæздыг уынгтæй цъистгонд сыхы, уæлдай зындгонддæр уыдысты цыппар бæстыхайы: фысымуат «Русское хлебосольство»; бильярдæй хъазæн — йæ рудзгуытæ йын æнæсцухæй дæрæн кодтой æмæ та сæ-иу ногæй-ногмæ сæвæрын хъуыд, йæ хицау уыд Качурьянц; æхсæнадон библиотекæ, стæй æнусон дадайы сатæг пъадвал — йæ бацæуæны тæккæ сæрмæ дæргъæй-дæргъмæ фыст — «кафе закуска три бильярда».

Неподвижный и решительный, в валенках летом и зимой, дед был похож на заснувшего пророка. Все время, сидя за своей стойкой, он дремал: просыпаясь внезапно, крякал, недоверчиво осматривал посетителей узкими глазами, глядящими на свет вот уже семидесятый год, — и снова засыпал под стук шаров некрепким сном бессильной старости. Кончив игру, его трясли за плечо:

Дурдзæфау æнæфенкъуысгæ æмæ ныфсхаст, сæрдæй-зымæгæй нымæтын къахыдарæсы, æнусон дада уыд фынæй пехуымпары халдих. Нозт æмæ-иу ахуыйæн кæм æвæрдта, уыцы тæрхæджы цур бадгæйæ, æдзухдæр рæдзæ-мæдзæ кодта: æвиппайды фехъал уыдаид, схуыфæгау кодтаид æмæ-иу, ныр дæс æмæ ’ртиссæдз азы зæгъон, мæнг дунейы рухсмæ чи каст, уыцы уынгæг цæстытæ адæмыл æнæууæнкæй сгаргæ ахастаид, — стæй та-иу бильярдæй хъазджыты къориты къупп-къупмæ æнæбон зæры кары къæрцхъус фынæй ацис. Хъазт-иу куы фесты, уæд-иу æй йе уæхскæй бауыгътой:

— Платить, что ли, дед?

— Плати, плати, дорогой: как же не платить?

В бильярдной Качурьянца, черного невысокого человека с бегающими глазами, никогда не вмешивавшегося в скандалы, Шурка Кац, один из бильярдных чемпионов, торговал керенками и кокаином. Он был тайным компаньоном хозяина; вместе они торговали скверно перегнанным денатурированным спиртом, вместе старались привлечь клиентов с деньгами. Бильярдная процветала. Ее постоянные посетители состояли из профессионалов и из людей, посвятивших себя искусству рыцарей квадратных столов, упоительного звона луз и грозного треска шаров.

— Бафидæм, æви нын куыд гæнгæ у, и, дада?

— Фидын хъæуы, фидын, ау, уæдæ, уый та куыд y — æнæ фидгæйæ?

Качурьянцы бильярдæй хъазæны фæскъуым Шуркæ Кац, бильярдæй хъазты ерысдзаутæн сæ дæсныдæртæй иу, сусæгæй уæй кодта керенкæ-’хцатæ æмæ кокаин. Качурьянц та, ныллæджытæ саулагъз лæг, тъæбæртгæнаг цæстытæ йын, нæдæр хылгæнджытæ-быцæугæнджытæм йæ хъус дардта, нæдæр, чи цы кусæг у, уымæ. Фæлæ Кацимæ сусæг æмвос уыдысты, иумæ уæй кодтой уæлæнгæйтты фæрсыгъд денатураты спъиртт, иумæ архайдтой æхцаджын адæмы мидæмæ сайыныл. Бильярдæй хъазæн хæдзар царвы ленк кодта. Йæ иузæрдион уазджытæ уыдысты, сæ дæсныйад хъазын кæмæн уыд, уыдон сæхæдæг æмæ, йæхи цыппæрдигъон стъæлтты рыцарты аивадæн чи снывонд кодта, зæххыл къориты знæт къуырццытæ æмæ сæ лузæты-цъысымты фæрстыл зæллангæй адджындæр музыкæ кæмæн нæй, уыцы адæм.

Гостиница «Русское хлебосольство», одноэтажное грязное здание, казалось, вместе с одесситом-хозяином усвоила южный темперамент — отчаянные крики из-за упавшего в щель пятака и свирепые драмы из-за просчитанного полтинника.

Из гостиницы с утра гремели голоса, к обеду стихали — и снова возвышались к вечеру, регулярные и упорные, как приливы и отливы.

Фысымуат «Русское хлебосольство», уæладзыгджын чъизи бæстыхай, йæ одессæйаг хицауимæ цъиувæдисмæ, алы хъæрахст æмæ цъæхахстмæ æргомыздæхт фæцис: хуынчъы суари аирвæзт, уæд — загъд-замана, искæй сæ сомырдæджы бæрц асайдæуыд — дун-дунетæ бабын сты!

Сæ аралло-иу сæумæйæ райдыдта, сихæрттæм-иу чысыл фæсабыр, стæй та-иу изæрырдæм бæстæ сæ сæрыл систой — кæд денджыз йæ миног искуы ивта, уæд ацы фысымуат дæр.

Из окна доносилось:

— То есть как это так, платить не будете?

— А очень просто.

— Вот так. А!

Гом рудзынгæй-иу хъуысти:

— Уый та ома куыд ома нæй дæ фæсонæрхæджы дæр ома фидын?

— Куыд вæййы, афтæ.

— Мæнæ лæг бонæн царциатæ куыд хъусы!

— А!

Слышался звон стекол, топанье ног, и из двери стремительно выбрасывался чьей-то рукой хозяин гостиницы, высокий апоплексический человек. Его несчастье заключалось в том, что он прожил до сорока лет, не научившись координировать движения, а это было особенно важно для его профессии — трактирщика неспокойного квартала. Удары его попадали мимо, левая рука как-то заскакивала за спину, а ноги наступали одна на другую — то ли от того, что был он хронически пьян, то ли от этого рокового неумения вовремя их переставлять.

Æмæ — рудзынджы æвгты дзыгъал-мыгъул, кæйдæр къæхты гуыпп-гуыпп, дуарæй, кæс æмæ та разывытт кодтой фысымуаты хицауы, параликæй цæф дæргъæй-дæргъмæ лæджы. Тынг æнамонд уыдис, уæдæ нæ уыд — йæ дыууиссæдз азы йæхи фесты, фæлæ уæддæр йæ къæхтæ раст айсын нæма сахуыр, къахæй къухæй йын-иу æддæг-мидæг ауадысты — искæй бамыхъгæнинаг у, зæгъгæ, уæд йæ цæф бынатыл никуы сæмбæлдаид, ома кæдæм-иу хъавыд, уым. Æмæ йын-иу бамбарæн нæ уыд — кæнæ-иу æй расыг фенхъæлдтаис, кæнæ та хабар йæ низыхъæдæй аразгæ уыд: нæдæр афойнадыл асанчъех кæнын, нæдæр йæ къæхтæ радыгай айсын зыдта.

Уже с улицы он орал:

— Ты без ножа докажи! С ножом всякий может!

Из дверей выходил победитель, Мишка-переплетчик, средний тип с гладким и незапоминающимся лицом.

— Эх, ты, хозяин!

Æрмæстдæр-иу уынджы фæхъæбатыр:

— Раст кæй дæ, ууыл ма мæ æнæ кардæй баууæндын кæн, æнæ кардæй! Кардимæ алкæй бон дæр у!

Дуарæй-иу уæлахиздзауæй рахызт Мишкæ, алы къухфыстытæн цъæрттæгæнæг, цыдæр æбæрæг адæймаггонд, йæ цæсгомы æууæлтæ йын дæ зæрдыл ницы хуызы бадардтаис.

— Æллæх, æллæх, мæлæты фысымуат! Федтон ма æз ахæмты!

Но торжество Мишки было недолгим: лютый горбатый старичок, помощник хозяина, оглушал Мишку сзади — предательским ударом тяжелой дубовой палки, и Мишка с шумом падал на тротуар.

На следующий день он снова приходил в «Русское хлебосольство».

— Ты, Петрович, не сердись, поспорили мы вчера.

— Бог с тобой, Миша, и мысли такой не было, чтобы сердиться.

Фæлæ-иу Мишкæйы уæлахизы цин бирæ нæ ахаста: фысымуаты хицауы хæдивæг, зæронд æмæ къуыпсин фыдлæг-иу æй фæстæрдыгæй тулдз лæдзæгæй фæсуттыр кодта, æмæ-иу Мишкæйы тъæпп тротуарыл фæцыд.

Дыккаг бон та-иу фæстæмæ фысымуатмæ æрбасхъæл.

— Ды, Петрович, алцы дæ зæрдæмæ хæстæг ма ис, фæбыцæу стæм дысон æмæ — цы? Ницы!

— Хуыцауы тæригъæды ма цу, Мишæ, мæ фæсонæрхæджы дæр нæ уыд дæумæ фыдæх зæрдæ бадарын.

Я любил тихий вечерний воздух Павловской улицы. Из-за углов приближался шум большого города, но сворачивал в сторону и исчезал. Мелькали поздние тени прохожих, и два фонаря — на всю улицу — горели неярко и неровно. Тяжелые плиты камней лежали, утомленные солнцем и суетливой дневной беготней. Иногда появлялись дочери мадам Шуцман: старшая, Софья, высокая надменная девушка, ученица театральной студии, проходила с книжкой Блока или Брюсова; она всегда спешила: зайдет домой на минуту — и снова в город. Младшая, Маруся, всегда что-то напевавшая, — беззаботная посетительница скабрезных фарсов, подозрительных театров и Лиги свободной любви. Мадам Шуцман знала, что ее дочери уже потеряли все, что в них было еврейского, и никогда не вернутся в семью.

Мæ зæрдæмæ тынг цыд Павловскы уынджы изæры сабыр уæлдæф. Фисынæй æрбагуылф кæнынмæ фæхъавы стыр горæты аралло, фæлæ уалынджы тигъыл цæхгæрмæ фæзилы æмæ æрбайсæфы. Æнафоны цæуджыты æндæргтæ кæдæмдæр атындзынц, дыууæ цырагъы — æнæхъæн уынджы æндæр нæй — тыхамæлттæй судзынц, сæ рухс куы мынæгдæр фæвæййы, куы тыхджындæр. Астæрды уæззау къæйдуртæ хурвæлладæй хуыссынц, хурфæлмæцыд æмæ адæмы æнæсæрфат рауай-бауайæ фæлмæцыдæй. Рæстæгæй-рæстæгмæ-иу фæзындысты мадам Шуцманы чызджытæ: хистæр, Софья, бæрзонд схъæл чызг, театралон студийы ахуырдзау, алы хатт дæр æм вæййы Блокы, кæнæ та Брюсовы чиныг; стæй кæддæриддæр y æнæвдæлон: сæхимæ бауайдзæн æмæ та уайтагъд, кæс æмæ — федде. Кæстæр, Маруся, иудадзыгдæр исты зарæг зарыдаид — йæ царды бонтæ ’рвыста алы зæрдæхсаинаг бынæтты, цыдæр театргæндты, уæгъдибар уарзты Лигæйы. Мадам Шуцман æй æгæр хорз дæр ма зыдта, йæ чызджытæ, цыдæриддæр сæ уæнджы дзуттагæй уыд, уымæй кæй равдæлон сты æмæ хæдзарæй дæр кæй никуал уыдзысты, уый.

Вечером мадам Шуцман выходила на улицу — погрызть семечек, «подышать свежим воздухом». Огромная, расплывшаяся, с животом, выносившим двенадцать существ, из которых выжило только двое, с сединой в волосах и неспокойными глазами, она казалась значительно старше своих лет. И только красные невыцветшие губы да быстрые и неожиданные движения говорили о том, что не так давно она была молодой.

Изæрыгæтты-иу мадам Шуцман уынгмæ рацыд — æхсынæнтæ къæрцц кæнынмæ æмæ «сыгъдæг уæлдæфæй улæфынмæ». Дынджыртæ, фæйнæрдæм фæцыд, æнæхъæн дыууадæс удгоймаджы схæссæг гуыбынимæ — уыдонæй йын æрмæстдæр дыууæйæ фесты цæрынхъом; йæ сæрыхил халасдзæф æмæ йын æнæнцой цæстытæ, мадам Шуцман йе ’ддаг бакастмæ гæсгæ бирæ карджындæр зынд йæ азтæй. Фæлæ, хæрзæрæджы дæр ма æрыгон кæй уыд, ууыл комдзог цыдысты, сæ хуыз чи нæ аивта, уыцы сырх-сырхид былтæ æмæ йæ рæвдз, æнхъæл ын куыд нæ уыдаис, ахæм рæвдз фезмæлд æмæ февнæлдтытæ.

Мадам Шуцман любила рассказывать о своей жизни — и меня всегда удивлял ее спокойный тон, ее готовое примирение со всем тяжелым и неприятным.

Бирæ уарзта йæ цардвæндаджы тыххæй дзурын — æмæ-иу мæн та иудадзыгдæр дисы ’фтыдтой йæ хъæлæсы сабыр уаг æмæ, царды цыдæриддæр уæззау æмæ зæрдæхъыг хабарæй ис, уыдонимæ рагацау разы кæй у.

— Так вы бы меня здесь не увидели, если бы не покойный Арончик. Вы понимаете, — это было очень давно, — я жила себе девушкой в хорошем заведении, хотя вы молодой и вам этого не надо знать. Да, так я уже собрала денег и искала компаньона, чтобы самой стать хозяйкой. И вот пришел Арончик, привел меня в комнату и говорит: что ты здесь пропадаешь, Дора, ведь это же стыд для еврейки. Я говорю: все люди стыдно живут, и вот вы тоже пришли до девушки в публичный дом, так что вам нужно? Дора, говорит, я тебя возьму отсюда, мы поженимся и уедем в другой город. А я отвечаю: вы это можете другим рассказать, а я отсюда не уеду. Так что вы думаете? он заплакал. Сделай, говорит, мое счастье, уйдем отсюда. Ну, я подумала и ушла.

— Æмæ мæ уæдæ ам не ’рæййæфтаис, мæ дзæнæты бадинаг Арончик нæ уыдис,зæгъгæ, уæд. Æмбарыс, дард кæддæр уыдис уый — мæ зæрдæйыдзæбæхæн иу хорз куыстуаты мæхицæн чызгæй цардтæн, уæвгæ та ды æрыгон дæ æмæ дæ йæ зонын ницæмæн хъæуы. О, æмæ цыдæр муртæ æрбамбырд кодтон, цыдæр капеччытæ æмæ мæхицæн компаньон агуырдтон, мæхæдæг исты гæс куыд суыдаин, афтæ. Гъемæ дын Арончик куы фæзынид, хибар уатмæ мæ бакодта æмæ мын афтæ: ам цæмæн сæфыс, Дорæ, дзуттагæн уый худинаг у. Æз дæр ын зæгъын: адæм иууылдæр худинаджы цардæй цæрынц, мæнæ ды дæр дæхæдæг сылагур æхсинты хæдзармæ æрбафтыдтæ, уæд дæ цы хъæуы? Дорæ, зæгъы мын, æз дæ ардыгæй акæндзынæн, лæг æмæ ус суыдзыстæм æмæ æндæр горæтмæ ацæудзыстæм. Æз ын дзуапп дæттын: уыдæттæ ды æндæр искæмæн дзур, æз ардыгæй никæдæм ацæуинаг дæн. Æмæ куыд æнхъæлыс? Ныккуыдта дын. Дæ амонд, дам, дæ къахы фындзæй ма къуыр, ацæуæм иумæ ардыгæй, мæн дæр, дам, ма æнамонд кæн. Цы ма йын загътаин, ахъуыды кодтон æз дæр æмæ фæцыдтæн йемæ.

А потом мы открыли булочную в Херсоне, а потом в Екатеринославе, и я все была беременная, а дети умирали. Я говорю: нет нам счастья, Арончик. Поедем, говорит, в этот город и тут уж навсегда останемся, ты будешь с детьми спокойнее, вырастет у меня сын.

Уый фæстæ дзулуæйгæнæн дукани байгом кодтам Херсоны, стæй та Екатеринославы, ныр æз та — æнæсцухæй æнхъæлцау, нæ сабитæ та мæлынц æмæ мæлынц. Æз ын зæгъын: чъылдымыздæхт нæм y амонд, Арончик. Уæд та, дам, мæнæ ацы горæтмæ цом æмæ дзы мыггагмæ баззайдзыстæм, сывæллæттимæ дын удæнцойдæр уыдзæн, фырт дæр мын схъомыл кæндзынæ.

Нет, не было мне счастья, нет у меня сына, только дочки. А пять лет назад умер Арончик, колбасой отравился. Осталась я одна с дочками; народ здесь меня не обижает. Кому нужна старая еврейка?

Нæй, нæ ацыд мæ амонд, нæй мын лæппу, айдагъ чызджытæ мын рантыст. Арончик та амард фондз азы размæ, цыдæр маргхъæстæ тахынæг бахордта. Мæ дыууæ чызгимæ баззадтæн; адæм мæ нæ хъыгдарынц. Кæй хъæуы зæронд дзуттаг усы хæррæгъ?

А, думаете, мало я слышала — «жидовка, жидовская морда»? А мало нас мучили? В Херсоне мясник был Хрисанф, так он, хоть и женатый, все хотел до меня добраться, а я беременная. А Арончик за меня заступался. И вот я из окна вижу, бьет его Хрисанф, бьет, Арончик плачет — что еврей может? а у меня как сердце отрывается. Придет домой Арончик, лицо все синее, кровью обливается, слезы текут прямо без остановки, — и говорит: терпит Бог все, такая наша доля, Дорочка. А пока я живой, так он тебя не тронет. Так что вы думаете? мясника Хрисанфа собственная собака загрызла, взбесилась и загрызла.

Фæлæ, ’нхъæлыс æмæ, чысыл фехъуыстон ахæм фидистæ дæр — «жидовка, жидовская морда»? Фæлæ, ’нхъæлыс æмæ, чысыл нæ фæмардтой хурхæй? Херсоны уыд иу дзидзауæйгæнæг Хрисанф — усджын лæг, ныр æз та æнхъæлцау, уæддæр мæм йæ бæттæнтæ тыдта, йæ къухы куы бафтин, ууыл хъазуатæй архайдта. Арончик-иу мæ сæрыл сдзырдта. Гъемæ дын мæнæ кæсын рудзынгæй æмæ уынын: нæмы æмæ йæ нæмы Хрисанф. Арончик кæуы — цы йæ бон y дзуттагæн? Мæнæн та мæ зæрдæ тоны. Хæдзармæ æрбацæуы Арончик, цæсгом цъæхтæ, йæ тугæй йæхи æхсы, йæ цæссыджытæ гæр-гæр кæнынц, йæ бон сæ бауромын нæу, — æмæ мын зæгъы: Хуыцау алцæмæн дæр быхсы, ахæм y нæ хъысмæт, Дорæчкæ. Фæлæ, цалынмæ æз æгас дæн, уæдмæ уый дæуыл нæ андзæвдзæн. Гъемæ куыд æнхъæл дæ? Дзидза-уæйгæнæг Хрисанфы йæхи куыдз бахсыдта, сæрра æмæ йæ бахсыдта.

А когда погромы были, так нас приказчик русский спас, он Соню очень любил, конфеты ей приносил и в прятки играл. Он в булочной иконы поставил, сам сел у дверей и никого не пускал.

А потом его засудили, он хозяина своего застрелил. Тогда у меня Маруся родилась.

И после паузы мадам Шуцман сказала:

— Хорошие люди русские, только сердце у них горячее и кровь густая.

Куы нæ дæрæн кодтой, уæд нæ уырыссаг лæг фервæзын кодта «погромæй», нæ сыхаг дуканийы уæйгæнæгæй куыста. Соняйы нын бирæ уарзта, къафеттæ-иу ын æрбахаста, æмбæхсынты-иу хъазыд йемæ. Нæ дуканийы нын иконæтæ сæвæрдта, йæхæдæг къæсæргæрон сбадтис æмæ мидæмæ никæй уагъта.

Уый фæстæ йын стæрхон кодтой, йæ хицауы топпæй амардта. Уæд мын Маруся райгуырд.

Цасдæр афæстиат, стæй та мадам Шуцман загъта:

— Хорз адæм сты уырыссæгтæ, æцæг сæ зæрдæтæ тæвддæр сты æмæ бæзджындæр y сæ туг.

Так и не узнали, кто убил мадам Шуцман. Пришли мы с товарищем однажды утром на Павловскую. Дул ветер, дело было осенью, грузное небо России давило сверху на затихшие после ночной стрельбы улицы. Булочная была закрыта, мы вошли со двора.

Мадам Шуцманы чи амардта, уый не сбæрæг. Мæ лымæнимæ иу райсом Павловскы уынгмæ æрбацыдыстæм. Дымгæ футт кодта, хъуыддаг уыд фæззæджы, æхсæвы гæрæхты фæстæ уынгтæ ныссабыр сты, ноджы ма сæ уæле бынмæ æлхъывта Уæрæсейы уæззау арв. Дукани æхгæд уыд, мах кæртыл бацыдыстæм.

Сквозь щели ставень проходил свет, у наших ног лежало тело мадам Шуцман с рассеченной головой. Рядом с ним — бесстыдно обнаженные ноги Маруси, у которой юбка была завязана крепким узлом над головой. Развязанная Маруся посмотрела вокруг, сказала по-еврейски — какой стыд! — и заплакала, обнимая застывший жир материнского тела.

За прилавком, прислоненная к полкам с хлебом, стояла черная доска, на которой мадам Шуцман считала свои расходы; и вот на этой доске искусной рукой был нарисован танцующий скелет.

Ставнæты ’хсæн хуынчъыты мидæмæ рухс хъардта, нæ къæхты бын фæлдæхтæй хуыссыд мадам Шуцманы мард, йæ сæр фаз. Йæ фарсмæ — Марусяйы æнæфсармæй зыбыты гом къæхтæ, йæ дæлгуыр куырмæлхынцъæй баст йæ сæрыл. Куы йæ суæгъд кодтой, уæд Маруся йæ алыварс ахаста йæ цæстытæ, дзуттагау фæкодта — мæнæ цы худинаг ис! — æмæ ныккуыдта, йæ мады уазал буар йæ хъæбысы ныттухгæйæ.

Дуканийы тæрхæгыл дзулты рæдзæгъдмæ æнцой æвæрдæй лæууыд сау фæйнæг — мадам Шуцман ыл-иу йæ фæлхæстæ фыста; ныр уыцы фæйнæгыл кæйдæр арæхстджын къухæй нывгонд уыд къахкъухтыл кафæг стæгдар.

III

III

«Вселенная была в беспорядке; среди развалин города бежала шумная светлая река, гигантский силуэт черной птицы сумрачно смотрел на быструю воду, на сверкающие хвосты русалок: по воздуху с ревом неслось мохнатое стадо дьяволов: Бог ехал на автомобиле, четыре архангела трубили в сигнальные трубы. Где-то с грохотом падали в воскресших тысячелетиях массивные твердыни Иерихона».

«Дун-дунетæ уыдысты змæст; горæты хæлддзæгты астæуты згъордта хæлхæлгæнаг сыгъдæг дон, сау цъиуы егъау æндæрг тарæрфыгæй каст знæтбарц фурдмæ, доны чызджыты æрттиваг къæдзилтæм: уæлдæфы хъæрахстгæнгæ кæдæмдæр тындзыдта дæлимонты хъуынджын рæгъау: Хуыцау фæцæйцыд автомобилы, цыппар дзуары уасыдысты фæдисмæ сидæг хæтæлтæй. Миназонтæ райгас сты æмæ кæмдæр гыбаргыбургæнгæ згъæлды-сты Иерихоны фидæрттæ».

Так начинались записки Ильи Аристархова, русского, умершего в сумасшедшем доме Charenton'a. В самые последние дни, переведенный в больницу из Парижской центральной тюрьмы, он еще писал, отчаиваясь, целые страницы: он бросался на пол, лежал неподвижно часами и вставал, чтобы вновь приняться за работу, которую считал необходимой.

Афтæ райдыдтой Илья Аристарховы боныджы фыстытæ, уырыссаг лæджы, мæлгæ та акодта Charenton’a-йы æррадоны. Йæ царды фæстаг бонты дæр ма, Парижы сæйраг ахæстонæй йæ рынчындонмæ куы ’рбаивтой, уæддæр ма, йе ’нæбоныл мæстæйхæлгæйæ, æнæхъæн сыфтæ фыста: йæхи-иу пъолмæ аппæрста, сахатгай-иу æнæфезмæлгæйæ фæлдæхтæй лæууыд æмæ-иу сыстад, цæмæй та кусын райдайа — йæ куыст ахсджиагæй хъæугæ у, зæгъгæ, нымадта.

Всю жизнь Илья Васильевич думал, что ему суждено написать голубиную книгу. Это сказание русского эпоса всецело захватило его. По его убеждению, голубиная книга могла быть написана только блаженным, так как взгляд обыкновенного человека отягчен гневом черных яблок или бесцветностью серого хрусталя: те из нас, кто, подобно героине «L’homme qui rit», имеют разные глаза, ослеплены одновременно чувственной яростью темного дьявола и холодным бельмом серого фона.

Не ’ппæт царды дæргъы дæр Илья Васильевич афтæ хъуыды кодта, æмæ уымæ кæсы бæлæтты чиныг ныффыссын. Уырыссаг эпосы кадæг ын йæ хъуыдытæ йæхи бакодта, æмæ йæ фидарæй уырныдта, бæлæтты чиныг ныффыссын æрмæстдæр сæнтдзæфмæ кæй кæсы, уымæн æмæ æнæуи хуымæтæг адæймаджы зондахаст кæнæ сау фæткъуыты знæтуагæй фæтæригъæдхъæстæ, кæнæ та фæныкхуыз хрусталы æгъуыз уындæй фæхайджын: кæнæ та махæй, мæнæ роман «L’homme qui rit»-ы архайæг чызгау, фæйнæхуызон цæстытæ кæмæн ис, уыдон уыциу рæстæг куырм сты мæйдары дæлимоны мæстæйфыцгæ æнкъарæнтæ æмæ фæныкхуыз быдыры уазал урс гагуыйæ.

— Я несу на себе тяжесть многих томов голубиной книги, — говорил Илья Васильевич, — и от этого усилия мои глаза наливаются кровью. Но вижу я далеко и ясно: вижу тяжелые белые паруса Летучего Голландца, седую бороду Агасфера и легкие лодки финикийцев.

— Мæныл бæлæтты чиныджы бирæ томтæ æруæз кодтой, — дзырдта Илья Васильевич, — æмæ уыдон æмпъухгæйæ мæ цæстыты туг фæбадт. Фæлæ æз дард æмæ иттæг хорз уынын: уынын Хæтæг Голландиаджы уæззау урс пæлæзтæ, Агасферы урс зачъетæ æнæ финикийæгты уæнгрог бæлæгътæ.

L’homme qui rit — «Человек, который смеется» (фр.)
 

L’homme qui rit — «Худгæ чи кæны, уыцы лæг»
 

Сумасшествие Ильи Васильевича состояло из двух одинаково сильных и неразрывно связанных маний: — преследования и величия. В тюрьме и сумасшедшем доме он делал вид, что никого не узнает: в те же моменты, когда его сознание почти целиком затемнялось, он называл доктора евнухом, служителя Франсуа — Робертом, а тихого соседа по койке, ювелира, помешавшегося из-за пропажи четырех стофранковых билетов, — своим «другом Тагором».

Илья Васильевич йæ зондæй кæй фæцух, уымæн йæ бындуры уыд дыууæ ’мдых æмæ кæрæдзиуыл æнгом баст низы — мегаломани æмæ фæдылзилæгæй тæрсыны тас. Ахæстоны дæр æмæ æррадоны дæр йæхи афтæ дардта, цыма æппындæр никæйуал зоны: йæ зонд-иу бынтон куы баталынг, уæд-иу дохтыры дзæдæлгонд хуыдта, санитар Франсуайы та — Роберт, йæ фарсмæ иннæ сынтæгыл цы сабыр рынчын хуыссыд, зæрингуырд — уымæн та уый фыдæй фæкуыддæр йæ сæрызонд, æмæ дзы сæдæ франчы билет кæй фесæфт, о, æмæ уый та афтæ хуыдта — «ме ’рдхорд Тагор».

До больницы Илья Васильевич проделал обычный путь русского, бежавшего от революции: пошлость этого нищенского бегства не переставала его удручать. Как тысячи других, он грузил мешки в Константинополе, голодал в Вене, спекулировал в Берлине — и кончил свои сознательные дни в Париже. Но нигде и никогда он не забывал о том, что он должен написать голубиную книгу.

После его смерти служитель Франсуа передал мне его имущество: полотенце, несколько листков бумаги (остальное Илья Васильевич уничтожил) и прекрасную самопишущую ручку марки Waterman. Пером waterman’овского золота была написана голубиная книга. От нее остались только те отрывки, которые я привожу.

Рынчындонмæ бахауыны размæ Илья Васильевич дæр бавзæрста революцийæ лыгъдраттæг уырыссаг лæджы фыдвæндæгтæ: мæгуырады цардæвзарæнтæ кæй рауад йæ лыгъд, уый йæ зæрдæсаст кодта йæ фæстаг бонмæ. Мингæйттау уый дæр Константинополы голджытæ уæхскуæзæй хаста наутæм, Венæйы сыдæй мард, Берлины дзы спекулянт рауад — æмæ ма йæхи ’мбарынхъом куы уыд, уыцы бонтæ Парижы батыдта. Фæлæ дзы никуы æмæ никæм ферох, бæлæтты чиныг ныффыссын æрмæстдæр уымæ кæй кæсы, уый. Йæ мæлæты фæстæ мын Франсуа йæ исбис ратта: хисæрфæн, цалдæр сыфы гæххæтт (иннæтæ Илья Васильевич басыгъта) æмæ ма замманай хæдфысгæ ручкæ Waterman. Уыцы ручкæйы пъеройы сызгъæринæй фыст уыд бæлæтты чиныг — мæнæ дæлдæр æз цы скъуыддзæгтæ ’рхæсдзынæн, уыдон ма дзы баззадис æрмæст.

Я знаю, что помешательство Ильи Васильевича не было случайным: это пример одного из тех, кто не смог вместить в себе нехитрой премудрости современной ежедневности, для кого факты убедительней идей. Лирика голубиной книги, вернее, этих десятков строк, — беспорядочна и романтична: бессилие Ильи Васильевича уйти от себя свидетельствует об отсутствии непосредственного изобразительного таланта: его тенденциозность — результат скверной традиции русской общественно-беллетристической литературы. Но голубиная книга не лишена интереса: она напряженна, и фантастична, и неопределенна, как облако, принимающее форму верблюда.

Илья Васильевич хуымæтæджы кæй нæ феррадзæф, уый æз зонын: бирæтæ ма нæ бамбæрстой уыйау нырыккон æрвылбоны царды хуымæтæг домæнтæ, уый хуызæн ма бирæты, алы идейæтæ нæ, фæлæ, сæ цæстæй цы уыдтой, тынгдæр уыдæттæ уырныдтой. Бæлæтты чиныджы лирикæ, растдæр зæгъгæйæ та, цы дæсгай рæнхъытæ ма дзы аирвæзт, уыдоны лирикæ y æмхæццæтæ æмæ романтикон: Илья Васильевичæн йæ бон йæхицæй фæлидзын кæй нæ уыд, уый ууыл дзурæг у, æмæ йæм нывгæнæджы курдиат кæй нæ разынд: иувæрсыг кæй уыд йæ цæстæнгас, хъулон-уарзт, уымæн та йæ ратæдзæнтæ уырыссаг æхсæнадон-аивадон литературæйы бынысæфт традицийæ цæугæ сты. Фæлæ уæддæр бæлæтты чиныг æнæцымыдисаг не схондзынæ: y нуарджын, æмæ фантастон, æмæ бæлвырд цæйдæр хуызæн, мæнæ æврагъ теуайы ’нгæсæнтæ цыдæр куы уа, раст уыйау.

«Тяжелое, братья, солнце над Дарданеллами. Вот я сплю и вижу во сне Галлиполи, плевки белой пены на гальку и длинный черно-желтый берег. Там, в этой голой стране, где голодают оборванные дикари, где пашут на ослах и коровах, где грязь — вязкая, как оскорбления, и тягучая, как передовые статьи газет, — мы жили лагерем побежденных солдат. Мы были побеждены: революцией и жизнью.

«Уæззау у, æфсымæртæ, Дарданнелты сæрмæ хур. Мæнæ æз фынæй дæн æмæ мæ фыны уынын Галлиполи, денджызы урс фынк былгæроны хуырмæ куыд тутæ кæны, уый æмæ стæй даргъ саубурбын былгæрæттæ. Уым, уыцы быгъдæг бæстæйы, бæгънæг-бæгъæмвад хъæддаг адæм стонгæй кæм мæлынц, хæрджытæ æмæ хъуццытæй хуым кæм кæнынц, цъыф, фидисы ’фхæрдау, чъиуджын кæм у, æмæ газетты разныхæстау кæм нытътъанг вæййы, уым мах цардыстæм, уæлахиз кæуыл фесты, ахæм салдæтты лагерæй. Махыл фæуæлахиз сты революци æмæ цард.

С берега мы глядели на величественные контуры трансатлантических пароходов, везущих разбогатевших буржуа из Стамбула в Европу и дальше в Нью-Йорк. Мы бросались в море, но вода не принимала нас. Мы голодали. Однажды я проглотил кусок терпкой галлиполийской глины: и вот до сих пор этот комок, прорастающий в моем сердце, давит на меня грузом желтого отчаяния голода и тяжелой памятью о земле, где я должен жить. Жизнь, разложенная на простейшие элементы, есть соединение грабежа, торговли и любви. Мы были грабителями.

Мах-иу былгæронæй кастыстæм Стамбулæй Европæмæ æмæ ма ноджыдæр дарддæрмæ, суанг Нью-Йоркмæ, æмбойны чи схъæздыг, уыцы буржуаты ласæг егъау æмæ сæхицæй хъал трансатлантикон наутæм. Нæхи-иу денджызмæ баппæрстам, фæлæ нæ дон йæхимæ нæ уагъта. Max сыдæй мардыстæм. Иуахæмы дын æз галлиполийаг æнхъызт æлыджы къуыбар куы аныхъуырин: уæдæй фæстæмæ мын уыцы комдзаг, мæ зæрдæйы билцъ æфтаугæйæ, стонджы бурдзагъд тасæй мæ уд сцæйхауын кæны æмæ мын, цы зæххыл хъуамæ цæрин, уый уæззау мысинæгтæй мæ зæрдæ æлхъивы. Цард, хуымæтæг хæйттыл æй куы адихтæ кæнай, уæд уый y сæудæджер кæныны, уарзондзинады æмæ стигъыны бастдзинад кæрæдзиимæ. Max уыдыстæм стигъджытæ.

Тяжелое, братья, солнце над Дарданеллами. Перед бегством оттуда я пошел посмотреть на кладбище тех, кого судьба послала из России на бледный берег Галлиполи для утучнения чужой земли. И вот я вошел и увидел, что могилы стоят в затылок и рядами — как строй солдат, как рота мертвецов; без команды и без поворота. Они умерли по номерам и по порядку: к Страшному Суду они пойдут привычным строем, и кара их будет легка, как служба часового.

Уæззау у, æфсымæртæ Дарданеллты сæрмæ хур. Æз, уырыдгæй лыгъд раттыны размæ, бабæрæг кодтон, сæ хъысмæт Уæрæсейæ Галлиполийы фæлурс былгæрæттæм кæйдæр æцæгæлон зæхх схъацæнджын кæныны охыл кæй рарвыста, уыдоны уæлмæрдтæ. Æмæ мæнæ мидæмæ бахызтæн æмæ уынын: ингæнтæ, кæрæдзийы къæбуттæм кæсгæйæ, рæнхъгай лæууынц — салдæтты рæнхълæудау, мæрдты ротæйау; нæдæр сын бардзырдтæ дæттæг ис, нæдæр сæхæдæг искуы фезмæлдзысты. Мæлгæ дæр номыргай акодтой æмæ, кæмæн кæд æмбæлд, афтæмæй: Хъаймæты Бонмæ дæр мæнæ афтæ рæнхъгай цæудзысты, æмæ ce ’фхæрд дæр рог æфхæрд уыдзæн, бæрæг сахæттæ хъахъхъæнæгæй фæлæууæгау.

Каждый делает, что умеет: румыны играют в оркестрах, кавказцы танцуют лезгинку. А мы умели только умирать. Это очень просто. Мы заполнили нашими телами глубины российских безвестных оврагов, и оставшимся в живых нечего делать».

Алчидæр, хуыздæр цæмæ арæхсы, уый фæкæны: румынæгтæ оркестрты хъазынц, кавказæгтæ къахкъухтыл лезгинкæ кафынц. Max та айдагъ мæлынмæ арæхстыстæм. Уый хæрзхуымæтæг хъуыддаг y. Max нæ мæрдтæй байдзаг кодтам Уæрæсейы æбæрæг адæгты æрфытæ æмæ, æгасæй чи баззад, уыдон, цы кусой, уый нал зонынц».

«Они смеются и указывают мне пальцами на этот громадный город и говорят: «Вот как надо жить. Жить надо просто: ездить на трамвае, иметь чемодан и любовницу и платить в гостинице». Их мысль бессильна пробраться сквозь строй тусклых городских призраков, они не знают, что такое море, и привыкли к клеткам, как попугаи. Я же знаю, что из мертвых лошадиных голов в мясных на меня смотрят глаза моих братьев, что с вот этими собаками я учился бегать, когда был щенком. Они называют это пантеизмом и атавизмом, но я вижу, как горят на костре книги Анатоля Франса, а они этого не видят.

«Уыдон худынц æмæ мын ce ’нгуылдзтæй амонынц егъау горæтмæ æмæ зæгъынц: «Цæрын мæнæ куыд хъæуы. Цæрын хуымæтæг хуызы хъæуы: трамвайы цу, чумæдан æмæ дын хæзгул уæд, æмæ стæй фысымуатæн фид». Сæ хъуыдыйы бон нæу горæты мæрдхуыз æндæргты астæуты алæгæрдын, уыдон, денджыз циу, уый нæ зонынц; уыдон тутитау сахуыр сты сæ къалатитыл. Æз та йæ зонын, дзидзауæйгæнæн дуканиты мæм мард бæхты сæртæй ме ’фсымæрты цæстытæ кæй кæсынц, мæхи æз мæнæ ацы куыйтимæ згъорын кæй ахуыр кодтон, къæбыла ма куы уыдтæн, уæд. Уыдон æй пантеизм æмæ атавизм хонынц, фæлæ йæ æз уынын, пиллон арты Анатоль Францы чингуытæ кæй судзынц, æрмæст æй уыдон нæ уынынц.

Пантеизм — æрдз æмæ Хуыцау иу хонын.
Атавизм — цæрæгойты рагзаманты æууæлтæ.
 

Я обладаю тройным зрением: горизонтальная плоскость минутной протяженности, высокая вертикаль времени и острый угол, образованный временем и линией дальности. Но тройное зрение в жизни не нужно. Надо иметь чемодан, и в этом они правы».

«И во враждебных зрачках окружающих я вижу то злобное пламя, которое испугало меня еще в детстве, когда я встретил волка в лесу над Камой».

Æз уыциу рæстæг æртæрдæм уынаг дæн: æмлæгъз тъæпæнтæ сты уысмы бæрц бонцау, рæстæджы æмдзæхгæр бæрзонд къул æмæ уынгæг къуым — рæстæг æмæ тыгъдады гæрæны æмраст тагæй арæзт къуым. Фæлæ царды ничердыгæй хъæуы, æртæрдæм уынаг уай, уый. Хъуамæ дæм чумæдан уа, æмæ уыдон уымæй раст сты».

«Æмæ мæ алыварс адæмы знæт гагуыты æз уынын уыцы фыдæхы арт — уый мæ фæтæрсын кодта уартæ суанг сабийæ, Камæйы уæлбыл хъæды бирæгъыл хæрхæмбæлд куы фæдæн, уæд».

«Вначале меня смущало количество плоскостей, в которых я живу, три аспекта, стоящие перед глазами. Эта торжественная цифра является в такой же степени моей, как все элементы тройного зрения.

«Раздæр мæ лæгъз тъæпæнты нымæц тыхсын кодта, æз кæм цæрын, уыдон, ома мæ цæстыты раз сыстæг æртæ аспекты. Уыцы табуйаг нымæц — æртæ — мæн уыйбæрц у, мæнæ æртæрдæм уыныны хицæн хæйттæ мæн цас сты.

Иногда мне удается очистить дороги моего взгляда от камней и булыжников реальности: я вижу сверкающий блеск воды, и черную птицу, и Бога, охватившего земной шар.

Хаттæн мын мæ цæстæнгасы развæндаг царды æцæгдзинады уираг æмæ дойнаг дуртæй асыгъдæг кæнын бантысы: æмæ уæд фæуынын доны цæхæркалгæ уæлцъар, æмæ сау цъиуы, æмæ Хуыцауы, зæххы къори йæ хъæбысы ныттухгæйæ.

На линии дальности, в холодном воздухе уходящей и нескрывающейся перспективы, я ставлю самое ценное, Россию.

Моя родина — дорога к Богу. Его громадное сердце бьется над куполами Москвы, и слова его, заглушённые городским шумом, трепещут в воздухе крыльями испуганных голубей».

Тыгъдады хаххыл, кæдæмдæр тындзæг æмæ уæддæр иу ран æндзыгæй лæууæг æрвгæроны уазал уæлдæфы æз æвæрын, хæзнаты хæзнадæр мын цы у, уый — Уæрæсейы.

Мæ райгуырæн бæстæ — Хуыцаумæ фæндаг. Йæ егъау зæрдæ тæпп-тæпп кæны Мæскуыйы аргъуаны сæрмæ, æмæ йæ дзырд та, горæты дзолгъо-молгъойы мынæггæнгæйæ, уæлдæфы тыбар-тыбур кæны тарст бæлоны базыртау».

«Утром, когда город еще спит, я стою в темном переулке и жую хлеб с паштетом. Это уже было, это повторяется. История нищенства едва ли не древнее истории воровства.

«Сæумæйæ, горæт ма фынæй куы фæкæны, уæд æз талынг дыдагъуынджы фæлæууын æмæ паштетæй сæрст къæбæр феууилын. Уый ма кæддæрты уыдис, уый та ногæй-ногмæ æрыздæхы. Мæгуыргурады истори, чи зоны, æмæ дзæвгар рагондæр y давыны историйæ.

Корабль, застрявший на мели нищеты, сдвинем мы, русские. В нас есть то, чего не хватает остальным: бешеные религиозные евреи, фабричные песни и городские головы, на площадях танцующие канкан. Это святое легкомыслие нам дано христианством: мы служили Богу, как плясун Богоматери, мы чисты сердцем и нищи гордостью».

Мæгуыргурады тæнджыты цы нау ныссагъд, уый мах, уырыссæгтæ, фенкъуысын кæндзыстæм. Махмæ, иннæтæн цы нæ фаг кæны, ис уый: диныл æнувыд æрра дзуттæгтæ, фабрикон зарджытæ æмæ уæрæх фæзтыл канкан кафæг горæты хицау сæртæ. Ахæм табуйаг тæнæгзонд нын чырыстон дин радта: кафæг лæппу Мадымайрæмæн куыд лæггад кодта, афтæ лæггад кодтам мах дæр Хуыцауæн — мах стæм зæрдæйæ сыгъдæг æмæ сæрыстырдзинадæй мæгуыр».

«Я вернулся в Россию, в дом, откуда уехал пять лет тому назад. И вот я увидел заколоченные ставни и чужую страну, да бурьян на заднем дворе, да развалившуюся трубу, да накопченный черный крест на двери. За два квартала, на окраине города, горели бойни, и тысячи крыс, пища, бежали по улице.

«Æз æрбаздæхтæн Уæрæсемæ, фондз азы размæ цы хæдзарæй ацыдтæн, уырдæм. Гъемæ дзы мæнæ æрбаййæфтон рудзгуытыл дзуарсавæрдæй хост фæйнæджытæ æмæ æцæгæлон бæстæ, стæй цæхæрадæттæ хæмпæлгæрдæджы бын, стæй æрдæгхæлд тохына, стæй дуарыл сау ала дзуар. Нæ сыхæй дыууæ сыхы фалдæр, горæтгæрон арт сирвæзт фосæргæвдæнтыл, æмæ мингай уырытæ, цъысцъысгæнгæ, згъордтой уынгты.

Я ушел пешком. Летучие мыши пересекают линию дальности, ноги тонут в мягкой пыли, и во всей стране играют гармоники.

Я снова в Париже.

Пусть похоронят меня в медном гробу, звучном, как труба, блестящем, как солнце, и пусть поставят надо мной высокое синее знамя».

Æз фистæгæй ацыдтæн. Æрвгæрæтты арæныл ратæх-батæх кодтой хæлынбыттыртæ, къæхтæ фæлмæн рыджы ныгъуылдысты, æмæ æнæхъæн бæстæйы дæр фæндыртæ цагътой.

Æз та ногæй дæн Парижы.

Уый курæг уæ дæн, æмæ мæ-иу æрхуы уадындзау зæлланггæнаг æрхуы чырыны бавæрут, хурау тæмæнтæкалæг чырыны, æмæ мын-иу мæ сæрмæ æрвцъæх тырыса ныссадзут».

«Я пригласил комиссионера по продаже и переоценке духовных ценностей и предложил ему всю нидерландскую литературу за один сон князя Андрея. Агент, к моему удивлению, оказался знакомым. Это швейцар Владимирского исполкома.

«Æз æрбахуыдтон монон хæзнатæн сæ аргъ бæлвырдгæнæг æмæ уыдон уæйгæнæг комиссионеры æмæ йын кънйаз Андрейы иунæг фыны сæрмæ æппæт нидерландаг литературæ раттынæй зæрдæ бавæрдтон. Мæ дисæн кæрон нал уыд, агент мæ зонгæ куы разынд, уæд — Владимиры æххæсткомы дуаргæс.

Сделка состоялась и была вспрыснута. Агент, впрочем, не пьет ничего, кроме дезинфицированного бензина».

«Я ехал по линии железной дороги, огибающей открытое здание на выжженной поляне. Там я увидел моих спутников по войне: лежали там Мишка Васильев, пулеметчик, татуированный череп полковника Свистунова и вторая, короткая, нога каптенармуса Офицерова.

Нæ къухтæ кæрæдзимæ раттам æмæ нæ хъуыддаг цæхсадтам. Уæвгæ та агент ницы нуазы, фæрсыгъд бензинæй æддæмæ».

«Саусыгъд фæзы астæу бæстыхайы иувæрсты цыдтæн æфсæнвæндагыл. Æмæ уым мæ хæстон æмбæлтты федтон: уым хуыссыдысты Мишкæ Васильев, булкъон Свистуновы сæрыкъуыдыр тушæй фыстытимæ, стæй каптенармус. Офицеровы дыккаг, йæ къаддæр къах.

Каптенармус — хæцæнгæрзтæ æмæ ’фсæддон ис-бисыл дзуапдæттæг.
 

Нам больше не по дороге, товарищи. Запах разложения побежденных бьет в лицо, ветер подымает с дороги пыль, легкую, как победа».

«Прихожу вечером, швейцар удивляется, — где, говорит, пропадаете?

Я ему сказал независимо:

Амæй фæстæмæ æмбæлццон нал стæм, ме ’мбæлттæ. Кæуыл фæуæлахиз сты, уыдоны æмбыды тæф улæфæнтæ æхгæны, дымгæ фæндагæй рыг сисы, уæлахиздзау рæуæг рыг».

«Изæргæрæтты æрбацæуын, швейцар дистыл схæцы, кæм, дам, фесæфыс?

Æз дæр ын, цыма мæ ацы зæххыл æппындæр ницы æндавы, уыйау зæгъын:

— Бросьте, старик. С генералом Скобелевым, небось, не знакомы?»

— Ныууадз дæ хорзæхæй, зæронд. Кæй зæгъын æй хъæуы, ды инæлар Скобелевимæ зонгæ нæ дæ?»

«Когда я умру, пусть моя возлюбленная одарит своей благосклонностью двух иностранцев. Это необходимо для симметрии.

«Куы амæлон, уæд-иу мæ уарзон сылгоймаг дыууæ фæсарæйнаг лæджы барæвдауæд. Симметрийы тыххæй хъæуы æнæмæнгæй афтæ бакæнын.

Дорогая Полина, остерегайся только людей с разноцветными глазами — и интриг дальнего родственника, анонимного недоброжелателя, продавца материи для синих знамен»
 

Мæ зынаргъ Полинæ, дæхи хъахъхъæн, фæйнæхуызон цæсты кæмæн ис, ахæм адæмæй — стæй дард хæстæджы ардауæн ныхæстæй, стæй æнæзонгæ лæджы фыдæхæй, стæй æрвцъæх тырысатæн хъуымац уæйгæнæгæй».