|
 |
|
|
|
Хетæгкаты Къоста |
|
Уырыссаг æвзагæй йæ раивта
Доййаты Саханджери |
|
|
|
|
ОСОБА
(Этнографический очерк)
|
|
ОСОБА
(Этнографион очерк)
|
|
Отец мой,
скончавшийся в 1892 году 82-летним стариком, был живым свидетелем
последней эпохи того невозвратного прошлого в истории Осетии, которое
несет название
о́соба.
По
словопроизводству особа грузинского происхождения и может быть
переведено выражением
осетинщина.
В течение последнего полустолетия русское влияние
на Кавказе так изменило самобытность туземцев, и в частности осетин, что
последние словом особа стали характеризовать явление отсталое, не
соответствующее современным требованиям жизни. |
|
Мæ фыд амард
1892 азы 82-аздзыд зæронд лæгæй, æмæ ма уый æрæййæфта Ирыстоны историйæн
йæ æнæраздæхгæ ивгъуыд царды фæстаг дуг, особа, зæгъгæ, кæй хонынц, уый.
Особа у
гуырдзиаг æвзагæй æрбайст дзырд æмæ йын раивæн ис, иры заман, зæгъгæ.
Фæстаг
æрдæгæнусы дæргъы Кавказы бынæттон цæрджыты царды уаг, хицæнæй райсгæйæ
та ирон адæмы царды уаг, уырысы тæваджы фæрцы афтæ тынг фендæрхуызон ис,
æмæ ирон адæм особа, зæгъгæ, хонын байдыдтой, царды ныры домæнты аккаг
чи нал вæййы, ахæм фæстæзад хъуыддæгтæ. |
|
Правильное и всестороннее изучение кавказских
туземцев в связи с их прошлым является весьма существенным фактором в
деле наиболее успешного развития края. Интеллигентные туземцы,— их
теперь немало,— могли бы в этом случае оказать и правительству, и своей
родине, несомненно, крупную услугу. Еще несколько десятков лет — и
заглянуть в прошлое туземцев Кавказа, доживших с незапамятных времен до
XX столетия без своей собственной письменности, будет совершенно
невозможно. Приступая с своей стороны к подобного рода попытке, я
заранее прошу извинения за безыскусственную передачу того, что с
фактической стороны не подлежит сомнению. Будучи членом той среды,
которую я намерен здесь описать, позволю себе привести ниже несколько
биографических сведений из жизни отца моего, воспоминаниями и записками
которого я пользовался, а также из моей собственной жизни.
Руководствуясь глубоким убеждением, что
правильное изучение Кавказа для нас, туземцев, должно быть особенно
дорого, я всякую разумную поправку в моих личных выводах приму с большой
признательностью. |
|
Кавказы
бынæттон цæрджыты царды уаг æмæ æгъдæуттæ биноныг æмæ раст бæрæггонд куы
’рцæуиккой сæ историимæ æнгом бастæй, уæд уый тынг феххуыс уаид край,
куыд
амал ис, афтæ тагъддæр сырæзын кæнынæн. Бынæттон интеллигенттæн, —
уыдон ныр чысыл не сты, — сæ бон бауид хицауадæн дæр æмæ сæ райгуырæн
бæстæйæн дæр уыцы хъуыддаджы æнæмæнг стыр æххуыс бакæнын. Иу цалдæр
cсæдз азы ма куы аивгъуыйа, уæд æппындæр къухы нал бафтдзæн, незаманты
рæстæгæй суанг XX æнусы онг æнæ хи фыссынадæй чи фæцардис, Кавказы уыцы
бынæттон адæмтæн сæ ивгъуыд дуджы цардмæ бакæсын. Ууыл бафæлварын сфæнд
кæнгæйæ, æз рагацау хатыр
курын, фактты ’рдыгæй æппындæр гуырысхойаг цы хъуыддæгтæ не сты, уыдон
æз æнæ къæлæсытæй кæй æвдисдзынæн, уый тыххæй. Ам цы æхсæнады кой
кæнынмæ хъавын, уымæн йæхи уæнг уæвгæйæ, æз дæлдæр цалдæр биографион
бæрæггæнæны æрхæсдзынæн мæхи цардæй, стæй мæ фыды цардæй, уымæн æмæ æз
пайда кодтон уый мысинæгтæ æмæ фыстытæй.
Мæн тынг
зæрдиагæй уырны, Кавказы хъуыддæгтæ раст раиртасын махæн, бынæттон
цæрджытæн, ахсджиаг хъуыддаг
кæй
у, уый, æмæ уымæ гæсгæ æз тынг бузныг уыдзынæн, мæ хатдзæгты мын æцæг
срастгæнинæгтæ чидæриддæр бацамона, уымæй. |
|
Нарская котловина. До проведения в
пятидесятых годах XIX столетия Военно-Осетинской
дороги верховья Алагирского ущелья, или так называемая Нарская
котловина, замкнутая высочайшими снеговыми вершинами гор Адай-хох,
Зикара, Тепле и их отрогами, оставалась совершенно изолированной от
остального мира. Перевалы Мамисонский, Рукский и Зикарский (все в
Закавказье) только в летние месяцы были доступны для переправы пешком с
навьюченным ослом или лошадью. Касарское ущелье, по которому теперь
извивается Военно-Осетинская дорога, и Куртатинский перевал были еще
менее доступны. |
|
Нары ком.
Цалынмæ XIX æнусы фæндзайæм азты Уæлладжыры комы фæндаг арæзт не ’рцыд,
уæдмæ Уæлладжыры комы сæр кæнæ, Нары ком кæй хонынц, уый, иттæг
бæрзонд
митсæр хæхтæ Адай-хох, Зикъара-хох, Тъепле æмæ уыдон къабæзты руаджы
алырдыгæй æхгæд уæвгæйæ, бынтон иртæст уыдис æппæт иннæ дунейæ.
Мамысоны, Ручъы æмæ Зикъарайы æфцджытыл (сеппæт дæр цæуынц Фæскавказмæ)
æрмæстдæр сæрдыгон мæйты ахизæн уыди фистæгæй, уаргъджын хæрæг кæнæ
бæхимæ. Къасарайы ком, ныр Уæлладжыры комы фæндаг гакъон-макъонтæй кæм
цæуы, уый, стæй Куырттаты æфцæг уыдысты ноджы зындæр цæуæн. |
|
Представляя довольно плодородную субальпийскую
котловину, площадью в горизонтальном сечении более 600 кв. верст,
пересеченную в разных направлениях восемью более или менее глубокими
ущельями с превосходными пастбищами на водоразделах, а прежде и лесами,
эта горная трущоба как нельзя больше отвечала тому идеалу
изолированности и неприступности, которым не мог не дорожить всякий,
кого судьба забрасывала на Кавказ, на эту арену нескончаемых
ожесточенных войн.
Благодаря таким топографическим и почвенным
особенностям Нарской котловины жители ее, при господствовавшем повсюду
произволе, имели полную возможность избегать общений с соседями и
вследствие этого сохранить в продолжение длинного ряда поколений свою
независимость извне, а с нею и свою самобытность во всей ее
неприкосновенности, вплоть до нашего поколения. |
|
Нары ком
йæ æвæрдмæ гæсгæ у, зæгъæн ис, хъæздыгмæр субальпон кæвдæсау, йæ фæзуат
600 кв. верстæй фылдæр кæмæн у, ахæм, æмæ йæ алырдæмты алыг кодтой аст
комы,
уыдонæй чи арф, чи та уæлæнгай ком; йæ донхатæнтæ сты тынг хорз
хизæнуæттæ, раздæр та дзы уыдис хъæд дæр. Ацы хохы цъас, дунейæ иппæрд
кæй уыд æмæ йæ бацæуæнтæ æхгæд кæй уыдысты, уымæ гæсгæ бæллиццаг уыд, йæ
хъысмæт-иу Кавказмæ, æнæкæрон карз хæстыты аренæмæ кæй баппæрста,
уыдонæй алкæмæн дæр.
Нары
комы
цæрджытæн, йæ топографийы æмæ йæ мæры хъæды ахæм хицæндзинæдты фæрцы,
тыхми алкæм дæр æлдариуæг куы кодта, уыцы рæстæджы фадат уыдис сæ
сыхæгтимæ бастдзинæдтæй сæхи хизынæн æмæ афтæмæй бирæ фæлтæрты царды
дæргъы сæ хæдбардзинад æддæрдыгæй фæныхылдтæй бахъахъхъæнынæн, æмæ уыимæ
сæ царды уаджы хицæндзинæдтæ дæр бынтон æнæ фæхъыгдаргæйæ
бахъахъхъæнынæн, суанг мах фæлтæры онг дæр. |
|
Сравнительно частое сношение осетины Нарской
котловины имели только с южными сородичами, подпавшими под власть
Грузии, и с самими грузинами, главным образом ведя с ними меновую
торговлю или поступая по найму в ряды грузинских войск во время войн с
Персией или Арменией. Не только власть чужеземных повелителей никогда не
проникала в Нарскую котловину, но даже самые могущественные из
осетинских царей не предъявляли никаких прав на нее. До самого
последнего времени в нарской церкви хранилась грамота Екатерины Великой,
пожалованная представлявшейся ее величеству депутации нарских осетин.
Несмотря на это, Нарская котловина только спустя почти полвека после
присоединения Грузии к России была причислена к Горийскому уезду.
Пристава из грузин, назначавшиеся в Нарскую котловину, благоразумно
уходили на родину, чтобы не быть подстреленными по примеру своих
предшественников. |
|
Нары
комы цæрджытæ, зæгъæн ис, арæх æмбæлдысты æрмæст сæ
хуссайраг
æрвадæлтимæ, Гуырдзыйы къухмæ чи бахауд, уыдонимæ, стæй гуырдзыйæн
сæхиимæ дæр; уыдонимæ кодтой ивгæ базарад кæнæ та-иу, Перс æмæ Сомихимæ
хæстыты рæстæджы, мыздыл ныллæууыдысты Гуырдзыйы æфсады. Æндæрбæстаг
хицæуттæн сæ къух никуы баххæссыдис Нары коммæ, стæй канд уый нæ, фæлæ
йæм ирон паддзæхты æппæты тыхджындæртæ дæр никуы ницы бар дардтой. Нары
хъæуы аргъуаны æрæджы дæр ма æфснайд уыдис паддзах Екатеринæ II-ы
грамотæ, Нары комы минæвæрттæ йæм куы ныццыдысты, уæд сын кæй ралæвар
кодта, уый. Фæлæ уæддæр Нары ком, æрмæст Гуырдзыстон Уæрæсеимæ куы сиу
ис, уыцы рæстæгæй æнусы æрдæджы бæрц фæстæдæр, æфтыд æрцыди Гуры уездыл.
Нары коммæ-иу цы гуырдзиаг пъырыстыф нысангонд æрцыд, уый-иу ахъуыдытæ
кодта æмæ-иу йæхи айста йæ райгуырæн бæстæмæ, цæмæй йæ уый агъоммæ
уæвæджы хуызæн исчи нæ амардтаид, уый тыххæй. |
|
Главноуправляющий в Грузии генерал от инфантерии
барон Розен 4 ноября 1835 года сообщил Грузинскому дворянскому
депутатскому собранию по поводу ходатайства Бессариона Хетагурова о
правах дворянства, что последний «есть из нарских осетин, которые
никаких податей в казну не платят и даже приставам, потому требуемое
собранием по делу о дворянстве дознание не может быть доставлено и
совершенно излишне». Только с проведением Военно-Осетинской дороги
осетины Нарской котловины с полным доверием вступили в число
верноподданных всероссийского императора, хотя и до этого времени
несколько нарских осетин служили в рядах русской армии.
На жизни
и истории этих-то осетин Нарской котловины я
намерен остановить внимание читателя. |
|
Гуырдзыстоны цы сæйраг хицау уыдис, инфантерийы инæлар
барон
Розен, уый Гуырдзыстоны дворянты депутатон æмбырдæн 1835 азы 4 ноябры
фехъусын кодта, Хетæгкаты Бессарион дворяндзинады барты тыххæй цы
курдиат балæвæрдта, уый фæдыл, зæгъгæ, уый «у Нары комы ирæй, къазнайæн,
стæй суанг пъырыстыфæн дæр, æппындæр чи ницы хъалон фиды, уыдонæй, æмæ
уымæ гæсгæ депутатты æмбырд дворяндзинады хъуыддаджы фæдыл цы бæрæггæнæн
æрфарсты гæххæтт агуры, уымæн нæй къухы бафтæн, стæй хъæугæ дæр ницæмæн
кæны». Æрмæст Уæлладжыры комы фæндаг арæзт куы ’рцыд, уæд Нары комы
цæрæг ир æппын æнæгуырысхойæ сæхи банымадтой æппæт Уæрæсейы паддзахы
адæмыл; фæлæ уæвгæ уый агъоммæ дæр Нары коймаг ирæй цалдæр службæ кодтой
уырысы æфсады рæнхъыты.
Æмæ
Нары
комы цæрæг уыцы иры цард æмæ историйы тыххæй æз радзурынмæ хъавын
чиныгкæсджытæн. |
|
Поселения. Каменные постройки в один и
несколько этажей с плоскими крышами, живописно гнездящиеся на скалистой
крутизне
или амфитеатром сгруппированные на гребне утеса, образуют в Нарской
котловине то множество мелких поселений, которое составляет выдающуюся
особенность горной Осетии. На квадратной версте таких поселений можно
насчитать с десяток. Каждая семья, захватив известный район, селилась
особняком и затем, разветвляясь по мере своего разрастания, за
недостатком места в родовом поселении, строила в возможной к нему
близости новый отселок. Это очевидно из того, что в Нарской котловине
нет почти ни одного поселения, жители которого не были бы связаны самым
близким родством. Родственная же близость жителей разных поселений в
громадном большинстве совершенно соответствует взаимному расположению
поселений и близости к старейшему родовому поселению.
Карнизы
утесов, крутизны и гребни скал, безопасные
от снежных, земляных и каменных завалов и сползания почвы, непригодные
для обработки и менее доступные для нападения, были наиболее
предпочитаемы для поселений. |
|
Хъæутæ.
Дурæй амад иу кæнæ цалдæруæладзыгон тъæпæнсæр агъуысты, къæдзæхы риуыл
рæсугъд дзыгуырæй
кæнæ
та къæдзæхы рагъыл зиллаккау æвæрд къордæй, — ахæм чысыл хъæутæ Нары
комы ис тынг бирæ, уый у Ирыстоны хæхбæсты бæрæг миниуæг. Иу квадратон
верстыл ахæм хъæутæ вæййы дæсы бæрц. Алы хæдзар дæр-иу, бæрæг район
бацахсгæйæ, æрцардис хибарæй, стæй уæд бинонтæ куыд фылдæр, кодтой,
афтæ-иу къабæзтæ уагъта æмæ, фыццаг æрцæрæн бынат фаг кæй нæ уыд, уымæ
гæсгæ, куыд гæнæн уыдаид, афтæ хæстæгдæр ран арæзт цыдис ног хъæу. Уый
бæлвырд бæрæг у уымæй, æмæ Нары комы зын ссарæн у ахæм хъæу, йæ цæрджытæ
сæ кæрæдзийæн тынг тугхæстæг кæм не ’ййафынц. Ноджы хицæн хъæутæ бирæ
фылдæр хатт сæ кæрæдзиимæ тугхæстæгдзинады æгъдауыл тынгдæр кæнæ къаддæр
баст вæййынц, сæ хъæутæ куыд æвæрд сты æмæ сæ сæ мыггаджы зæронддæр
æрцæрæн бынатмæ чи куыд хæстæгдæр у, уымæ гæсгæ.
Æрцæрæн
бынæттæн уæлдай хуыздæрыл нымад уыдысты айнæг къæдзæхты сынæгтæ,
къæдзæхты карст къултæ æмæ цъуппытæ, миты зæйтæй, сыджыты лæсæнтæй æмæ
дурты æрлæбырдтæй æдас чи уыд, хуым кæнынæн чи нæ бæззыд æмæ æддæрдыгæй
бабырстæн къаддæр фадæттæ кæм уыдаид, ахæмтæ. |
|
Сословная рознь. Постройки в 3—4 этажа, а
тем более боевые
башни
в 6—7 ярусов принадлежали многочисленному и богатому роду. Хозяева таких
замков, естественно, пользовались наибольшим влиянием и почетом.
Переходя от поколения к поколению, это предпочтение сильного и богатого
слабому и бедному, конечно, должно было здесь создать ту рознь, которую
многие приписывают чужеземному происхождению, настаивая на том, что
влиятельные осетины происходят от разных инородных султанов, шахов,
беков, ханов, принцев, князей и т. д. |
|
Сословион
хицæндзинæдтæ.
3–4-уæладзыг агъуыстытæ, уæлдайдæр та 6–7-уæладзыг хицæн гæнæхтæ уыдысты
стыр
æмæ хъæздыг мыггæгты къухы. Ахæм гæнахы хицау чи уыдаид, уыдон, кæй
зæгъын æй хъæуы, уыдысты уæлдай
дзырддзæугæ
æмæ кадджыныл нымад. Тыхджын æмæ хъæздыг лæг æдых æмæ мæгуыры раз
хуыздæр бынаты кæй уыд, уыцы уавæр ам, фæлтæрæй-фæлтæрмæ хизгæйæ, йæ
фæдыл куыд нæ расайдтаид, бирæтæ æндæр бæстæтæй æрбафтгæйыл кæй
нымайынц, уыцы сословион хицæндзинад; бирæтæ ууыл лæуд сты, æмæ, дам,
дзырддзæугæ ирон лæгтæн сæ фыдæлтæ уыдысты алыхуызон æндæрбæстаг
султантæ, шахтæ, бектæ, хантæ, принцтæ, къниæзтæ æмæ афтæ дарддæр. |
|
Селение Нар
с
окружающими его родственными отселками многие столетия служило
законодательным центром и охраной народных традиций не только для
Нарской котловины, но и для многих примыкающих к ней южных и северных
ущелий.
Производя себя от переселившегося из-за Кубани
княжича Хетага, нарцы Хетагуровы и в настоящее время добиваются
дворянства, ссылаясь на соответствующие грамоты
грузинских
царей, дарованные за военные услуги задолго до присоединения Грузии к
России. |
|
Нары
хъæу йæ алфамбылай уæвæг æмæ æрвадиуæггæнæг фæсхъæутимæ бирæ сæдæазты
дæргъы уыдис
закъонтææвæрæг
центр æмæ адæмы æгъдæуттæ хьахъæнæг канд Нары комæн нæ, фæлæ ма йæм
хуссарырдыгæй æмæ цæгатырдыгæй хæстæг цы кæмттæ ис, уыдонæй дæр бирæтæн.
Нары
комы
цæрæг Хетæгкатæ сæхи нымайынц Кубаны доны
фалейæ
æрбалидзæг Хетæджы, къниазы фырты цотыл æмæ ныр дæр зилынц дворяндзинады
бартæ райсыныл; æвдисæнæн амонынц, Гуырдзыстон Уæрæсеимæ сиу уæвыны
рæстæгæй бирæ раздæр сын гуырдзыйы паддзæхтæ сæ хæстон сгуыхтдзинæдты
тыххæй цы грамотæтæ ралæвар кодтой, уыдон. |
|
Сам Хетаг, по уверению его потомков, был младшим
сыном князя
Инала,
жившего за Кубанью, на притоке последней — Большом Зеленчуке. Приняв
христианство, Хетаг бежал от преследования своих братьев в горную
Осетию. Старший брат Хетага Биаслан считается родоначальником
кабардинских князей, а второй, Асламбек, остался бездетным. Место
первоначального пребывания Хетага в теперешней Осетии до сих пор
считается святыней. Это совершенно обособленная, великолепная роща с
многовековыми гигантами в Куртатинской долине. Эта «куща Хетага», как
гласит народное предание, по зову Хетага выделилась от леса и укрыла его
от преследования шайки кабардинских разбойников. Несмотря, однако, на
такую легендарность личности Хетага, потомки его поименно перечисляют
всех членов идущих от него поколений. Я, например, являюсь одним из
многочисленных членов десятого поколения и могу перечислить своих
предков: 1. Хетаг, 2. Георгий (единственный сын), 3. Мами и брат его, 4.
Гоци и три его брата, 5. Зида (Сида) и два его брата, 6. Амран и четыре
его брата, 7. Асса и брат его, 8. Елизбар и три его брата, 9. Леуан
(отец мой) и брат. |
|
Хетæг
йæхæдæг,
йæ байзæддæгтæ куыд дзурынц,
афтæмæй
уыдис къниаз Иналы кæстæр фырт. Уыдон цардысты Кубаны доны æдде, йæ
фæрссаг дон Стыр Зеленчукы был. Хетæг чырыстон дин куы райста, уæд æм йе
’фсымæртæ сфыдæх сты, æмæ уыйадыл ралыгъди Ирыстоны хæхбæстæм. Хетæджы
хистæр æфсымæр Биаслан нымад цæуы кæсæджы къниæзтæн сæ мыггаджы сæрыл,
дыккаг чи у, Аслæмбег, уый та æнæзæнæгæй баззад. Хетæг Ирыстоны фыцдаг
хатт кæм æрбынат кодта, уыцы ран ныр дæр ма кувæндоныл нымад у. Уый у
рагон стыр бæлæсты иттæг рæсугъд, бынтон иппæрд къох Куырттаты комы
дымæгмæ. Рагон æмбисонд куыд зæгъы, афтæмæй Хетæджы сырдта кæсгон
тыхгæнджыты бал, æмæ уæд «Хетæджы къох» Хетæджы сидтмæ гæсгæ хъæдæй
рахицæн æмæ Хетæджы бааууон кодта. Хетæг йæхæдæг кæд ахæм легендарон
адæймаг у, уæддæр йæ байзæддæгтæ номæй-номмæ ранымайынц, цы фæлтæртæ дзы
рацыди, уыдон уæнгты сеппæты дæр. Дзырдæн зæгъæм, æз мæхæдæг дæн дæсæм
фæлтæры бирæ уæнгтæй иу æмæ мæ бон у мæ фыдæлты ранымайын: 1) Хетæг, 2)
Джиуæрджи (иунæг фырт), 3) Мами æмæ йе ’фсымæр, 4) Гоцъи æмæ йе ’ртæ
æфсымæры, 5) Зидæ (Сидæ) æмæ йæ дыууæ æфсымæры, 6) Амыран æмæ йæ цыппар
æфсымæры, 7) Ассæ æмæ йе ’фсымæр, 8) Елызбар æмæ йе ’ртæ æфсымæры, 9)
Леуан (мæ фыд) æмæ йе ’фсымæр: |
|
Хетаг, говорят,
проник в Нарскую котловину через Куртатинский перевал, так как другой
путь по Алагирско-Касарскому ущелью был менее доступен и по природным и
по искусственным преградам. На это указывает и то, что осетины
Куртатинского ущелья особенно свято чтут память Хетага. В Нарской
котловине указывают и теперь в сел. Слас на постройки, возведенные
Хетагом. Указывают и место, где Хетаг убил оленя,— это подножье той
скалы, на которой теперь громоздится сел. Нар. Здесь указывают также на
воздвигнутую Хетагом постройку, где он поселился. В преданиях нет
никакого намека на то, чтобы Хетаг отличался военными доблестями или
участвовал в походах и сражениях. Напротив, он славился своим незлобием.
Однажды, взамен трех невольников, проданных им в Тифлисе, Хетаг получил,
кроме платы, следующий совет: «Когда ты рассердишься, то левой рукой
удерживай правую». Это наставление спасло жизнь его сыну, который
настолько вырос за его продолжительное отсутствие, что Хетаг, по
возвращении домой ночью, застав его спящим на одной постели с матерью,
хотел заколоть его, но, вспомнив совет, положил оружие в изголовии
спящих, вышел и всю ночь провел на берегу реки. Утром все разъяснилось к
общему счастью. |
|
Куыд
дзурынц, афтæмæй Хетæг Нары коммæ бафтыд Куырттаты æфцæгыл, уымæн æмæ
иннæ фæндаг — Уæлладжыры комыл æмæ Къасарайыл — уыдис зындæр цæуæн, йæ
æрдзон уавæртæм гæсгæ дæр æмæ дзы арæзт цы
фидæрттæ
æрцыд, уыдонмæ гæсгæ дæр. Уымæн ма æвдисæн у уый дæр, æмæ Хетæджы ном
Куырттаты комы у уæлдай кадджын. Нары комы ныр дæр ма фæамонынц Хетæджы
конд агъуыстытæ Сласы хъæуы. Фæамонынц, Хетæг саг цы ран амардта, уый
дæр — Нары хъæу ныр цы къæдзæхыл ис, уый рæбын. Уым ноджы фæамонынц,
Хетæг цы агъуыст сарæзта æмæ цæргæ кæм æркодта, уый дæр. Рагон таурæгъты
æппындæр ницы кой ис Хетæджы хæстон сахъдзинады тыххæй, кæнæ ахæм æмæ
ахæм стæртæ æмæ хæстыты уыдис, зæгъгæ, уый тыххæй. Уый нæ, фæлæ Хетæг
хъуыстгонд уыд йæ фæлмас зæрдæйæ. Иухатт æртæ цагъайраджы кæмæн ауæй
кодта Калачы, уыцы лæг ын сæ аргъ куы бафыста, уæд ма йын афтæ загъта:
«Куы смæсты уай, уæд дæ галиу къухæй уром рахизы». Уыцы зондамонæн
ныхасы руаджы йæ фырт мæлæтæй аирвæзти. Хъуыддаг рауади афтæ: Хетæг
цалынмæ бирæ рæстæг балцы уыдис, уæдмæ йæ фырт тынг сдынджыр, æмæ Хетæг
æхсæвыгон сæхимæ куы ’рцыд æмæ йæ йæ мадимæ иу хуыссæны хуысгæ куы
баййæфта, уæд æй сæргæвдынмæ хъавыд, фæлæ уыцы зондджын ныхас йæ зæрдыл
куы ’рлæууыдис, уæд йæ хæцæнгарз фынæйуæвæг дыууæ адæймагæн сæ нывæрзæны
раз æрæвæрдта, йæхæдæг æддæмæ рацыд æмæ æхсæв-бонмæ доныбыл фæбадт.
Райсомæй хъуыддæгтæ иууылдæр раргом сты. |
|
Участие
нарских
осетин в рядах грузинских войск по найму или волонтерами относится ко
временам правнука Хетага — Гоци, который, будучи небольшого роста,
сразил в единоборстве персидского великана и получил от грузинского царя
с соответствующей надписью и грамотой серебряную чашу. Чаша цела и до
сих пор переходит по наследству от отца к старшему сыну. Из грамот
грузинских царей, уцелевших в фамилии Хетагуровых, самая ранняя —
пожалованная царем карталинским Арчилом (1730—1736) «в знак нашей
милости царскому дворянину Хетагуру-Зидахану (Зиди) и потомкам дома
вашего» и т. д. Сын Арчила Александр пожаловал грамоту нарскому
дворянину Аса Амиранову в том, что «отцы и деды Ваши служили отцам и
дедам нашим с таким тщанием, что дом наш по сие время находится вне
всякой опасности, почему» и т. д. Царь карталийский Теймураз пожаловал
«жителям Нар, дворянам Георгию и Амрану Зидахановым, сию грамоту за то,
что «вы служили нам верою и правдою» и т. д. Александр, внук царя
Вахтанга, пожаловал грамоту «царскому князю Махамату Зидаханову в том,
что отец и деды ваши служили отцам и дедам нашим самопожертвованием,
отчего дом наш был всегда невредим» и т. д. |
|
Нары
коймаг ир-иу гуырдзыйæн æфсады цыдысты мыздыл кæнæ та волонтертæй
Хетæджы байзæддаг Гоцъийы заман. Гоцъи, асæй чысыл уæвгæйæ, лæгæй-лæгмæ
тохы амардта персайнаг домбай хæцæджы, æмæ йын гуырдзыйы паддзах балæвар
кодта
æвзист нуазæн, стæй грамотæ; нуазæныл уыдис арфæйы ныхæстæ фыст. Нуазæн
ныр дæр ма ис æмæ бын уадзыны æгъдауыл къухæй-къухмæ цæуы фыдæй хистæр
фыртмæ. Хетæгкаты мыггагмæ гуырдзыйы паддзæхтæй цы грамотæтæ баззадис,
уыдонæн сæ тæккæ рагондæр у карталинаг паддзах Арчилы (1730–1736) лæвар
«хæрзаудæны нысанæн нарон дворянин Хетагур-Зидаханæн (Зидæ) æмæ уæ
хæдзарвæндаджы байзæддæгтæн» æмæ афтæ дарддæр. Арчилы фырт Алыксандр
грамотæ балæвар кодта «нарон дворянин Амыраны фырт Ассæйæн, кæцыйы фыст
ис, зæгъгæ, «уæ фыдæлтæ æмæ уæ фыдæлты фыдæлтæ нæ фыдæлтæн æмæ нæ
фыдæлты фыдæлтæн афтæ æнувыдæй службæ кодтой, æмæ нæ хæдзар ныронг дæр
ма у бынтон æдас, уымæ гæсгæ» æмæ афтæ дарддæр. Карталинаг паддзах
Теймураз балæвар кодта «Нары цæрджытæн, дворянтæн, Зидаханы фырттæ
Георгий æмæ Амыранæн ацы грамотæ», уымæн æмæ «сымах сыгъдæг зæрдæйæ
службæ кодтат махæн» æмæ афтæ дарддæр. Паддзах Вахтанджы фырты фырт
Алыксандр саккаг кодта грамотæ «нарон дворянин Зидаханы фырт Мæхæмæтæн,
уымæн æмæ уæ фыдæлтæ æмæ уæ фыдæлты фыдæлтæ нæ фыдæлтæм æмæ нæ фыдæлты
фыдæлтæн службæ кодтой æнувыдæй, æмæ уый руаджы нæ хæдзар кæддæриддæр
уыдис æнæхъыгдард» æмæ афтæ дарддæр. |
|
Приведенные
грамоты грузинских царей, как жалованные последними
еще до присоединения Грузии к России, дают неоспоримое право фамилии
Хетагуровых, начиная от Зида, пользоваться дворянским званием, а с
Махамата — титулом князя. Однако ввиду запутанности дела о сословных
правах туземцев Терской и Кубанской областей нарцы Хетагуровы на свое
семидесятилетнее (с 1829 г.) ходатайство о признании их дворянами все
еще ожидают ответа, как и все другие претендующие на дворянство туземцы. |
|
Цы
грамотæты кой ракодтам, уыдон гуырдзыйы паддзæхтæ ралæвар кодтой,
Гуырдзыстон Уæрæсеимæ куы нæма сиу ис, уæд, æмæ уымæ гæсгæ уыдон
Хетæгкаты мыггагæн дæттынц
æнæдæуццаг
бар, цæмæй Зидæйæ фæстæмæ уой дворянтыл нымад, Мæхæмæтæй фæстæмæ та —
къниæзтыл. Фæлæ, Терчы æмæ Кубаны облæстты бынæттон цæрджыты сословион
барты хъуыддаг кæй ныддызгъуынтæ ис, уымæ гæсгæ Нары цæрæг Хетæгкатæ
суанг ныр дæр ма æнхъæлмæ кæсынц, дворянтыл нымад цæмæй æрцæуой, уый
тыххæй сæ æвдайазыккон курдиатæн (1829 азæй райдайгæйæ) дзуапп райсынмæ,
иннæ бынæттон цæрджытæй дæр ма дворяндзинады бартыл чи зилы, æппæт
уыдоны хуызæн. |
|
В Нарской
котловине
существуют следующие сословия:
1. Стыр или тыхджын мыггаг —
большая
или сильная фамилия.
2. Фарсаг
(от фарс — бок, сторона) —
находящийся
с боку, живущий около, действующий заодно.
3. Кавдасард
— рожденный в
яслях.
4. Алхад, саулаг, цагъайраг
—
купленный, черный мужчина, сахарец. |
|
Нары
комы
ис ахæм сословитæ:
1)
Стыр
кæнæ
тыхджын
мыггаг.
2)
Фæрссаг
лæг.
3)
Кæвдæсард.
4)
Æлхæд,
Саулæг,
Цагъайраг. |
|
Стыр мыггаг.
Члены такой фамилии, будучи
более обеспечены материально, одевались чище и богаче, располагали
лучшим вооружением, пользовались в народе почетом. К ним обращались за
советом, их приглашали судить и примирять враждующих. Поручительство их
было надежно, покровительство прочно, ссориться с ними было опасно.
Лучшие нивы, леса, луга и пастбища принадлежали им. Поселения их были
неприступны, башни «литые» — из тесаного камня на известковом цементе. В
набегах за перевалами главную и руководящую силу составляли они, и при
дележе добычи львиная доля доставалась им. Кровь их ценилась выше иной.
Ирад (калым) их девушек достигал высшего предела. |
|
Стыр мыггаг.
Ахæм мыггаджы уæнгтæн-иу сæ фадæттæ хуыздæр кæм нæ уыдысты, æмæ уымæ
гæсгæ сæ уæлæдарæс уыдис иннæтæй сыгъдæгдæр æмæ зынаргъдæр, сæ
хæцæнгарз
хуыздæр, æмæ адæмы ’хсæн уыдысты кадджын. Уыдонмæ-иу цыдысты фæрсынмæ,
хуыдтой сæ, хыл чи кодта, уыдонæн тæрхон кæнын æмæ фидауын кæнынмæ.
Уыдон фидар цы хъуыддагæн ныллæууыдаиккой, уый мæнг нæ кодта, сæ
армдарындзинад уыдис æвæсайгæ, семæ быцæу кæнын уыд тæссаг хъуыддаг.
Хуыздæр хуымтæ, хъæд, уыгæрдæнтæ æмæ сæрвæттæ уыдысты уыдон къухты. Сæ
бæстыхæйттæм зын баххæссæн уыд знагæн, сæ мæсгуытæ уыдысты чъырынтæ,
амад дурæй конд. Æфцджыты æддемæ стæрты-иу сæйраг æмæ разамонæг тых
уыдысты уыдон, æмæ, фосыконд уаргæйæ дæр, фылдæр хай цыди уыдон къухмæ.
Сæ туг нымад уыди иннæты тугæй зынаргъдæрыл. Сæ чызджыты тыххæй ирæд
фидын хъуыдис уæлдай фылдæр. |
|
Фарсаг.
Фамилии, носившие это звание, были
малочисленнее и беднее первых, хотя общее число фарсагов составляло
громадное большинство населения как Нарской котловины, так и всей
Осетии. Поселения их не имели боевого расположения, земельная
собственность их как по количеству, так и по качеству далеко уступала
владениям сильных. Податей они, как и сильные, никому не платили и были
фактически совершенно независимы. Находясь под покровительством сильных,
они в тревожное время «особа» пользовались их поддержкой.
Фарсаги, в свою очередь, оказывали услуги сильным во время их работ, в
особенности при постройках башен, при столкновениях с другими сильными и
в походах за перевалы.
Чем больше было у сильного рода покровительствуемых фарсагов и чем
установившиеся
между ними отношения были теснее и сердечнее, тем все они были лучше
обеспечены от произвола и насилия других сильных фамилий, а также от
посягательств на их независимость и имущество их из-за перевалов... |
|
Фæрссаг лæг.
Кæд æмæ фæрссаг адæм Нары комы дæр æмæ æппæт Ирыстоны дæр уыдысты
цæрджыты бирæ фылдæр хай, уæддæр, ахæм ном кæуыл уыд, уыцы мыггæгтæй
алкæцы дæр хицæнæй уыдис стыр мыггæгтæй бирæ чысылдæр æмæ мæгуырдæр. Сæ
бæстыхæйтты æвæрд рæвдз нæ уыд хæстон æгъдауæй, сæ зæххытæ уыдысты
тыхджынты зæххытæй бирæ цауддæр æмæ къаддæр. Тыхджынты хуызæн,
уыдон дæр хъалон никæмæн фыстой æмæ уыдысты бынтон хæдбар.
Тыхджынты фæрссаг адæмæн «Особайы» змæст заман æххуыс кодтой тыхджын
мыггæгтæ, сæ дæлбазыр кæй уыдысты, уыйадыл. Фæрссæгтæ дæр тыхджынтæн
æххуыс кодтой сæ куыстыты рæстæг, уæлдайдæр, мæсгуытæ амайгæйæ, æндæр
тыхджынтимæ быцæуты æмæ æфцджыты æддемæ стæрты цæугæйæ.
Тыхджын
мыггагæн, йæ арм кæуыл дары, ахæм фæрссæгтæ цас фылдæр уыдаид, æмæ сæ
кæрæдзийыл цас иузæрдиондæр æмæ æнувыддæр уыдаиккой, уыйас-иу уыдон
сеппæт хуыздæр хызт уыдысты иннæ тыхджын мыггæгты азар æмæ тыхмитæй,
уыйас сæ хæдбардзинадæн æмæ сæ мулкæн къаддæр тас уыд фæсæфцджыты
’рдыгæй æрбалæбурдтæй... |
|
Кавдасард.
Отец его зачастую был лучшим
представителем сильной фамилии, но матерью его всегда была номылус
— «жена по имени». Брались такие жены из тех же кавдасард или
из очень бедных фарсаг. Число жен хотя и не было ограничено
обычаем, но редко кто имел больше одной. По положению своему в семье
номылус очень близко походила на наложницу, но не была с ней вполне
тождественна в смысле большей свободы личности. При всякой возможности
сделаться чьей-либо законной женой ее всегда отпускали и при этом,
обыкновенно наделяя ее приданым, зачастую еще помогали и родным ее
получше справить свадьбу. |
|
Кæвдæсард.
Кæвдæсардæн-иу йæ фыд арæх уыдис тыхджын мыггаджы хуыздæртæй иу, фæлæ йæ
мад кæддæриддæр уыд
номылус.
Ахæм устытæ-иу уыдысты кæвдæсæрдтæн сæхицæй кæнæ та тынг мæгуыр
фæрссæгтæй.
Æгъдау кæд бар лæвæрдта кæй цал усы фæнды, уал дарынæн, уæддæр, иу усæй
фылдæр кæмæн уыдаид, ахæмтæ гæзæмæ уыдысты. Хæдзары бинонты ’хсæн
номылус йæ уавæрмæ гæсгæ дард нæ уыд, æлдæрттæ-иу хъазайраг сылгоймæгтæй
цы хæзгултæ дардтой, уыдонæй, фæлæ бынтон уый уавæрæн нæ уыд, йæхи удыл
йæ бар фылдæр цыдис. Исчи-иу æй æгъдауыл усæн куы куырдта, уæд-иу æй
кæддæриддæр суæгъд кодтой æмæ ма йын йемæ дæр исты лæвæрдтой, стæй-иу
арæх йæ хæдзарæн дæр ма баххуыс кодтой чындзхæсджытæн хуыздæр æгъдау
радтыны хъуыддаджы. |
|
Положение детей
от номылус, помимо их
оскорбительной клички — кавдасард, было вообще тяжелое. Они росли,
выбиваясь из сил в непосильной работе. Девушка обыкновенно выходила
замуж за такого же по происхождению молодого осетина, как сама, или
становилась «женой по имени» какого-нибудь старика из сильной фамилии.
Редко ей выпадало счастье выйти за приглянувшегося ей молодого фарсаг,
хотя бы и крайне бедного, но зато без обидной клички «кавдасард».
Мальчик оставался в доме своего отца, рос, работал, мужал, и если после
совершеннолетия находил для себя лучшим отделиться и жить
самостоятельно, то это ему разрешалось беспрепятственно. Часть, которую,
по обычаю, должны были ему выделить из общего имущества семьи, была так
незначительна, что он обыкновенно предпочитал оставаться в доме отца или
до выделения ему большего пая, или даже до конца жизни.
В общественной жизни он не имел никакого значения. При всем том
он пользовался полнейшей свободой. |
|
Номылусы
цотыл фидиссаг ном кæй уыд — кæвдæсæрдтæ, зæгъгæ, канд уый нæ, фæлæ
æнæуый дæр зын уавæры уыдысты. Уыдон хъомыл кодтой, тых куыстæй сæ хъару
сæтгæйæ. Чызг-иу моймæ ацыд йæхи хуызæн кæвдæсард лæппулæгмæ, кæнæ та-иу
сси тыхджын мыггаджы
искæцы
зæронд лæджы «номылус». Æрмæст искуы-иу амондджын-иу моймæ ацыд, йæ
зæрдæмæ чи фæцыд, ахæм æрыгон фæрссаг лæгмæ, тынг мæгуыр чи уыдаид, фæлæ
уæддæр «кæвдæсарды» фидиссаг ном кæуыл нæ уыдаид, ахæммæ. Кæвдæсард
лæппу-иу баззадис йæ фыды хæдзары, рæзыди, куыста, слæг-иу ис, æмæ-иу æм
йæ азты сæххæсты фæстæ хуыздæр куы кастаид байуарын æмæ хицæнæй цæрын,
уæд æй къуылымпыгæнæг нæ уыд. Æгъдаумæ гæсгæ йын хæдзары иумæйаг мулкæй
цы хай хъуамæ рахицæн кодтаиккой, уый афтæ чысыл уыд, æмæ-иу лæппулæгмæ
фæлтау хуыздæр касти йæ фыды хæдзары баззайын, цалынмæ йын фылдæр хай
рахицæн кодтаиккой, уæдмæ, кæнæ та суанг йæ амæлыны бонмæ дæр. Æхсæнадон
царды йын æппындæр ницы бартæ уыдис. Фæлæ уæддæр йæхи уд уыдис бынтон
сæрибар. |
|
Алхад, саулаг или цагъайраг был еще больше
обижен судьбой. Приобретенный где-нибудь на стороне, купленный или
похищенный ребенком или даже взрослым, взятый в плен во время набега в
какое-нибудь отдаленное ущелье, всегда иной национальности, этот
несчастный алхад делался жертвой полнейшего произвола своих
хозяев, это был безусловный раб, которого можно продать, купить, убить и
помиловать. Обычные названия — «саулаг», «алхад» или «цагъайраг» и
«уацайраг» показывают на несомненно негритянское происхождение этих
невольников. Есть, впрочем, в Осетии местности, где купленных называли
«гурдзиаг» — грузин. Впрочем, во всей Осетии таких бесправных рабов
можно было насчитать не более двух-трех десятков. |
|
Æлхæд,
саулæг
кæнæ
цагъайраг
уыдис ноджы тъайлагдæр уавæры. Уый-иу кæддæриддæр уыдис æндæр
адæмыхаттæй, æмæ-иу къухы бафтыди искуы æндæр бæсты — сывæллонæй йæ кæнæ
æлхæнгæ кæнæ скъæфгæ рачындæуыд, кæнæ та-иу æй стырæй уацары райстой
искæцы дард коммæ балæбурды рæстæг. Æнамонд æлхæдæн йæ цард иууылдæр
уыдис йæ хицæутты къухы, уый уыд
æгомыг
цагъар, уыдис ын ауæй кæнæн, балхæнæн, амарæн кæнæ та хатырæй æгас
ныууадзæн. Уыцы æбар адæймæгты цы нæмттæй фæхонынц — «саулæг», «æлхæд»
кæнæ «цагъайраг» æмæ «уацайраг», уымæ гæсгæ æнæгуырысхойæ зæгъæн ис,
уыдон фылдæр хатт кæй уыдысты негртæ. Уæвгæ Ирыстоны ис, æлхæд адæймæгты
«гуырдзиæгтæ» кæм хуыдтой, ахæм рæттæ дæр. Æниу ахæм æбар цагъартæ æппæт
Ирыстоны ссарæн уыдаид фылдæр-фылдæр ссæдз — дæс æмæ ссæдз адæймаджы. |
|
Жилище и утварь. Недостаток места и чувство
самосохранения выработали здесь такое поразительное умение
пользоваться
каждым выступом, каждой впадиной скалы, что на плоскости горизонтального
сечения аула, не превышающей 200—300 кв. саженей, нередко помещается
10—12 домов со всем их движимым имуществом.
Постройки, за самым ничтожным исключением, все
каменные, с плоскими крышами. Стены выведены из плитняка без
цемента,
если не считать щебня и земли, которыми заполнены щели. Редкое
исключение составляют башни, выстроенные из тесаного камня на
известковом растворе. Все постройки, в особенности башни, имеют вид
усеченной пирамиды; это делается с целью большей устойчивости. Поверх
стен положены балки, поддерживаемые центральным, а иногда и угловыми
столбами; на балках положена настилка из кругляков и в очень редких
случаях из пластин; на кругляках лежит хворост вперемешку с соломой и,
наконец, слой земли, глины с мелким щебнем, который, при тщательной
трамбовке, позволяет достигнуть полной гарантии построек от течи. |
|
Хæдзар æмæ
хæдзары дзаума.
Зæххъуагдзинад æмæ хи хуыздæр бахъахъхъæныны тыххæй ам алы тигъæй,
къæдзæхы алы цъассæй афтæ арæхстджынæй пайда кæнынц,
æмæ
200–300 кв. сардзины фæзуат цы хъæу ахсы, уым арæх цæры 10–12 хæдзары сæ
æппæт фосимæ.
Бæстыхæйттæ, хæрз стæмтæй фæстæмæ, иууылдæр сты дурæй амад, тъæпæнсæр
уæлхæдзæрттимæ. Къултæ сты къæйдурæй, æнæ цементæй, зыхъыртæ цы хуыр æмæ
сыджытæй дзаггонд сты, уый куы нæ нымайæм, уæд. Æрмæстдæр мæсгуытæ арæзт
вæййынц амад дурæй чъыримæ. Бæстыхæйттæ сеппæт дæр, уæлдайдæр та
мæсгуытæ, сты сæркъуырд пирамидæты формæйыл арæзт; афтæ
кæнынц
фидардæры тыххæй. Систы уæле ауадзынц аххæрджытæ. Уыдон æнцайынц
астæуккаг цæджындзыл, иуæй-иу хатт та — къуымты сагъд цæджындзтыл;
хъайвантыл æвæрд вæййы æндзæлмтты фæлтæр æмæ тынг стæм хатт пъластинты
фæлтæр; æндзæлмтты уæлæ æвæрд вæййы пыхс хъæмпимæ æмхæццæйæ, æмæ,
æппынфæстаг, сыджыты, æлыджы фæлтæр лыстæг хуыримæ. Афтæмæй йæ дзæбæх
куы ныннæмынц, уæд бæстыхайæн æппындæр тас нал у уарыны дон ныхъарынæй. |
|
Плоскость крыши несколько ниже уровня стен; для
стока воды в углах сделаны желобки. Наружной смазки нет; внутренние
стены жилых помещений смазываются глиной с примесью свежего навоза.
Двери низкие, неуклюжие,
исключительно
топорной работы, без участия пилы и рубанка и без железных частей в виде
петель или гвоздей, замков и пр. Небольшое четырехугольное отверстие в
стене, по возможности к солнечной стороне, с внутренней деревянной или
каменной ставней для защиты от холода, заменяет световое окно. В крышах
жилого помещения имеется еще и третье отверстие — дымовой проход,
который на поверхности крыши окружен небольшим барьером, не позволяющим
сточной воде попадать в это отверстие. Во время сильного дождя, большого
холода и вьюги отверстие это отчасти или совсем прикрывается каменной
плитой. Вот приблизительный тип постройки вообще в горной Осетии, а в
частности и в Нарской котловине. В аулах вы не найдете ни улиц, ни
дворов, не определите, какому хозяину принадлежит та или другая крыша
или стена. Вы видите окошечко сакли, но без проводника не найдете ее
дверей. Ярусы так перепутаны между владельцами, что вы, желая, положим,
попасть к своему знакомому во второй этаж, можете предварительно
очутиться на крыше третьего этажа, служащей двором для дяди вашего
знакомого, или в нижнем этаже наткнуться на корову его двоюродного
брата. Вы будете не раз карабкаться по скале, заменяющей лестницу,
минуете несколько темных проходов и очутитесь под каким-нибудь навесом в
виде открытой галереи, высоко над бешено бушующим горным потоком. Здесь
вы можете заметить на полу сбитую из двух досок прокопченную ставню; ее
легко приподнять, и из темного отверстия под нею, в густом облаке дыма,
перед вами может появиться ваш знакомый. |
|
Уæлхæдзæрттæ чысыл ныллæгдæр сты систæй; цæмæй уарыны дæттæ дæлæмæ
згъорой, уый тыххæй уæлхæдзæртты фисынтыл арæзт вæййы цыхцырджытæ.
Агъуыстытæ æдде сæрст нæ вæййынц; цæрæн хæдзæртты къултæ мидæджырдыгæй
сæрст вæййынц ног фаджысимæ
æмхæццæгонд
æлыгæй. Дуæрттæ сты ныллæг, фыдкæндтытæ, æрмæстдæр фæрæтæй амад, хырх
æмæ сæм лæгъзгæнæн нæ бахæццæ сты, стæй сыл æвдузæнтæ кæнæ зæгæлтæ,
гуыдыртæ æмæ æндæр ахæм æфсæйнаг хæйттæ нæй. Рудзынджы бæсты сисы вæййы
чысыл цыппæртигъон хуынкъ, гæнæн уæвгæйæ хурварс арæзт, мидæджырдыгæй
йын хъæдын кæнæ дурын æхгæнæн, уазалæй хъахъхъæныны тыххæй. Цæрæн
агъуысты уæлхæдзары ма ноджыдæр вæййы æртыккаг хуынкъ — фæздæгдзæуæн
ердо. Ердойы алыварс, уæлхæдзар, ис фæлгуыртæ арæзт, цæмæй уарыны дон
ердомæ ма кæла, уый тыххæй. Тыхджын къæвда, тынг уазал кæнæ тымыгъ куы
вæййы, уæд ердо иуцасдæр рæстæг, кæнæ та бынтон бамбæрзынц къæйæ. Гъе
афтæ арæзт сты бæстыхæйттæ, æмткæй дзургæйæ, Ирыстоны хæхбæсты, æмæ
уыимæ Нары комы дæр. Хъæуы мидæг ды не ссардзынæ нæдæр уынгтæ, нæдæр
кæртытæ, нæ базондзынæ, иу кæнæ иннæ уæлхæдзар кæнæ къул кæй у, уый.
Фендзынæ хæдзары рудзынг, фæлæ йын йæ дуар, куы нæ дын æй бацамындæуа,
уæд не ссардзынæ. Уæладзгуытæ афтæ æмхæццæ сты, æмæ, дзырдæн зæгъæм, дæу
куы бафæнда дæ зонгæйы хæдзармæ бацæуын дыккаг уæладзыджы, уæд фыццаг
хъуамæ бахаудзынæ æртыккаг уæладзыджы уæлхæдзармæ — дæ зонгæйы
фыдыфсымæры кæртмæ, кæнæ та бинаг уæладзыджы дæхи скъуырдзынæ йæ
фыдыфсымæры лæппуйы хъугыл. Асины бæсты иу æмæ дыууæ хатты нæ бырдзынæ
къæдзæхыл, фæсте фæуадздзынæ цалдæр талынг бахизæны æмæ бафтдзынæ гом
тыргъы хуызæн дæлбазырмæ, бынæй та дæллоз кæмдæр абухæнтæ кæндзæн æрра
хæххон дон. Уым астæрдыл дæ цæст æрхæцдзæни дыууæ фæйнæгæй конд
сæгæйдзаг æмбæрзæныл; уыцы æмбæрзæныл схæц, æмæ бынæй талынг хуынчъы,
фæздæджы бæзджын æврагъы, чи зоны, дæ цæстыты раз фегуырдзæнис дæ зонгæ. |
|
Зайдите в первую попавшуюся дверь в фарсаг-ауле.
Нагнитесь
больше,
чтобы не удариться о притолку. Сенцы перегорожены жердями или плетнем. В
первом отделении вас удивленно встречает корова, из второго на вас
сквозь перегородку смотрит несколько пар добродушных глаз овец и коз.
Здесь же, в углу, валяются плиты кизяка и хворост для топлива. Нагнитесь
опять, чтобы войти в следующие двери. Вначале до того темно, что вы
ничего не можете разглядеть... Единственное отверстие в южной стене по
случаю дурной погоды заставлено не то камнем, не то доской... Кизячный
дым ест глаза, раздражает слизистую оболочку в носу, стесняет дыхание. |
|
Фæрссæгты хъæуы дæ цæст фыццагдæр цы дуарыл æрхæца, ууыл бацу. Тынгдæр
æргуыбыр кæн, науæд тарвазыл
дæхи
скъуырдзынæ. Агъуыстмæ бацæуæн чысыл къуым у хъилтæй кæнæ кауæй дихгонд.
Фыццаг хатæны дæм дисгæнгæ ракæсдзæн хъуг, дыккаджы та дæм гæрæны
зыхъырæй цалдæр фысы æмæ сæгъы кæсдзысты сæ зæрдæхæлар цæстытæй. Уым ма
ноджы, къуымы, калд сты сæнæрттæ æмæ пыхсытæ арт кæнынæн. Æргуыбыр та
кæн, цæмæй бахизай дыккаг дуарæй. Фыццаг афтæ талынг уыдзæн, æмæ дзы
æппындæр ницы фендзынæ... Хуссарварс сисы цы хуынкъ ис, уый, хъызты
тыххæй, æмбæрзт у кæнæ дурæй, кæнæ фæйнæгæй... Сæнары фæздæг цæстытæ
къахы, фындзыхуынчъытæ хъыгдары, улæфт æхгæны. |
|
Направляйтесь
прямо к тлеющему огоньку, иначе вы
можете набресть на теленка в правом углу или на постельные
принадлежности в левом. Пока дойдешь до центрального столба,
поддерживающего продольную балку крыши, зрачки ваши расширятся и вы
свободнее можете ориентироваться. От столба до задней стены хадзар
(сакля) делится очагом на две половины: левая мужская, правая женская.
Первая с деревянной или каменной лавочкой вдоль стены, а вторая без
всяких приспособлений для сидения. Пол очага выложен большими плитами,
на которых, недалеко от центрального столба, параллельно задней стене,
лежит длинный камень, замыкающий очаг со стороны входа. От дымового
отверстия к очагу спускается железная цепь с плоской скобкой на конце.
Вся цепь покрыта густым слоем сажи; балки и кругляки в потолке блестят,
как полированное черное дерево. Огонь в очаге поддерживается неугасаемо,
пылающие угли на ночь зарываются в золу, и этим сохраняется в них
горение до следующего утра. Очаг и цепь на нем составляют величайшую
святыню каждого осетина. |
|
Комкоммæ
бараст у мынæг сыгъд кæнæг арты рухсмæ, науæд дæхи скъуырдзынæ родыл
рахиз къуымы кæнæ та хуыссæнгæрзтыл галиу къуымы. Цалынмæ, уæлхæдзары
рагъхъæд цы астæуккаг цæджындзыл æнцайы, уымæ хæццæ кæнай, уæдмæ дæ
цæстытæ талынгыл фæцахуыр уыдзысты, æмæ уæд дзæбæхдæр уынын байдайдзынæ
дæ алыварс. Къона хæдзары дыууæ дихы акодта цæджындзæй фæстаг къулы онг:
галиуырдыгæй нæлгоймæгты бынат у, рахизырдыгæй — сылгоймæгты.
Нæлгоймæгты хайæн йæ къулрæбын ис фæйнæгæй кæнæ дуртæй конд даргъ бадæн,
сылгоймæгты хайы æппындæр ницы арæзт ис бадынæн. Къона у стыр къæйтæй
астæрд; къæйтыл, хæдзармæ бацæуæны ’рдыгæй кæрон, астæуккаг цæджындзмæ
æввахс, фæстаг къул куыд æвæрд у, афтæрдæм æвæрд у дæлтъур.
Ердойæ
къонамæ уагъд у æфсæйнаг рæхыс, йæ кæроныл сæвджын къæндзы. Рæхысыл сæг
бæзджын фæлтæрæй сбадти; аххæрджытæ æмæ уæладзæнтæ царæй сау-сауид
æрттивынц. Къонайы зынг хъуамæ макуы ахуысса, цæхæр æхсæв фæнычы
банордынц, æмæ афтæмæй мынæг сыгъд кæны иннæ райсоммæ. Алы ирон лæгæн
дæр къона æмæ рæхыс сты йæ царды ахсджиагдæр, зынаргъдæр дзауматæ. |
|
Вся стена,
замыкающая женскую половину, увешана
мелкою утварью: деревянные чашки, блюда, ковши, ложки, воловьи рога,
столик о трех низеньких ножках, каменная тонкая плита в железной оправе
в виде стремени, небольшое с крышечкой деревянное ведерко и т. п. На
полу вдоль той же стены расположены разной формы и размера медные котлы,
глиняные кувшины, плетушки, выдолбленные из обрубков ясеня и березы
корыта, ведра, кадушки и пр. На стене мужской половины вы найдете шашку,
пистолет или ружье в старом чехле, турьи рога, а иногда и фандыр
— музыкальный инструмент. |
|
Сылгоймæгты ’рдыгæй цы къул ис, ууыл кæрæй-кæронмæ ауыгъд сты хæдзары
лыстæг дзауматæ: хъæдын къустæ, тæбæгътæ, куыситæ, уидгуытæ, галы
сыкъатæ, æртыкъахыг ныллæг фынг, тæнæг къæй æгъдæнцойы хуызæн æфсæйнаг
фæлгæты,
æмбæрзæнджын
чысыл хъæдын къæрта æмæ æндæр ахæмтæ. Уыцы къулы рæбын зæххыл æвæрд сты
алыхуызон æмæ алы ас æрхуы æгтæ, дурынтæ, чыргъæдтæ, кæрз æмæ бæрзы
лыггæгтæй конд арынгтæ, къæртатæ, тъæпæнджытæ æмæ æндæртæ. Лæгты ’рдыгæй
къулыл фендзынæ æхсаргард, дамбаца кæнæ топп зæронд агъуды, дзæбидыры
сыкъатæ, хаттæй-хатт — хъисын фæндыр дæр. |
|
Существенное отличие жилищ сильных от прочих
выражалось в
том, что у них для лошадей, рогатого скота, овец и коз
имелись конюшни, базы и овчарни, следовательно, их хадзар не был
пропитан ароматом навоза. Кроме хадзар'а, у них были и другие
более чистые помещения — уат с камином для женатых членов семьи,
а для гостей такой же конструкции уазагдон, убранный коврами и
дорогим оружием. Нужды нет, что конюшни, хлеб и овчарня помещались в
нижнем этаже, хадзар в третьем, уазагдон и галерея в
другом корпусе, а кладовая в пещере под башней. Зато все это прочно и
недоступно для неприятеля. В хадзар'е и уазагдон'е вместо
простой скамьи можно встретить своеобразные кровати, диваны и кресла с
оригинальной резьбой. Утварь здесь многочисленнее, разнообразнее и
ценнее, здесь было больше золота, серебра, меди, железа и стали в виде
громадных котлов для варки пива, холодного и огнестрельного оружия,
кувшинов и т. д. |
|
Тыхджынты цæрæн хæдзæрттæ иннæтыуонтæй æндæрхуызон уыдысты уымæй, æмæ
уыдонæн сæ бæхтæн, стур фосæн, фыстæн æмæ сæгътæн уыдис бæхдæттæ,
хъомдæттæ, фысдæттæ, æмæ уымæ гæсгæ сæ хæдзæрттæ фаджысы тæф нæ кодтой.
Хæдзарæй фæстæмæ ма-иу уыдонмæ
уыдис
æндæр сыгъдæгдæр агъуыстытæ — тохынаджын
уæттæ
усджын нæлгоймæгтæн, уазджытæн та гъе афтæ арæзт
уазæгдон,
гауызтæй æмæ зынаргъ хæцæнгарзæй фæлындыд. Бæхдæттæ, хъомдон æмæ фысдон
бинаг уæладзыджы кæй уыдысты, хæдзар æртыккаджы, уазæгдон æмæ тыргъ
æндæр фисыны, къæбиц та мæсыджы бын лæгæты, уый мурдæр ницы хъыгдардта.
Æппæт уыдæттæ уыдысты фидардæр æмæ знагæй æдасдæры тыххæй. Хуымæтæджы
даргъ бандоны бæсты, иуæй-иутæм хæдзæртты æмæ уазæгдæтты вæййы бæрæг
хицæн хуызы нывæфтыдджын сынтæджытæ, тъахтинтæ æмæ къæлæтджын бандæттæ.
Уыдонæн сæ хæдзары дзауматæ вæййынц фылдæр, алыхуызондæр æмæ зынаргъдæр,
уым фылдæр вæййы сыгъзæрин, æвзист, æрхуы, æфсæйнаг æмæ æндон,
бæгæныфыцæн стыр цæджджинæгты хуызы, хъаматæ, æхсаргæрдтæ, дамбацатæ,
топпытæ, дурынтæ æмæ æндæр ахæмты хуызы. |
|
При особом доверии и расположении владелец сакли
может показать вам несколько серебряных вещей: тяжелый кованый пояс,
кубок, ковш, старинные монеты и тому подобная «хазна»,
доставшаяся его предку после набега на владения какого-нибудь
грузинского князя. Но никакой дружбой вы не достигнете, чтобы он показал
вам камень счастья — цыкурайы фардыг (буса изобилия и счастья),
который он хранит, как говорится, за семью замками от всякого
постороннего глаза. Это его неоценимое достояние и величайшая домашняя
святыня, которую даже его семья имеет право созерцать с благоговением и
с молитвенными приношениями только один раз в году. Камень этот,
величиною от горошины до голубиного яйца, имеет слегка желтоватый
оттенок и небольшую прозрачность; он испускает в темноте довольно
сильный фосфорический свет. Встречается очень редко и, по народному
поверию, достается «счастливцу» с опасностью для жизни, так как
добывается из зева самых ядовитых змей. Окружая целыми десятками «свою
старшую сестру», которая держит во рту эту «бусу изобилия», они с
ожесточением бросаются на всякого, кто пытается отнять у них это
«сокровище». Змея эта, говорят, водится в Индии; охотясь по ночам на
насекомых, она держит во рту этот светящийся камешек. |
|
Хæдзары
хицауы зæрдæмæ тынг куы фæцæуай æмæ дыл куы баууæнда, уæд дæм уый
равдисдзæн иу цалдæр æвзист дзаумайы: уæззау æвзист рон, нуазæн, куыси,
рагон æхцатæ æмæ æндæр ахæм «хæзнатæ» — уыдæттæ йæ фыдæлтæй искæй къухмæ
бахаудысты искæцы гуырдзиаг къниазы
зæххытæм
ныббырсты фæстæ. Фæлæ уе ’хсæн цыфæнды хæлардзинад куы уа, уæддæр дæм нæ
равдисдзæн амонд æмæ бæркаддæттæг дур — цыкурайы фæрдыг, уый йын æфснайд
у, кæйдæр загъдау, авд дуары фæстæ, цæмæй йæм æцæгæлон адæймаджы цæст ма
бахæццæ уа, уый тыххæй. Хæдзарæн уый у йæ ахсджиаг хæзна æмæ йæ амонд,
æмæ йæ хæдзары хицау йæхи бинонтæн дæр фенын кæны афæдз æрмæст иунæг
хатт, табутæгæнгæ йæм кувинæгтимæ бацæуынц, афтæмæй. Уыцы дур вæййы
тымбыл, хъæдуры гагайы кæнæ бæлоны айчы йас, хуызæй чысыл бурбын æмæ
рæсуггомау; талынджы дæтты тыхджын фосфорикон рухс. У тынг стæм æмæ,
рагон таурæгъмæ гæсгæ, бафты æрмæст «амондджын адæймаджы» къухы,
удуæлдай тохы куы бацæуа, уæд, уымæн æмæ йæ байсын хъæуы æппæты
маргджындæр кæлмыты дзыхæй. Уыцы «бæркаддæттæг дур» йæ дзыхы дары
кæлмытæн сæ хистæр, æмæ уыцы «хæзна» байсынвæнд чидæриддæр скæны, ууыл
кæлмытæ, дæсгæйттæй, «сæ хистæр хойы» алыварс лæугæйæ, сæхи ныццæвынц
иттæг æнæхатырæй. Уыцы калм, дам, цæры Индийы; æхсæвыгон сасчытыл куы
фæцуан кæны, уæд уыцы рухсгæнаг дур дары йæ дзыхы. |
|
У тыхджын мыггаг имелась фамильная башня в
5—7 ярусов, в которой могло при обороне от неприятеля укрыться
все
население аула с его утварью и жизненными
припасами. В настоящее время в Нарской котловине, да и во всей Осетии,
нет ни одной сохранившейся в целости башни; все они, по распоряжению
русского правительства, были разрушены в сороковых и пятидесятых годах
прошлого столетия.
Жилищем отделявшегося от отца
кавдасард'а на первое время
служил
обыкновенно какой-нибудь старый заброшенный хлев с единственным
отверстием, заменявшим и двери, и световое окно, и дымовой проход, с
плетневой заслонкой на ночь и от непогоды. Котелок, деревянное ведро,
две-три деревянные чашки, плетенка для зерна и муки, топор, ремень, коса
и серп — вот приблизительно весь его инвентарь. |
|
Тыхджын
мыггагæн-иу
йæхицæн уыдис 5–7 уæладзыджы
мæсыг, æмæ-иу знаджы æрбабырсты рæстæг æнæхъæн хъæу уым сæхи бафснайдтой
сæ хæдзары дзауматæ æмæ сæ хортимæ. Ныр Нары комы, стæй æгас Ирыстоны
дæр, иу мæсыг дæр æнæхъæн нал баззад; сеппæт дæр хæлд æрцыдысты уырысы
хицауады бардзырдмæ гæсгæ ивгъуыд æнусы цыппорæм æмæ фæндзайæм азты.
Йæ
фыдæй-иу цы
кæвдæсард
ахицæн ис, уымæн райдианы йæ цæрæндон уыд истыхуызон сара, дзæгъæл
скъæт; уым уыдаид иунæг хуынкъ, дуарæн дæр æмæ рудзынгæн
дæр, стæй фæздæгдзон ердо кауын æхгæнæнимæ, æхсæвыгон æмæ къæвда рæстæг
æмбæрзт кæмæй цыди, ахæм. Чысыл аг, хъæдын къæрта, дыууæ-æртæ хъæдын
къусы, хор æмæ ссад æфснайæн къуту, фæрæт, гæрз, цæвæг æмæ æхсырф — гъе
уыдон уыдысты, зæгъæн ис, йеппæт кусæн дзауматæ. |
|
Одежда. Ермолка из грубого сукна, из такого
же сукна черкеска до колен с несколькими газырями, надетая прямо на
голое тело, суконные штаны, такие же ноговицы, кожаные арчъита
(обувь) с ремешковым переплетом и пучком мягкой шелковистой травы вместо
чулок; кинжал, шашка, винтовка и пика в 1,5 сажени длиной с железным
заостренным наконечником — вот все одеяние и вооружение молодого джигита
времен особа. Нагрудник, а тем более целая рубаха составляли
роскошь очень немногих, которые надевали их только по большим
праздникам, в торжественных случаях. Иногда у целой фамилии была всего
одна рубаха или нагрудник; тогда пользовались ими по принятому порядку и
даже давали их во временное пользование постороннему лицу в виде
особенного одолжения. Бешмета теперешнего совсем не существовало; бурки
были редки; короткий полушубок из овчин дополнял зимою наряд молодого
осетина; длинные до самых пят и широкие тулупы были исключительной
принадлежностью стариков. Наиболее бедные и зимою и летом ходили в
тулупах, за неимением другой одежды. |
|
Уæлæдарæс.
Дæрзæг тынæй конд чысыл худ, ахæм тынæй уæрджыты онг цухъа, цалдæр
бæрцимæ, бæгънæг буарыл кондæй, ахæм тынæй ноджы хæлаф, зæнгæйттæ,
æрчъитæ рæхсæнтæй быд уафсимæ, цъындаты бæсты та фæлмæн кæрдæджы
бындзыг; хъама, æхсаргард, топп æмæ 1,5 сардзины дæргъæн арц, кæронæй
йыл цыргъ æфсæн фындз — гъе уый уын «особайы» рæстæджы æрыгон джигитты
уæлæдарæс
æмæ хотыхтæ иууылдæр. «Риударæн» æмæ уæлдайдæр та æнæхъæн хæдон сæ къухы
æфтыдысты æрмæст искуы-иутæн, æмæ сæ-иу уыдон дæр сæ уæлæ скодтой æрмæст
стыр бæрæгбонты, стыр цауты фæдыл. Хаттæйхатт æнæхъæн мыггаджы къухы
уыдис æрмæст иунæг хæдон кæнæ иунæг «риударæн»; уæд-иу æй сæ уæлæ кодтой
бæрæг фæткмæ гæсгæ радыгай æмæ ма-иу суанг æцæгæлон адæймагæн дæр
рæстæгмæ радтой стыр хæрзиуæг ракæныны уагыл. Ныры куырæт нæ уыд
æппындæр, уæлæдарæн нымæттæ уыдысты стæм; зымæджы ма-иу æрыгон ирон
лæджы дарæсыл бафтыдис фысдзарм цыбыр кæрц; суанг фадхъулты онг
хæццæгæнæг даргъ æмæ уæрæх кæрцытæ дардтой æрмæст зæронд лæгтæ. Æппæты
мæгуырдæртæн æндæр дарæс кæй нæ уыдис, уымæ гæсгæ уыдон сæрдæй-зымæгæй
дардтой кæрцытæ. |
|
Женщины одевались лучше: рубаха из бязи, синего или
зеленого цвета,
короткий бешмет из грузинской материи сурма и
лаина, красные штаны из грубой сила (тоже грузинской), черная
повязка, из-под которой по щекам падали два вьющихся локона, белый
коленкоровый платок, чувяки из телячьей кожи и такой же передник до
колен. Девушка вместо повязки носила шапочку из разноцветных лоскутков и
ровно подстриженный чуб вместо локонов.
Траурный
наряд
женщины составляли длинная рубаха из грубого черного сукна и черный
платок. Шелк и серебро встречались только в свадебных и очень редко в
погребальных нарядах. |
|
Сылгоймæгтæ дардтой дзæбæхдæр дарæс: хом хæдон,
копрадзхуыз
кæнæ кæрдæгхуыз цъæх куырæт гуырдзиаг хъуымац «сурмайæ»
кæнæ «лаинайæ»,
сырх хæлаф дæрзæг «силайæ»
(уый дæр гуырдзиаг), сау сæрбæттæн, сæрбæттæны бынæй рустыл дæлæмæ
æрцыдысты дыууæ дадалийы, урс цикъæйæ кæрдæн, роддзармæй дзабыртæ, стæй
уæрджыты онг раздарæн, уый дæр роддзармæй. Чызг сæрбæттæны бæсты дардта
алыхуызон хъуымацы гæппæлтæй конд худ,-дадалиты бæсты та æрмæст æлвыд
бецыкк.
Саударæг
сылгоймагыл-иу уыдис дæрзæг сау тынæй хуыд даргъ хæдон æмæ сау
кæлмæрзæн. Зæлдаг хъуымац æмæ æвзист дзаума фенæн уыд æрмæст чындзыл æмæ
тынг стæм хатт мæрддзæгтимæ. |
|
Пища. «Съешь
за ужином целый кардзын,
если у тебя на завтра остается еще полкардзына»,— говорит осетинская
поговорка, которую жители Нарской котловины охотно применяют в жизни.
Кардзын — лепешка из ячменной, просяной или кукурузной муки,
величиною с чайное блюдце, и до сих пор является главной пищей осетин. В
Нарской котловине, как и вообще в горной Осетии, в силу климатических
условий, употреблялся до позднейшего времени исключительно кардзын
ячменный, или, как его принято называть, «твердый». Приготовление его
самое примитивное: просяная мука разбавляется теплой водой с примесью
небольшого
количества соли; тесто тщательно мнется и сбивается в
лепешки; последние подрумянивают на подогретой каменной плите (в
железной оправе в виде стремени) и затем испекают в горячей золе. Такая
лепешка с кусочком сыра или с чашкой сыворотки, хлебного кваса, а то и
просто ключевой воды составляла обыкновенно обед и ужин взрослого
осетина. Немаловажную роль в осетинской кухне времен особа играл и овес,
из которого готовились три наиболее в народе популярные блюда:
бламыхъ, хомыс и къалуа. Для изготовления этих яств
овес предварительно варится в зерне, высушивается и идет в помол: мука
просеивается и поступает на стол как кушанье. В первом случае в одной
половине деревянной чаши кладется мука, в другую наливают квас; чашка
снабжается ложкой; каждому предоставляется полная свобода разбавлять
бламыхъ по своему вкусу. Комок липкого теста из тех же составных
частей, предварительно мятый, идет в пищу под названием хомыс.
Такое же тесто, только более густое, рассыпчатое, составляет третье
блюдо — къалуа. Из ячменной солодовой муки пеклись лепешки под
названием задын. Они на вкус несколько сладковаты, рыхлы, а
главное, неудобоваримы. Пшеничные лепешки, пироги всевозможных сортов (с
мясом, сыром, копченым салом и равною зеленью) были достоянием богатых.
Бобы, горох, а позднее и картофель попадали в Нарскую котловину из
Грузии и Южной Осетии и поступали в пищу в виде начинки пирога и
приправы к дзарна (похлебка из ржаных, кукурузных и пшеничных
зерен). Из этих же зерен приготовляли цакуы, поджаривая их в сухом виде
в котелке или на плите. Похлебки со всевозможными приправами и различные
виды киселя — цымга были в большом употреблении. Мясо появлялось только
на свадьбах, поминках и в большие праздники. Поедалось оно с большой
жадностью и без остатков, сколько бы его ни было. Редко кому удавалось
заготовить себе на зиму лакомые копченки из необыкновенно вкусной здесь
баранины, говядины и превосходной дичи (тур, олень, дикая коза, серна,
лань). Чаще встречались подвешенными к потолку над очагом, завернутые в
сальник, круги нетопленого сала и связки колбасы разной длины и толщины.
Исключая мелких кур, в Нарской котловине не имелось другой домашней
птицы. Яйца служили большим лакомством для детей. Огородов в Нарской
котловине не было совсем; сады упоминались только в сказках.
Дикорастущая зелень в сыром и вареном виде, орехи, ягоды и коренья
разнообразили пищу осетин. Дикий мед служил лакомой приправой блюд. Из
напитков осетины с особенным искусством приготовляли пиво,
пользуясь дикорастущим хмелем, и арак — обыкновенную неочищенную водку в
20-30°, исключительно из ячменя. В двойной перегонке арак достигает до
60 и более градусов и содержит незначительное количество сивушного
масла. |
|
Хæринаг.
«Æхсæвæрыл æнæхъæн кæрдзын уæд бахæр, æмæ ма дæм райсоммæ кæрдзыны æрдæг
куы зайа», афтæ зæгъы ирон æмбисонд, æмæ йæ Нары комы цæрджытæ æххæст
дæр кæнынц. Кæрдзын кæнынц хъæбæр хоры, еууы, кæнæ
нартхоры
ссадæй, вæййы цайцымæн тæбæгъы йас; ирон адæмæн ныронг дæр ма фылдæр сæ
цард уымæй у. Нары комы, стæй Ирыстоны хæхбæсты алкæм дæр, климæты
уавæртæм гæсгæ, хæрз æрæджы дæр ма хордтой æрмæст хъæбæрхоры кæрдзын,
«хъæбæр кæрдзын». Ие скæнын у хæрз æнцон: лорст ссад хъарм донимæ
азмæнтынц, иучысыл ыл цæхх дæр куыд уа, афтæмæй, хыссæ хорз снæмынц æмæ
дзы хицæн къуыбæрттæ æртъæпæн кæнынц, стæй сæ тæвд дурын къæйыл (къæйæн
ис æгъдæнцойы хуызæн æфсæйнаг фæлгæт) иучысыл ацарауынц æмæ сæ уый фæстæ
тæвд фæнычы сфыцынц. Ахæм кæрдзын цыхты къæрттимæ, кæнæ та хуырхы,
къуымæлы къусимæ, науæд та хуымæтæджы суадоны донимæ уыди ас ирон лæгæн
йæ сихор дæр æмæ йе ’хсæвæр дæр. «Особайы» рæстæджы ирон хæринæгты æхсæн
чысыл бынат нæ ахста сысджы дæр, уымæй кодтой, адæммæ уæлдай арæхдæр чи
уыдысты, уыцы æртæ хæринаджы:
быламыхъ,
хомыс
æмæ
къæлуа.
Уыцы хæринæгтæ скæныны тыххæй сысджы раздæр сфыцынц нæмыгæй, бахус æй
кæнынц æмæ йæ æрæссынц; ссад балуарынц æмæ йæ афтæмæй фынгыл æрæвæрынц.
«Быламыхъ» рауайыны тыххæй хъæдын къусæн йæ иу æрдæджы æркæнынц ссад,
иннæйы къуымæл; къусы уыдзæн уидыг, æмæ алчидæр, куыд æм хуыздæр кæсы,
афтæ æмхæццæ кæнæд ссад æмæ къуымæл. Гъе уыцы хæйттæй конд æндæдзгæ
хыссæйы къуыбар дзæбæх снæм, æмæ уæд уый уыдзæн «хомыс». Гъе уыцы хыссæ
сурдæр куы уа, згъæлгæ куыд кæна, афтæ, уæд та дзы рауайдзæнис æртыккаг
хæринаг «къæлуа». Хъæбæрхоры зады ссадæй кодтой «задынтæ». Задын вæййы
иуцасдæр адджынгомау, хæмпус, фæлæ ахсæнæн зын кусæн. Дзул, фыдджынтæ,
уæлибæхтæ, фиуджынтæ, цæхæраджынтæ æмæ æндæр ахæмтæ æфтыдысты æрмæст
бонджынты къухы. Хъæдур, хохаг хъæдур, фæстæдæр та картоф дæр, Нары
коммæ æфтыдысты Гуырдзыстонæй æмæ Хуссар Ирыстонæй æмæ сæ кодтой
хъæдурджынтæ, картофджынтæ, стæй сæ фыхтой дзæрнаимæ (афтæ хуыйны
хлепайы, нартхоры æмæ мæнæуы гагатæй хъæрмхуыпп). Гъе уыцы хорты гагатæй
ма кодтой цæкуытæ, хусæй-иу сæ аджы кæнæ къæйыл фыцгæйæ. Арæх уыдысты
алыхуызон хъæрмхуыппытæ æмæ цымгæтæ. Дзидза-иу фæзынди æрмæст
чындзæхсæвты, хистыты æмæ стыр бæрæгбæтты рæстæг. Уый цасфæнды бирæ
уыдаид, уæддæр-иу æй тынг зыдæй иууылдæр бахордтой. Искуы иутæн-иу сæ
къухы æфтыд сæхицæн зымæгмæ цæхджынтæ бацæттæ кæнын, ам уæлдай хæрзад чи
вæййы, уыцы фысы фыдæй, стуры фыдæй æмæ æмбисонды хорз сырды фыдæй
(дзæбидыр, саг, сæгуыт, сычъи, хъуаз). Арæхдæр уыдысты къонайы сæрмæ
цары ауыгъд тымбыл фиутæ æмæ алы дæргъæн æмæ стæвдæн тахынæгты бæстытæ.
Лыстæг кæрчытæй фæстæмæ Нары комы æндæр ницы хæдзары маргъ уыди. Æйчытæ
стыр буц хæринаг уыдысты сывæллæттæн. Халсары цæхæрадæттæ Нары комы
æппындæр нæ уыд; дыргъдзæхæрадæтты кой уыдис æрмæст аргъæутты. Хъæддаг
кæрдæджытæ хомæй æмæ фыхæй, æхсæртæ, гагадыргътæ æмæ уидæгтæ ирон лæгæн
уыдысты йæ уæлæмхасæн хæринæгтæ. Хъæддаг мыдыбындзыты мыд уыдис буцæн
даргæ хæринагхъацæн. Нуæзтытæй ирон адæм уæлдай дæсныдæр кодтой бæгæны,
хъæддаг хуыммæллæг ыл кæнгæйæ, стæй уагътой арахъхъ — йæ карздзинад
20–30°, æрмæстдæр хъæбæрхорæй. Арахъхъ дыууæ хатты уагъд куы вæййы, уæд
йæ карздзинад хæццæ кæны 60° æмæ фылдæры онг æмæ дзы сысылыйы сой бирæ
нæ вæййы. |
|
Хозяйство. В
Нарской котловине, как и во
всей горной Осетии, до сих пор сохранилось только частное
землевладение. Покосы, пастбища и леса находятся в безраздельном
пользовании отдельных фамилий, а пашни составляют собственность
исключительно подворную. Значительная высота местности над уровнем моря,
большое падение склонов и почти полное отсутствие чернозема делают
занятие хлебопашеством возможным только при необыкновенно тщательном
уходе за землей. Несмотря на это, ни один клочок ее, где только может
рядом пройти пара быков и хоть на 1,5 вершка врезается соха, не остается
здесь праздным. Пашня ежегодно по нескольку раз очищается от щебня,
наносимого ливнями, тающим снегом и завалами, систематически
удабривается навозом, и если есть какая-нибудь возможность, орошается
искусственно. За отсутствием дорог и за полнейшей невозможностью,
благодаря очень крутым подъемам, пользоваться телегой навоз в
большинстве приходится доставлять из аулов на собственных спинах в
особой плетенке — таскъ. Всходы стараются полоть не меньше
двух-трех раз. Во избежание потравы, нивы, лежащие близ аулов, дорог и
выгонов, обнесены каменной оградой. При всем этом рост хлебов редко
достигает трех четвертей, а урожай его, если он успевает созреть, если
его не прихватило морозом, не выжгло солнцем, не смыло ливнем или
шальным, разбушевавшимся потоком, если его не уничтожило, наконец,
градом, — редко превышает сам-четыре. По окончании жатвы хлеб
обыкновенно на санях (колес здесь раньше совсем не применяли, да и
теперь редко встречающиеся здесь арбы могут двигаться только на очень
ограниченном пространстве по долинам некоторых рек), а то просто
волоком, на особых плетенках (в виде китайского веера, из березового
хвороста — махъи), стягивался в снопах к аулу, на гумно, и здесь
его немедленно молотили. Молотьба производилась посредством нескольких
голов рогатого скота, которых привязывали в ряд по радиусу круга,
занятого разбросанными снопами, и погоняли так, чтобы они описывали
концентрические круги; самой смирной корове отводилось крайнее место у
центра, а самому бойкому бычку приходилось скакать по окружности. Скот
весь был снабжен намордниками, не позволявшими лакомиться добром
хозяина. Погонщик — обыкновенно подросток — очень хорошо следил за своей
рогатой командой и, вооруженный хворостиной и плетеным веером, не
позволял нарушать порядка и наваживать хлеб, вовремя подставляя веер.
Солома и мякина складывались для зимнего корма; зерно очищалось,
проветривалось, просушивалось, сортировалось и ссыпалось в смазанные
плетенки — къуту, которые заранее распределялись по периодам
продовольствия семьи до будущего урожая и на посев. Вскрытие къуту
не в срок могло быть только по самой крайней необходимости. Мельницы —
куырой — горной Осетии поражают своей малостью и простотой
конструкции. По внешнему виду они очень мало отличаются от деревенского
курятника — низенькие до смешного двери и ни одного светового отверстия,
если не считать многочисленных щелей в стенах, а иногда и в полу.
Строятся они большею частью в один постав, составляют собственность
отдельной семьи, а чаще целого союза родственников. Верхний жернов
толщиною, в 1,5-2 вершка и около 3/4 аршина в диаметре прикреплен к
вертикальной оси, которая проходит сквозь нижний постав и под полом
заканчивается чурбаком, к которому приделаны, в виде спиц, небольшие
лопатки. Вода, сбегая по крутому, выдолбленному в бревне желобу,
поступает в нижний этаж мельницы, ударяется о лопатки и приводит ось во
вращательное движение. Ось поддерживается рычагом, который посредством
ручки, идущей от него через пол в верхнее отделение, по мере надобности
опускается или приподнимается, позволяя таким образом получать мелкую
или крупную муку. Падение зерна из висячей конусообразной плетенки
производится посредством деревянного молотка, приводимого в сотрясение
движением верхнего жернова и передающего это сотрясение желобку, которым
оканчивается устье плетенки. Приведение желобка посредством
приспособленного для этого шнура в более или менее наклонное положение
регулирует силу падения зерна. |
|
Хæдзарад.
Нары комы дæр, Ирыстоны æппæт хæхбæсты хуызæн, зæхх ныры онг дæр ма
иууылдæр у
хицæн
адæймæгты исбон.
Уыгæрдæнтæ, сæрвæттæ æмæ хъæд иууылдæр сты хицæн мыггæгты къухы,
хуымгæнды зæххытæ та сты
æрмæстдæр
хицæн хæдзæртты къухы. Нары ком денджызы æмвæзадæй бирæ бæрзонддæр кæй
у, фæхстæ тынг уырдыг кæй сты æмæ дзы саумæр зæхх, зæгъæн ис, æппындæр
кæй нæй, уымæ гæсгæ уым хоры куыст кæнæн ис æрмæст уæд, æмæ зæхмæ иттæг
лæмбынæг куы зылдæуа. Фæлæ дзы уæддæр, дыууæ галæн фæрсæй-фæрстæм ацæуæн
кæм ис æмæ дзывыр уæд та 1,5 вершочы бæрц кæм нынныхсдзæн, иунæг ахæм
гæппæл дæр æнæ кондæй нæ баззайы. Хуымгæнды зæххæн алы аз дæр цалдæр
хатты æхсæдынц, тæрккъæвдатæ, тайгæ миты дæттæ æмæ йæм лæсæнтæ цы хуыр
хæссынц, уый, алы аз дæр æм хæссынц фаджыс, стæй йæм, гæнæн æмæ амал
уæвгæйæ, уадзынц дон. Фæндæгтæ дзы кæй нæй æмæ уыцы тынг къул рæтты
уæрдонæн æппындæр ацæуæн кæй нæй, уымæ гæсгæ фаджыс фылдæр хатт хъæутæй
хæссын фæхъæуы æккойæ сæрмагонд «фаджысхæссæн тæсчъытæй». Хорты æвзартæ
барувынц, æппынкъаддæр, дыууæ-æртæ хатты. Цæмæй хъæутæм, фæндæгтæм æмæ
сæрвæттæм æввахс фос хуымтæ ма хæрой æмæ ма ’ссæндой, уый тыххæй сæ
алыварс вæййы дуртæй конд быру. Æппæт уыцы фыдæбæттимæ хор стæм хагт
ссæуы адылийы 3 цыппæрæм хайы бæрзæндæн, йæ тыллæг та, уæвгæ йын сцæттæ
куы бантыса, уазалтæ йæ куы нæ бахъыгдарой, хур æй куы нæ басудза,
тæрккъæвда кæнæ ивылд хæххон дон æй куы нæ аласа, æппынфæстаг æй их куы
нæ ныццæгъда, уæд афтæмæй æрмæст стæм хатт уыдзæни йæ байтыд мыггагæй
цыппар хатты фылдæр. Хуымтæ-иу карст куы фесты, уæд хор дзоныгътæй
(уæрдæттæ дзы фыццаг æппындæр нæ уыди, стæй дзы ныр цы иугай уæрдæттæ
ис, уыдонæн дæр тулæн ис æрмæст ранæй-рæтты, кæмтты), науæд та афтæ
сыфцæй ласгæйæ, бæрз уистæй быд «мæхъитыл» æвæрдæй, куыристæ бастæй
ластой хъæугæронмæ, мусмæ, æмæ йæ уым най кодтой æвæстиатæй. Най кодтой
афтæ: куыристæ-иу ахæлиу кодтой тымбыл зылды æмæ-иу уыцы зылдыл цалдæр
стуры скъæрдтой, стуртæ, зылды радиусыл фæрсæй-фæрстæм рæнхъ баст
уæвгæйæ, концентрон зиллæччытæ куыд кодтаиккой, афтæ; æппæты сабырдæр
хъуг-иу уыдис рæбынæй, зылди бæстастæуы ’рдыгæй, æппæты цæрдæгдæр
уæныджы та згъорын хъуыдис зылды кæрæтты. Стуртæ цæмæй хор ма
хордтаиккой, уый тыххæй сеппæтыл дæр уыдис цъуттатæ. Скъæрæг — фылдæр
хатт æнахъом лæппу — йæ къухы уис æмæ уисгуыси, афтæмæй йæ цæст цырд
дардта йæ фосмæ æмæ сæ нæ уагъта куысты æгъдау халын æмæ хор чъизи
кæнын, уисгуыси-иу афойнадыл бадаргæйæ. Хъæмп æмæ зыгуым зымæгмæ æфснайд
цыдысты холлагæн; хор-иу сыгъдæггонд, дымгæмæ дард, хусгонд æмæ сортгай
æвзæрст æрцыд, афтæмæй-иу æй сæрст «къутуты» ныккодтой. Къутутæ-иу
рагацау нысангонд æрцыдысты фидæны хорæрцыды онг бæрæг рæстæджытæм,
бинонты хæлцæн æмæ тауинаг мыггагæн. Исты стыр цау куы нæ ’рцыдаид, уæд
къутуйæн йе ’мгъуыдæй раздæр сыгом кæнæн нæ уыд. Ирыстоны хæхбæсты
куырæйттæ адæймаджы дисы бафтауынц сæ чысыл ас æмæ сæ арæзты
хуымæтæгдзинадæй. Æдде бакæсгæйæ, уыдон хъæууон кæркдонæй бирæ
æндæрхуызон нæ вæййынц — сæ дуæрттæ тынг ныллæг, æмæ дзы иунæг
рухсдзæуæн хуынкъ дæр нæй, йæ къулты, стæй хатгай та пъолы дæр цы бирæ
зыхъыртæ вæййы, уыдон куы нæ нымадæуа, уæд. Куырæйттæ вæййынц иуцæстонтæ
æмæ вæййынц иу хæдзары исбон, арæхдæр та æрвадæлты æмæ хæстæджыты
æнæхъæн цæдисы исбон. Куыройы уæллаг фыд, йæ бæзн 1,5–2 версочы, йæ
диаметр та адылийы 3/4 бæрц, фидаргонд у вертикалон сæмæнмæ. Сæмæн
ахызти бинаг фыды астæу къахт хуынчъы æмæ пъолы. Пъолы бын ууыл
фидаргонд у цалхы къуыдыр, къуыдырыл та — цалхы дæндæгты æнгæсæн чысыл
фæрчытæ. Дон куыройы бынмæ уайы æнæхъæн хъæды къахт æмæ уырдыг арæзт
нучы, цæвы куыройы цалхы фæрчытæ æмæ афтæмæй зилын кæны цалх æмæ куыройы
уæллаг фыд. Сæмæн æнцайы куыройы бындурыл æмæ бынхъæдыл. Лыстæгдæр кæнæ
ставддæр ссыны тыххæй уыцы бынхъæдæн ис дæлдæр æруадзæн кæнæ та уæлдæр
сисæн; уый тыххæй бынхъæдмæ фидаргонд у æргъæвæн, кæцы пъолы хуынкъыл
ссыди уæлæмæ. Ауыгъд цыргъбын къутуйæ хор куыройы хъуырмæ хауы афтæ:
къутуйы дзыхмæ арæзт ис кæхц, кæхцыл баст у гæркъæраг. Гæркъæраг уæллаг
фыдыл ныдзæвы, уый змæлдæй змæлы æмæ афтæмæй змæлын кæны, къутуйы дзыхмæ
цы кæхц ис, уый, æмæ йæ нæмгуытæ хауынц куыройы хъуырмæ. Цæмæй нæмыг
куыройы хъуырмæ тагъддæр кæнæ сындæгдæр хауа, уый тыххæй куыройы къутуйы
дзыхмæ æвæрд кæхцæн ис тынгдæр кæнæ къаддæр фæкъул кæнæн, цы кæхцбосæй
баст у, уый къæбæл здухгæйæ. |
|
Покос и доставка сена сопряжены с еще
большими неудобствами. В Нарской котловине многие косят на таких
крутизнах, что
при всей ловкости и уменье осетин держаться на них,
косарю зачастую приходится прибегать к помощи веревки. Ведерко его для
воды непременно снабжено ремешком с колышком, который при надобности
вбивается в землю и таким образом удерживает его от падения в пропасть.
Коса осетинская косит на обе стороны. Тщательно сгребая каждую былинку
вилами и граблями, все сено сначала собирают в маленькие кучки для
окончательной просушки. Небольшое ненастье — и от них очень часто не
остается следа; мелкое шелковистое сено, как пух, разносится ветром по
ущелью. Приходится как можно поспешнее складывать его в копны. Для этого
заранее нужно заготовить необходимое количество махъи —
веерообразных плетенок из березового хвороста. Плетенки доставляются на
место покоса людьми на спинах, причем один взрослый рабочий может
поднять зараз только 3-4 плетенки. На этих плетенках сено складывают
небольшими копнами, скрепляя их свитыми из того же сена канатами. Если
позволяет местность, то копны по возможности скорее стягиваются волоком
на дно ущелья, откуда уже доставляются в аул на санях волами. При менее
благоприятной местности, когда путь по дну ущелья не представляет
соответствующих удобств, тогда плетенки с копнами располагаются группами
на безопасных от снежных завалов местах, на гребнях ложбин, и там
оставляются до зимы. После нескольких завалов, когда дно ущелья
заполняется сплошь глубоким и плотным слоем снега, когда скат в ущелье
принимает совершенно гладкую снежную поверхность, осетины задолго до
рассвета выходят из аула и, местами прибегая к помощи плетеных лыж,
шестов и посохов с железными наконечниками, с большим искусством
добираются до места расположения копен, покрытых уже зачастую таким
глубоким снегом, что никакой опытный глаз не определит их присутствие
под поверхностью снега. Их приходится разыскивать шестом, и достаточно,
конечно, найти одну копну, чтобы по известному их числу и расположению
легко отыскать остальные (располагаются они всегда правильными рядами).
Каждый ряд копен в 8-10 дружной работой лопатами совершенно
высвобождается из-под снега, сдвигается несколько ниже по направлению
спуска и прочно сцепляется ремнями. Затем к каждому ряду становится по
два человека, которые стягивают копна к спуску. Как только копны
начинают двигаться своею тяжестью, один из них вскакивает на вторую от
начала копну, а другой на предпоследнюю, и импровизированный поезд с
быстротой молнии несется в бездну ущелья. Такая работа не обходится,
конечно, без несчастий. Чаще всего достается второму «кондуктору»,
которому необходимо иметь большую ловкость, чтобы вовремя и удачно
вскочить на свою копну, которая в это время стремительно мчится мимо
него. В том случае, если снега не везде достаточно и не все переправы
сглажены надлежащим образом, приходится прибегать к помощи саней. В
первом случае к каждой плетенке с копной припрягается по одному волу. |
|
Хоскæрдын æмæ хосласыны куыстытæ
дзы сты ноджы зынвадатдæр. Нары комы бирæтæ хос ахæм къултыл кæрдынц,
æмæ ирон лæг кæд цыфæнды цырд æмæ хæрзарæхст у ахæм рæтты кусынмæ,
уæддæр хосдзауы арæх бахъæуы бæндæны сæр. Херх æмæ донæн æм цы къæрта
вæййы, ууыл æнæмæнг баст вæййы гæрзын бос къæбæлимæ, æмæ бахъуаджы сахат
къæбæл зæххы ныххойынц, цæмæй къæрта сæрсæфæн æрхы ма стæлфа, уый
тыххæй. Ирон цæвæг кæрды дыууæрдæм. Алы тихалæг дæр сагæйттæй æмæ
халамæрзæнтæй лæмбынæг ссивгæйæ, хос раздæр иууылдæр сæмбырд кæнынц æмæ
йæ самайынц чысыл хуытæ, цæмæй афтæмæй бынтон схус уа, уый тыххæй.
Чысылдæр фыдбон фæкодта — уæд уыцы хуытæн бирæ хатт сæ фæд дæр нал
баззайы; лыстæг зæлдагхуыз хос дымгæ, бумбулитау, комы ныххæлиу кæны.
Уымæ гæсгæ йæ, куыд амал уа, афтæ тагъддæр самайын хъæуы мæкъуылтæ. Уый
тыххæй рагацау бæрз уистæй фаг сцæттæ кæнын хъæуы «мæхъитæ» — вееры
æнгæсæн сæ сбигæйæ. Мæхъитæ хосгæрстмæ адæм схæссынц æккойæ; ас кусæгæн
цæ бон бауыдзæн иу хаттæн æрмæст 3–4 мæхъийы ахæссын. Мæхъиты уæлæ хос
самайынц чысыл мæкъуылтæ æмæ сæ ныффидар кæнынц хосæн йæхицæй быд
уæрдæхтæй. Ран куы амона, уæд батагъд кæнынц мæкъуылтæ коммæ дæлæмæ
сыфцæй æрласыныл, уырдыгæй сæ хъæумæ та баласынц дзоныгътæй, галтæй. Ран
ахæм фадæттæ куы нæ дæтта, хостæн комыл ласæн куы нæма уа, уæд мæхъиты
уæлæ амад мæкъуылтæ къордгæйттæ сæмбырд кæнынц зæйæ æдас рæтты, лæнчытæн
сæ къуыпп рæтты æмæ сæ уым ныууадзынц зымæгмæ. Цалдæр зæйы куы рацæуы
æмæ комы бын кæрæй-кæронмæ арф æмæ над митæй куы бамбæрзы, ком бынтондæр
куы слæгъз вæййы митæй, уæд хосы хицæуттæ сæударæй ацæуынц хъæуæй;
ранæй-рæтты сæ бахъæуы сæ къæхтыл къахкъæлæттæ скæнын, сæхицæн хъилтæй,
æфсæндзых лæдзджытæй æххуыс кæнын, афтæмæйты, тынг арæхстджын архайд
кæнгæйæ, схæццæ вæййынц, мæкъуылтæ кæм сты, уырдæм; мæкъуылтæ уæдмæ
бираё, хатт ахæм арф миты бын вæййынц, æмæ цы ран сты, уый цыфæнды
фæлтæрд цæст дæр миты бын нæ раиртасдзæн. Агурын сæ бахъæуы, æфсæндзых
лæдзæгæй сгаргæйæ, фæлæ дзы иугæр иу мæкъуыл ссардтай, уæд иннæтæ, кæй
зæгъын æй хъæуы, æнцон ссарæн сты, сæ нымæц æмæ куыд æвæрд сты, уый
рагацау зонгæйæ (кæддæриддæр æвæрд вæййынц раст рæнхъытæ). 8–10 мæкъуылы
кæм ис, ахæм рæнхъ, фыййæгтæй рæвдз февналгæйæ, миты бынæй суæгъд
кæнынц, чысыл æй дæлдæр æрбырын кæнынц æмæ мæкъуылтæ кæрæдзимæ фидар
бабæттынц гæрзытæй. Стæй уæд алы рæнхъы цур дæр æрлæууы дыууæ лæджы, æмæ
уыдон мæкъуылтæ æрбырын кæнынц уырдыджы былмæ. Мæкъуылтæ куыддæр сæхи
уæзæй дæлæмæ бырын байдайой, афтæ уыцы лæгтæй иу сгæпп кæны разырдыгæй
нымайгæйæ дыккаг мæкъуылмæ, иннæ та — фæстæрдыгæй нымайгæйæ дыккаг
мæкъуылмæ, æмæ уыцы хæдцæугæ поезд фатау фæцæйтæхы æнæбын коммæ. Ахæм
куыст æнæ адæймаджы зиантæ кæм уыдзæн. Фыдбылыз арæхдæр æрцæуы дыккаг
«кондукторыл»; уый хъуамæ уа тынг цæрдæг, цæмæй йæ бон бауа йæ мæкъуылмæ
афойнадыл æмæ рæвдз сгæпп кæнын, йæ рæзты фатау куы фæцæйтæхы, уæд. Мит
алкæм фаг куы нæ вæййы æмæ фæндаг кæрæй-кæронмæ лæгъзгонд куы нæ ’рцæуы,
уæд бахъæуы дзоныгъты сæр. Уæд алы мæкъуылыл дæр сифтындзынц иу гал. |
|
Особенно
жестоким
бичом для горной Осетии являются снеговые завалы. Сколько потрясающих
рассказов существует о них в народе, сколько несчастных случаев,
повторяющихся из года в год!
Во многих аулах после выпадения снега и в ожидании
завала прекращается иногда на целую неделю всякое сообщение с другими
аулами, скотину перестают выгонять на водопой, для нее приходится
оттаивать в котлах снег. Есть аулы в горной Осетии, жители которых в
продолжение зимних месяцев совершенно не отлучаются из
своих жилищ.
Несмотря на такую осторожность, страшная стихия ни одну зиму не
обходится без человеческих жертв. Жертвою завалов делались неоднократно
целые аулы со всеми постройками и движимым имуществом[1]. |
|
Уæлдай
стыр бæллæх Ирыстоны хæхбæстæн сты зæйтæ. Цал æмæ цал зæрдæхалæн
таурæгъы дын ракæндзысты адæм зæйты тыххæй, цал æмæ цал æнамонд хабары
æрцæуы
ногæй-ногмæ, иу азæй иннæ азмæ!
Мит
æруарды
фæстæ хъæутæй бирæтæ, зæйтæ рацæуынæй тæрсгæйæ, хатгай æнæхъæн
къуыригæйттæ баззайынц иннæ хъæутæй иртæстæй, сæ фос дон дарынмæ нал
фескъæрынц, бахъæуы сын мит агты тайын кæнын. Ирыстоны хæхбæсты ахæм
хъæутæ ис, æмæ адæм зымæг-зымæджы дæргъы æппындæр сæ хæдзæрттæй кæм
никуыдæм цæуынц. Фæлæ уæддæр ахæм зымæг нæ вæййы, æмæ дзы адæймаджы
зиантæ ма æрцæуа. Зæйы бын иу æмæ дыууæ хатты нæ фесты æнæхъæн хъæутæ
сеппæт бæстыхæйттæ æмæ фосимæ[1]. |
|
При описанных обстоятельствах в Нарской котловине
немыслимо, конечно, заниматься скотоводством в широких размерах.
Лошадь, пара малорослых быков, столько же мелких коров, несколько
десятков овец и коз составляют крупное хозяйство. Большая же часть
жителей имеет не более двух голов рогатой скотины и несколько коз.
Осетины, имеющие только по одному быку, вступают между собой в
товарищества — цадамбал на время производства работ, а не имеющий
совсем рабочей скотины возмещает прокат пары быков с сохой или с санями
каким-нибудь личным трудом; впрочем, безвозмездное пользование чужой
рабочей скотиной и хозяйственными орудиями было прежде в обычае. Всю
долгую зиму скотина питается тощим кормом — соломой с примесью сена. |
|
Ахæм
фадæтты мидæг, кæй зæгъын æй хъæуы, Нары комы
бирæ фос дарæн
нæй. Бæх, дыууæ нуллæггомау галы, дыууæ гыццыл хъуджы, стæй цалдæр дæсы
фыстæ æмæ
сæгътæ
цы хæдзары уа, уый бонджыныл нымад у. Сæ фылдæрмæ та вæййы æрмæст дыууæ
стуры æмæ цалдæр сæгъы. Æрмæст иугай галтæ кæмæ ис, уыдон
цæдæмбалтæ
скæнынц куысты рæстæгмæ; кусæг фос æппындæр кæмæ нæй, уый та æддзывыр
кæнæ æддзоныгъ галты цæды куыст бафиды йæхи уды бафæллойæ; уæвгæ искæй
кусæг фос æмæ кусæнгарзæй æнæ мыздæй бакусын дæр æгъдау амыдта.
Зымæг-зымæджы дæргъы фос хæрынц цауд холлаг — арвистон, хосæмхæццæ
хъæмп. |
|
Если оттепель обнажает южные склоны гор, то овцы и
козы пользуются подножным кормом и тем дают возможность рассчитывать на
благополучный исход зимы для всей
скотины. С падением последних завалов,
самых опасных и разрушительных, сдирающих при стремительном сползании
верхние покровы горных скатов, устанавливается уже более правильное
пользование подножным кормом. В каждом ауле или даже совместно в
нескольких нанимаются на все лето два мальчика-пастушка 11-12 лет,
которые ранним утром отправляются со своими стадами на общие фамильные
пастбища. Кормятся и ночуют пастушки поочередно у всех хозяев.
Навоз из-под
крупной
скотины приберегается для удобрения, а из-под мелкой — на топливо в виде
плиток кизяка.
Из молока с начала лета приготовляют известный осетинский сыр, а осенью
— сбивают масло, которое сейчас же растапливается, сливается и хранится
в глиняной посуде.
Сыворотка
поступает в пищу и в рассол для хранения сыра, а сыр и масло по
возможности стараются расходовать так, чтобы их хватило до великого
поста. Для масленичной недели сохраняется особая порция этих продуктов,
которая ни в коем случае не может быть расходована раньше времени. |
|
Кæд æмæ
хæхты хуссæрттæ хуры хъарммæ фæсау уой, уæд фыстæ æмæ сæгътæ хизынмæ
цæуын байдайынц æмæ афтæмæй æппæт фосæн фадат дæттынц уалдзæгмæ
аирвæзынæн.
Æппæты тæссагдæр чи у æмæ уæлдай фылдæр зиан чи кæны, уыцы фæстаг зæйтæ
куы рацæуынц, тæхгæ-тæхыны хæхты фæхсты уæлцъар стигъгæ, уæд хуыздæр
фадат фæвæййы фос хизынмæ скъæрынæн. Алы хъæуы дæр кæнæ та цалдæр хъæуы
иумæ æнæхъæн сæрды рæстæгмæ баххуырсынц æхсæны фыййæуттæ 11–12-аздзыд
дыууæ лæппуйы, æмæ уыдон сæумæрайсом фос аскъæрынц мыггаджы иумæйаг
сæрвæттæм. Фыййæуттæ хæргæ æмæ æхсæвиуат кæнынц фосы хицæуттæм сеппæтмæ
дæр радыгай.
Стурфосы
фаджыс æмбырдгонд цæуы хуымтæм ахæссыны тыххæй,
лыстæг
фосы фаджысæй та кæнынц сæнæрттæ — артаг.
Æхсырæй
сæрды райдианæй фæстæмæ ахсынц
хъуыстгонд
ирон цыхт, фæззæг та дзы цæгъдынц царв, стæй йæ уайтагъд стайын кæнынц
æмæ йæ бафснайынц дурын мигæнæнты. Сылы кæнынц хæргæ, стæй дзы кæнынц
хæндыджы цæхдон, цыхт æмæ царв та, гæнæн æмæ амал уæвгæйæ, хардз
фæкæнынц, комбæттæны онг куыд аххæссой, афтæ. Урсы къуырийæн уыцы
продукттæй бавæрынц сæрмагонд хай, æмæ цалынмæ йæ рæстæг æрцæуа, уæдмæ
уыцы хайæн хардз кæнæн ницы хуызы ис. |
|
Овечья шерсть и козий пух идут на приготовление
сукна; овчина —
на
шубы; козловая и телячья шкуры поступают на приготовление мешков,
бурдюков, женских передников и чувяк; воловья — на ремни и мужскую
обувь.
Лошадь была прежде роскошью. Она применялась только для верховой езды и
перевозки вьюков. Ни мясом, ни молоком, ни кожей ее не пользовались.
Осел встречается редко.
Не в большом авантаже и свинья, которая также встречается редко и
держится всегда на привязи; только под Новый год почему-то
предпочиталось заколоть, вместо барана, свинью; к этому времени каждый
старался получше откормить свою свинью. Из домашней птицы в Нарской
котловине, как я уже говорил, встречались только мелкие куры, и то в
ограниченном количестве. |
|
Къуымбилæй æмæ тинтычъийæ уафынц тын; фысдзæрмттæй хуыйынц кæрцытæ;
сæгъдзæрмттæ æмæ роддзæрмттæй кæнынц къæссатæ, лалымтæ, хуыйынц
сылгоймаджы
раздарæнтæ æмæ дзабыртæ; галдзæрмттæй та кæнынц гæрзытæ æмæ нæлгоймаджы
къахыдарæс.
Ныронг-иу бæх кæмæ уыдаид, уый нымад уыдис стыр
хъæздыгыл.
Бæх дардтой æрмæст бадынæн æмæ уæргътæ хæссынæн. Нæ йын хордтой нæдæр йæ
фыд, нæдæр йе ’хсыр, нæ йын стыгътой йæ царм. Хæрæг дзы у стæм. Тынг
кадджын нæу хуы дæр, уый дæр дзы у стæм æмæ кæддæриддæр вæййы баст;
æрмæст ногбон æхсæв цæмæдæр гæсгæ хуыздæрыл нымад уыдис нæлфысы бæсты
хуы аргæвдын; уыцы рæстæгмæ-иу алчидæр архайдта йæ хуымæ хуыздæр
базилыныл. Хæдзарон мæргътæй Нары комы, уæлдæр ма куыд загътон, афтæмæй
уыдис æрмæст лыстæг кæрчытæ, фæлæ уыдон дæр арæх нæ уыдысты. |
|
Детство.
Несмотря на то, что отец и мать мои
принадлежали к «сильным» и «большим» фамилиям в Нарской котловине, а
отец, помимо того, был офицером русской службы, я все-таки родился в
«яслях», в хлеве. И навряд ли во всей Нарской котловине найдется
кто-либо, кто до меня, да и много позднее меня, родился не в хлеве.
Объясняется это тем, что в Нарской котловине времен особа
совершенно не было другого более удобного, изолированного помещения для
этого величайшего акта природы. За несколько недель до родов женщина,
хотя не всегда, освобождается от тяжелых работ, а в период ожидания
совершенно отделяется от семьи. В наиболее уютном и чистом хлеве
разводится огонь и делаются необходимые приготовления. Приглашается
опытная бабка и устанавливается постоянное дежурство из взрослых девушек
и женщин — родственниц роженицы.
Весть о
появлении на свет ребенка мужского пола встречается в семье и всеми
родными с величайшей радостью. Со всех сторон являются с поздравлениями,
и радостное событие обыкновенно сопровождается пиршеством.
Мальчики-подростки иногда целые зимние ночи дрогнут у дверей хлева,
чтобы перехватить первую весть о рождении мальчика и первыми же явиться
с нею к ближайшим родственникам новорожденного и получить подарок за
первое известие о «рождении хорошего мужчины» (хорзлаггураггаг).
Рождение девочки встречается далеко не так радостно и, конечно, без
раздачи подарков. Через неделю после родов больную обыкновенно переводят
в хадзар и укладывают в угол у входа. |
|
Сывæллæтты цард.
Кæд мæ мад æмæ мæ фыд уыдысты Нары комы «тыхджын» æмæ «стыр» мыггæгтæй,
мæ фыд та ма, уымæй уæлдай, уырыссаг службæйы афицер уыдис, уæддæр æз
райгуырдтæн «кæвдæсы», скъæты. Стæй æгас Нары комы дæр, æвæццæгæн, ничи
разындзæн, мæнæй размæ
æмæ
мæнæй бирæ фæстæдæр дæр скъæты чи нæ райгуырдаид, ахæм. Уый уымæн афтæ
у, æмæ æрдзы уыцы иттæг ахсджиаг хъуыддагæн Нары комы особайы заман
æндæр хуыздæр, хибардæр агъуыст æппындæр нæ уыд. Йæ арыны æмгъуыдæй
цалдæр къуырийы раздæр сылгоймаг, фылдæр хатт, уæгъдгонд æрцæуы тых
куыстытæй, йæ ныййарыны бонты та бинонтæй бынтон хибаргонд æрцæуы.
Æппæты æфснайддæр æмæ сыгъдæгдæр скъæты арт скæнынц æмæ, цы хъæуы, уыдон
иууылдæр бацæттæ кæнынц. Фæлтæрд æвгъæдгæс усы æрбахонынц æмæ æвгъæддон
усæн йæ хæстæг сылгоймæгтæ — чызджытæ æмæ устытæ — радыгай йæ разы
бадынц æдзухдæр.
Лæппу
райгуырды хабар куы райхъуысы, уæд уый стыр цины
хос
вæййы хæдзары бинонтæн, стæй æппæт æрвадæлтæн, хæстæджытæн. Алырдыгæй
цæуын байдайынц арфæтимæ æмæ уыцы цины хабары фæдыл арæзт æрцæуы куывд.
Æнахъом лæппутæ хатгай даргъ зымæгон æхсæвты баргъæфсынц скъæты дуармæ
лæугæйæ, лæппу райгуырды хабар æппæтæй раздæр базонын æмæ йæ ноггуырды
æввахсдæр хæстæджытæн æппæтæй раздæр фехъусын кæныны тыххæй, цæмæй йын
уый тыххæй балæвар кæной «хæрзæггурæггаг» (хорз лæг гуырæггаг). Чызджы
райгуырдыл афтæ нæ бацин кæнынц æмæ дзы, кæй зæгъын æй хъæуы,
хæрзæггурæггæгтæ нæ вæййы. Сывæллоны райгуырдæй иу къуыри фæстæдæр
рынчын усы баивынц хæдзармæ æмæ йæ дуары цур къуымы æрхуыссын кæнынц. |
|
Там она лежит до
полного выздоровления. К тому же
времени делаются приготовления «к укладке ребенка в колыбель[2]
и приобщению роженицы к очагу» — эти обряды были чисто женским
праздником. Мужчины, обыкновенно молодежь, принимали в нем только то
участие, что предоставляли на выбор матери несколько придуманных ими
имен для новорожденного мальчика, за что им высылалось на двор небольшое
угощение.
В начале июля
каждая семья,
которая в продолжение года имела приращение мужского пола, считает своей
обязанностью отпраздновать обильно и угостить наибольшее число
родственников и соседей, это называется «справлять миску» (кахцганан).
Название такое праздник этот получил, вероятно, потому, что мать
новорожденного обходила всех своих по отцу и по матери родственников с
чашей (миской), собирая всевозможные подарки, и припасы для этого
праздника. |
|
Ус уым фæхуыссы
бынтон сдзæбæхы онг. Уыцы рæстæгмæ бацæттæ кæнынц «авдæнбæттæн[2]
æмæ æвгъæддон усы хæдзармæ бакæнын»; уыцы æгъдæуттæ уыдысты
æрмæст сылгоймæгты бæрæгбон. Нæлгоймæгтæ, фылдæр хатт фæсивæд, уыцы
æгъдæутты сæхи æвдыстой æрмæст уымæй, æмæ-иу мадмæ цалдæр номы
барвыстой, ноггуырд лæппуйæн ном равзарыны тыххæй, æмæ сæм-иу уый фæдыл
кæртмæ чысыл хуын рацыд.
Афæдзы дæргъы
лæппу кæуыл бафтыдис, алы ахæм хæдзар дæр йæхицæн хæсыл нымайы июлы
райдианы стыр куывд скæнын æмæ йæ хæстæджытæ æмæ йæ сыхæгтæй, цас амал
уа, уыйас фылдæр адæмы фæхынцын. Уыцы бæрæгбон хуыйны «кæхцгæнæн». Афтæ
йæ, æвæццæгæн, уый тыххæй хонын байдыдтой, æмæ-иу ноггуырды мад йæхи
хæстæджытыл (йæ мады æмæ йæ фыды ’рдыгæй) сеппæтыл дæр къусимæ (кæхцимæ)
æрзылдис, уыцы бæрæгбонæн алыхуызон лæвæрттæ æмæ хойраг æмбырд кæнгæйæ. |
|
Если мать занята и не может покормить и унять
своего ребенка, то предоставляется всем, кому угодно, возиться с ним,
покачать
колыбель, подержать малютку на руках и пр. Лишает этого права осетинский
этикет только отца малютки. Только в самом интимном кругу (жены и
детей), или с глазу на глаз, позволительно отцу дать волю своим чувствам
и понянчить, приласкать детей. Если осетина-отца в прежние времена
случайно заставали с ребенком на руках, то он не задумывался бросить
малютку куда попало. Боязнь быть заподозренным в неумении скрывать своей
любви к детям доходила до того, что многие отцы не произносили никогда
даже их имен. С моим отцом, когда он был еще ребенком, случилось
следующее. На крыше четырехэтажного здания мать оставила его под
присмотром отца. Ребенок, переползая с места на место, очутился у самого
края крыши. Еще момент — и он теряет равновесие. Дед, однако, успел
наступить ему на рубашонку, и мальчик повис над пропастью. Пока на крик
ребенка не сбежались заметившие эту сцену соседи и не подняли его,
верный традициям, дед стоял как вкопанный и не сделал ни одного
движения, чтобы освободить своего первенца от опасного положения. Я не
помню, чтобы отец назвал меня когда-нибудь по имени. Говоря обо мне, он
всегда выражался так: где наш сын? не видал ли кто нашего мальчика? |
|
Мад исты
куы куса æмæ йын йæ сывæллоны бафсадын æмæ
банцайын
кæныны фадат куы нæ уа, уæд алкæй бон дæр у уыимæ архайын, авдæн аузын,
сывæллоны йæ хъæбысмæ сисын æмæ æнд. ах. Ирон æгъдау уыцы бар нæ дæтты
æрмæст сывæллоны фыдæн. Æрмæст бынтон хионты раз (йæ ус æмæ йæ цоты
раз), кæнæ та йæ æппындæр куыд ничи уыдтаид, афтæмæй фыдæн йæ бон уыдис
йæ зæрдæ раргом кæнын æмæ сывæллæттæм фæкæсын, уыдон барæвдауын. Ирон
лæджы фыццаг заман, йæ сывæллон йæ хъæбысы, афтæмæй баййæфтаиккой,
зæгъгæ, уæд-иу мæгуыр сабийы кæдæм фæнды æрæппарыныл дæр нæ фæфæстиат
уыдаид. Мыййаг дзы исчи афтæ куы фенхъæла, йæ цотмæ цы уарзондзинад
дары, уый басусæг кæнын нæ зоны, зæгъгæ, уымæй тæрсгæйæ, ирон лæгтæй
бирæтæ сæ цотæн сæ ном дæр никуы дзырдтой. Мæ фыдыл, гыццыл сывæллонæй,
æрцыд ахæм цау. Цыппаруæладзыгон агъуысты уæлхæдзар æй йæ мад фæуагъта
фыды бар. Сывæллон, рабыр-бабыр кæнгæйæ, уæлхæдзары тæккæ был фегуырди.
Иу фезмæлд ма — æмæ сывæллон былæй асхъиудзæн. Фæлæ йын мæ фыды фыд йæ
хæдоныл æрлæууыд, æмæ лæппу æнæбын æрхы сæрмæ ауындзæгæй аззад. Цалынмæ
сывæллоны хъæрмæ сыхæгтæ не ’рбазгъордтой æмæ йæ нæ систой, уæдмæ мæ
фыды фыд, æгъдау æххæст кæнгæйæ, цавддуры хуызæнæй лæууыд æмæ змæлгæ дæр
нæ фæкодта уыцы тæссаг уавæрæй йæ фыццаг зæнæджы фервæзын кæныны тыххæй.
Мæ фыд мæм искуы мæ номæй сдзырдта, æз уый нæ хъуыды кæнын. Мæ кой
кæнгæйæ-иу уый алыхатт дæр загъта афтæ: нæ лæппу та кæм и? лæппуйы уæ
ничи федта? |
|
Росли дети в
громадном
большинстве случаев грязными, полунагими, полуголодными. Девочек из
хорошей семьи сватали очень часто в колыбели. Дети, конечно, об этом
ничего не знали до времени и росли беспечно до 8-9-летнего возраста,
когда мальчику поручали пасти ягнят, а девочке нянчить грудных детей и
помогать по хозяйству матери.
В 13-14 лет
мальчик
становился помощником отца во всех отраслях хозяйства, а к 16 годам
свободно управлял сохой, владел топором, серпом и косой. С этих же лет
он делался «взрослым», с правом голоса, членом семьи; с этого возраста
он мог вступить и в брак.
Девочка до 13-14
лет тоже должна была пройти всю незамысловатую школу домашнего хозяйства
и женского рукоделия, чтобы стать женою своего суженого. |
|
Искуы-иутæй фæстæмæ сывæллæттæ хъомыл кодтой чъизийæ,
æрдæгæххормæгтæй,
æрдæгбæгънæгæй. Хорз хæдзары чызджыты-иу арæх ракуырдтой авдæнмæ.
Сывæллæттæ-иу, кæй зæгъын æй хъæуы, бæрæг афонмæ уымæн ницы зыдтой æмæ
æнæмæтæй хъомыл кодтой 8–9-аздзыды онг; уымæй фæстæмæ-иу лæппу райдыдта
уæлыгæс цæуын, чызг та дзидзидай сывæллæттæм кæсын æмæ йæ мадæн хæдзары
куыстыты æххуыс кæнын.
13–14-аздзыд лæппу-иу йæ фыдæн хорз æххуысгæнæг сси хæдзарады æппæт
къабæзты дæр, 16-аздзыдæй та зыдта дзывыр хорз адарын, арæхсти фæрæт,
æхсырф æмæ цæвæгæй.
Уыцы
карæнæй фæстæмæ-иу уый нымад уыдис «ас» бинойнагыл, хъæлæсы баримæ; уыцы
карæй фæстæмæ йын уыдис ус ракурыны бар дæр.
Чызг
дæр-иу, цалынмæ йæ 13–14 азы йæхи нæма фесты æмæ цалынмæ йæ амонд нæма
ссардта, уæдмæ хъуамæ
бавзæрстаид
хæдзары куыстытæ æмæ ми кæныны хицæн хуызтæ сеппæт дæр, кæд уыдон
уадиссаг нæ уыдысты, уæддæр. |
|
Счастливая пора детства сокращена была здесь до
минимума и лишена к тому же и сколько-нибудь интересных игр
и
развлечений. Кроме неизменной, кажется, у всех народов, куклы — чындз
(невестка), девушки могли развлекаться еще чуть ли не единственной
женской игрой в пять камешков — дыччыта. Игра ведется на полу,
сидя, одной рукой, и состоит в раскладывании и схватывании четырех
камешков в те небольшие промежутки времени, пока подброшенный пятый
камешек не пойман той же рукой. Проделав это при различных расположениях
камешков, игрок перекладывает все пять камешков на верхнюю поверхность
кисти той же руки, а затем обратно в ладонь; число схваченных ладонью
камешков заносится в счет выигранных очков. |
|
Сывæллоны бонты амондджын дуг ам уыдис хæрз цыбыр æмæ дзы ноджы
ницанæбæрæг диссаг
хъæзтытæ
æмæ
хиирхæфсæнтæ
уыд. Æнхъæлдæн, æппæт адæмыхæттытæм дæр чи ис, уыцы чындзæй — куклайæ
фæстæмæ ма чызджытæн
сæхи ирхæфсæн уыд, зæгъæн ис, æрмæст иунæг хъазтæй —
тыччытæй
(фондз гыццыл тымбыл дурæй хъазт). Фæхъазынц пъолыл тъæпæн бадт кæнгæйæ,
иу къухæй. Хъазты æгъдау у ахæм, æмæ цыппар гыццыл тымбыл дуры куы
зæххыл равæрын хъæуы, куы та сæ фелвасын, цалынмæ гъе уыцы къух уæлæмæ
сæппæрст фæндзæм дур нæма рацахсы, уæдмæ. Уый, дуртæ алы хуызты æвæрдæй,
æххæстгонд куы ’рцæуа, уæд хъазæг уыцы фондз дуры сеппæт дæр сæппары гъе
уыцы къухы уæларммæ, стæй та сæ йæ армы тъæпæнæй рацахсы; армы тъæпæнæй
цы дуртæ рацахса, уыдон нымæц ын хаст æрцæуы рамбылды хыгъдмæ. |
|
Для забавы в
присутствии юноши, от которого хотят
якобы скрыть содержание беседы, у девушек принят свой, так называемый
«девичий язык» — чызджыты 'взаг, отличающийся от обычной речи
тем, что к каждой согласной букве прибавляется гласная или некоторые
слоги повторяются по два раза.
Мальчики располагают большим разнообразием игр и развлечений:
сошки,
чиж, лук, метанья камня пращом, бег, катанье на коньках, борьба,
купанье, рыбная ловля, устройство капканов для ловли воробьев и т. п. |
|
Чызджытæ
лæппуйы раз куы фæныхас кæнынц, уæд уыдон, сæ ныхасы мидис сусæг кæныны
æфсонæн, хъазыны хуызы, фæдзурынц бæрæг хицæн æвзагæй — «чызджыты
’взагæй»; хуымæтæджы ныхасæй уый уымæй æндæрхуызон у, æмæ алы æмхъæлæсон
мырмæ дæр æфтыд цæуы хъæлæсон мыр, кæнæ та дзырды иуæй-иу уæнгтæ дыгай
хæттытæ фæдзурынц.
Лæппуты
хъæзтытæ
æмæ хиирхæфсæнтæ сты фылдæр æмæ алыхуызондæр: хъæл, гуда, æрдын, дуртæ
дурæхсæнæй æхсын, дугъы уайын, къахдзоныгътыл бырын, хъæбысæй хæст, хи
найын, кæсаг ахсын, сырддонцъиутæ ахсынæн къæппæджытæ кæнын æмæ æнд. ах. |
|
Танцами наши предки занимались, видимо, не
особенно охотно, так как дошедшие до нас виды этого развлечения
очень
несложны; они были скорее выражением экстаза пирующих мужчин, чем
развлечением молодежи. Девушки танцевали очень редко, а женщины
совершенно не принимали участие в танцах, исключая разве расходившейся
на свадьбе своего внука старушки. |
|
Кæфтытæм
нæ фыдæлтæ, æвæццæгæн, уыйас разæнгард нæ уыдысты; уый уымæй бæрæг у,
æмæ махмæ цы кæфтытæ æрхæццæ ис, уыдон тынг вазыгджын не сты; уыдон
фæсивæды
хи
ирхæфсыны хуызæн уыйас не сты, куывды бадæг нæлгоймæгты экстаз æвдисæг
цас сты. Чызджытæ кафыдысты тынг стæм хатт, устытæ та æппындæр нæ
кафыдысты, кæд, мыййаг, зæронд ус йæ фырты фырты чындзæхсæвы йæхи нал
баурæдтаид, уый йеддæмæ. |
|
Пение также было достоянием главным образом
взрослого поколения, и притом мужского. Это положение могло бы быть даже
правилом без исключения, если б его не нарушали юные 11-12-летние
пастушки. Эти крошки, уходя с раннего утра за своим послушным стадом в
горы, поднимаясь с ним по крутым скатам,
карабкаясь
по грудам скал, огибая повисшие над бездной утесы, ползая, как муравьи,
над черной пропастью и, наконец, сладко разваливаясь на самом гребне
горных высот, не могли, конечно, в этом постоянном одиночестве и
созерцании величия и красот окружающей природы избегнуть могучих чар
поэзии. Немногосложные, но полные неизъяснимой прелести переливы
звонкого детского голоса далеко разносятся по чистому, упоительному
воздуху, пробуждая далекое эхо и теряясь в тысячеголосом шуме водопада,
затерявшегося во мгле глубокого ущелья. С приближением к аулу юный певец
замолкает, и уже никакая радость не может заставить его повторить свою
любимую песнь при взрослых слушателях. Обычай не позволяет петь девушкам
и женщинам. Требование это нарушается, однако, вдали от жилья,
где-нибудь на мельнице, в лесу, за сбором ягод, орехов, кореньев и пр.;
в полном уединении от мужчин, в своей исключительно женской компании,
расходившиеся на свободе молодые осетинки очень охотно отдаются этому
развлечению. Надо заметить, что девушка, даже при этих обстоятельствах,
не принимает в нем участия. Песни так же, как танцы, очень ограничены по
числу, разнообразию мотивов и содержанию. |
|
Заргæ
дæр фылдæр кодтой ас фæлтæр æмæ уымæй нæлгоймæгтæ. Уыцы уавæрæн схонæн
уыдаид иугæндзон фæтк, 11–12-аздзыд фыййæуттæ йæ куы нæ хæлдтаиккой,
уæд. Уыцы
сабитæ сæумæцъæхæй сæ коммæгæс дзуджы фæдыл араст вæййынц хæхтæм,
уæлæмæ-уæлæмæ цæуынц хæрз уырдыг къултыл, фæхилынц къæдзæх-дуры
рæдзæгъдтыл, бахизынц æнæбын æрхы сæрмæ ауындзæгæй лæууæг тигъты
иувæрсты, мæлдзыджытау абырынц сау сæрсæфæны сæрты æмæ, æппынфæстаг,
хæхты бæрзæндты тæккæ цъуппытыл адджынæн сæхи куы ауадзынц, уæд, æдзух
афтæ иунæг уæвгæйæ æмæ сæ алфамбылай æрдзы стырдзинад æмæ
рæсугъддзинæдтæм кæсгæйæ, уыдонæн, кæй зæгъын æй хъæуы, сæ бон нæ
бавæййы поэзийы тыхджын кæлæнтæй сæхи бахизын. Сывæллоны цъæхснаг
хъæлæсы зарджытæ, æвазыг уæвгæйæ иттæг зæрдæмæдзæугæ чи у, уыдон дæрдтыл
азæлынц æмбисонды сыгъдæг уæлдæфы æмæ ныгъуылынц, арф комы талынджы цы
æхсæрдзæн сæфы, уый минхъæлæсон уынæры. Хъæумæ баввахс уæвгæйæ, æвзонг
зарæггæнæг ныхъус вæййы, æмæ йын уæд цыфæнды стыр цины охыл дæр йæ
уарзон зарæг ничиуал азарын кæндзæн ас адæмы раз. Æгъдау зарыны бар нæ
дæтты чызджытæн æмæ устытæн. Фæлæ уыцы домæн хæлд æрцæуы хъæуæй дæрддзæф
ран, искуы куыройы, хъæды, гагадыргътæ æмæ æхсæртæ тонгæйæ, зайæгхалы
уидæгтæ къахгæйæ æмæ æндæр
ахæм
рæстæджыты; нæлгоймæгтæй бынтон иппæрд ран, æрмæст сæхæдæг уæвгæйæ, ирон
чындзытæ куы бахъæлдзæг вæййынц, уæд сæхи тынг зæрдиагæй ирхæфсынц
зарджытæй. Зæгъын хъæуы уый, æмæ чызг ахæм уавæры дæр кæй нæ фæзары.
Зарджытæ дæр, кæфтытау, тынг чысыл сты сæ нымæц, сæ мотивты
алыхуызондзинад æмæ сæ мидисмæ гæсгæ. |
|
Сказки составляют достояние обоих полов и
всех возрастов. Они
многочисленны,
разнообразны и художественны: они всегда служили одним из самых приятных
времяпрепровождений.
Игра на двух- и двенадцатиструнном фандыр
(род скрипки и арфы)
и длинные повествования под их аккомпанемент были
исключительной привилегией наиболее даровитых мужчин. Эта отрасль
народного творчества особенно любима и полна прелести. |
|
Аргъæуттæ
фæкæнынц æмæ сæм фæхъусынц нæлгоймæгтæ дæр æмæ сылгоймæгтæ дæр,
сывæллæттæй райдай
æмæ
суанг зæронды онг. Аргъæуттæ сты бирæ, алыхуызон æмæ æххæст сты аивадон
æгъдауæй: адæмæн уыдон кæддæриддæр уыдысты æппæты уарзондæр хиирхæфрæн
фæрæз.
Дыууæтæнон æмæ дыууадæстæнон фæндырæй (скрипкæйы æмæ арфæйы хуызтæ)
цæгъдын æмæ уыдон цагъдмæ даргъ кадджытæ кæныны бар æгъдау лæвæрдта
æрмæст
æппæты
курдиатджындæр нæлгоймæгтæн. Адæмон сфæлдыстады ацы къабаз адæм уарзынц
уæлдай тынгдæр, æмæ уый æцæгдæр тынг зæрдæмæдзæугæ у. |
|
Ирад (калым).
Прежде
чем приступить к описанию интереснейшего обряда в осетинской жизни, я
постараюсь изложить обстоятельства, сопровождающие сватовство.
Ирад является мерилом достоинства крови. Раз
установленный,
его нельзя изменить произвольно. Принимая за единицу
ценности корову, размеры ирад'а в Нарской котловине
распределяются так: Хетагуровы (Зидахановы, Мамиевы, Бырнацевы, Дзанаевы
и Джиоевы), Цуциевы, Губаевы и Саутиевы брали по сто коров с следующим
непременно условием: двадцать коров выплачиваются коровами, пятьдесят
шесть чем попало — пашнями, медью, оружием, скотиной и пр.— по оценке
выборных. Бык идет за две коровы, а пять баранов за одну. По ценности
остальных двадцати четырех коров следует дать что-либо определенное —
ниву, ружье или медный котел; последний должен весить 24 литра (литр = 9
фунтам (?)). Последняя категория носит специальное название: cap
(голова). |
|
Ирæд.
Ирон царды тынг диссаг æгъдау сæрæй бынмæ равдисыны
размæ
æз бацархайдзынæн, ус курыны рæстæг ныхас цы хъуыддæгтыл фæцæуы, уыдон
равдисыныл.
Ирæд у
туджы
хорздзинады бæрæггæнæн. Уый иу хатт æвæрд кæм æрцыд, уым ын, кæй куыд
фæнда, афтæ ивæн нæй. Аргъ нымайынæн иу хъуг райсгæйæ, Нары комы
цæрджытæ ирæд истой афтæ: Хетæгкатæ (Зидахантæ, Мамитæ, Бырнацтæ,
Дзанайтæ æмæ Джиотæ), Цуцитæ, Губатæ æмæ Саутæтæ ирæдæн истой сæдæ
хъуджы; уыдонæй ссæдз хъуджы æнæмæнг хъуамæ фыст æрцыдаиккой хъуццытæй,
æхсæрдæс æмæ дыууиссæдзы — къухы цы уа, уымæй — хуымзæххытæй, æрхуы
дзауматæй, хæцæнгæрзтæй æмæ æнд. — æвзæрст лæгтæ сын цас аргъ
скодтаиккой, уымæ гæсгæ. Гал цæуы дыууæ хъуджы бæсты, фондз фысы — иу
хъуджы бæсты. Иннæ цыппар æмæ ссæдз хъуджы аргъмæ радтын хъæуы бæрæг
исты дзаума — хуым, топп кæнæ æрхуы аг; аг хъуамæ ласа (хъуамæ дзы
цæуа?) 24 литры. А фæстаг хайæн ис сæрмагонд ном: сæр. |
|
Ирад остальных
фамилий
не ниже 25 и не выше 30 коров.
Нет сомнения, что ни одна
семья
не в состоянии сразу уплатить ирад в 100 коров. Его выплачивают
со дня сватовства и до самой свадьбы.
Жених и невеста.
В 7—8-летнем возрасте жених может сделать первый визит в
дом
своей невесты.
Сопровождают его обыкновенно несколько
сверстников-друзей и кто-нибудь из неблизких родственников; идет он не с
пустыми руками, а с бурдюком арак'а, бараном и шестью пшеничными
хлебами, из которых три должны быть величиною с жернов осетинской
мельницы (3/4 или целый аршин в диаметре). Кроме того, специально
предназначены подарки: невесте шелковый грузинский платок и материал на
платье, матери ее тоже что-нибудь на платье. |
|
Иннæ
мыггæгтæн сæ ирæд вæййы, æппынкъаддæр, 25
æмæ фылдæр-фылдæр
30 хъуджы.
100
хъуджы
ирæд уыциу фыст бакæнын кæй никæцы хæдзары бон бауыдзæн, уый гуырысхойаг
нæу. Фæфидынц æй бафидауынæй суанг чындз æрхæссыны боны онг.
Усгур æмæ чындз.
7–8-аздзыдæй
усгурæн йæ бон у фыццаг хатт йæ каисты хæдзар бабæрæг кæнын.
Йемæ
æмбалæн вæййынц йе ’мгар хæлæрттæ цалдæрæй, стæй иу исчи,
хæстæг
æрвад ын чи не ’ййафа, ахæм адæмæй; усгур афтид армæй нæ фæцæуы: хъуамæ
йемæ уа иу къуприйы дзаг арахъхъ, фыс æмæ æхсæз дзулы, уыдонæй æртæ
хъуамæ уой ирон куыройы фыды йæстæ (йæ диаметр адылийы 3/4 кæнæ та
æнæхъæн адыли). Уымæй фæстæмæ ма дзы вæййы сæрмагондæй нысангонд
лæвæрттæ: чындзæн гуырдзиаг зæлдаг кæлмæрзæн æмæ къабайаг, йæ мадæн дæр
къабайаг. |
|
Так как визитеры являются поздно вечером, то
предупрежденные
хозяева встречают их с зажженными факелами, любезно
приглашают в хадзар, сзывают родню и пируют всю ночь. Смущенный
жених выстаивает все это время в сенях с двумя-тремя сверстниками,
краснея от острот и замечаний молодых женщин и девушек, родственниц его
невесты, которую, конечно, он не имеет удовольствия видеть между ними.
Таков осетинский сгарст (посещение).
С этого дня жених
остается в доме невесты от двух
до четырех недель, где за ним ухаживают, как за родным сыном. Шьют ему
шапку, черкеску, ноговицы и чувяки. Во время своего пребывания в доме
тестя жених должен во всей полноте обнаружить все свои достоинства,—
ловкость, вежливость, словом, все, что нужно для того, чтобы произвести
самое лучшее впечатление. Услуживая всем и во всем, он никогда не
садится при старших. Стоя у дверей хадзар'а, он всецело занят
тем, чтобы предупредить малейшее желание членов семьи, особенно
стариков. Ложась позже всех, он утром раньше всех на ногах. Ночует он
обыкновенно с братом и родственником невесты, летом где-нибудь на крыше,
в галерее, а зимой в башне, если другого свободного помещения не
имеется. |
|
Уазджытæ
изæрæй æнафоны кæй фæзынынц, уымæ гæсгæ фысымтæ, хабар рагацау зонгæйæ,
сæ бацыдмæ ссудзынц
факелтæ,
хæдзармæ сæ бахонынц, фæдзурынц сæ хæстæджытæм æмæ æхсæв-бонмæ фынгты
уæлхъус фæбадынц. Æппæт уыцы рæстæг лæппу æфсæрмхуызæй сенæйы лæууы
дыууæ-æртæ æмгаримæ, æрыгон устыты æмæ чызджыты, йæ усаджы хæстæджыты
хъазæн ныхæстæй сырх кæнгæйæ, фæлæ, кæй зæгъын æй хъæуы, йæ усаг йæхæдæг
уыдонимæ нæ вæййы. Ахæм у ирон «сгæрст».
Уыцы
бонæй фæстæмæ сиахс йæ каистæм баззайы дыууæ къуырийæ цыппар къуырийы
онг, æмæ йæм уым зилынц, цыма сæхи хъæбул у, уыйау. Бахуыйынц ын худ,
цухъа, зæнгæйттæ æмæ дзабыртæ йæ каисы хæдзары уæвгæйæ, сиахс хъуамæ
æххæстæй равдиса йæ хъарутæ иууылдæр: йæ
арæхстдзинад,
хæрзæгъдаудзинад — иудзырдæй, зæрдæмæ фæцæуынæн цыдæриддæр хъæуы, уыдон.
Алкæмæн дæр æмæ алцæмæй дæр кæстæриуæг кæнгæйæ, уый никуы æрбады
хистæрты раз. Хæдзары дуары раз лæугæйæ, уый архайы æрмæст ууыл, цæмæй
исты кæстæриуæг бакæна хæдзары бинойнæгтæн, уæлдайдæр та зæрæдтæн. Кæд
æхсæв бахуыссы æппæты фæстæ, уæддæр райсомæй фесты æппæты разæй. Уат ын
бакæнынц чындзы æфсымæримæ кæнæ сæ хæстæджыты лæппуимæ иумæ, сæрд искæцы
ран уæлхæдзар кæнæ тыргъы, зымæг та, æндæр уæгъд агъуыст куы нæ уа, уæд
мæсыджы. |
|
За ним больше
всех ухаживают женщины, а в особенности будущая
теща, благодаря чему он и ест сытнее, и лакомится вкуснее других. В
обществе женщин он развязен, подходит ближе к очагу и даже садится.
Молодые женщины и девушки, в отсутствии тещи, устраивают ему свидание с
невестой, не предупреждая ни ее, ни его. Иногда его зазывают туда, где
невеста, не подозревая его близости и замысла подруг, сидит за шитьем.
После сгарст
жених
может ходить в дом тестя когда угодно, хотя частые посещения и долгие
пребывания там не в правилах хорошего тона. |
|
Уымæ
хъулон зылд кæнынц устытæ, уæлдайдæр та сомбоны
чындзы
мад, æмæ уый руаджы сиахс вæййы иннæтæй æфсæстдæр, стæй йæм алы дзæбæхаг
дæр арæхдæр хауы. Сылгоймæгты раз вæййы къæйных, хæстæгдæр бацæуы арты
цурмæ æмæ бадгæ дæр æркæны. Йæ къайаджы мад уым куы нæ вæййы, уæд ын
чызджытæ æмæ чындзытæ йæ усаджы фенын кæнынц, сæ дыууæйæн дæр
æнæнхъæлæджы куыд уа, афтæмæй. Иуæй-иу хатт æй бахонынц, йæ усаг, йе
’мгæртты фæндæн ницы ’мбаргæйæ, хуыинæгтыл кæм фæбады, уыцы ранмæ.
Сгæрстæй
фæстæмæ
сиахсæн йæ бон у йæ каисы хæдзармæ кæддæриддæр бацæуын, æцæг арæх цæуын
æмæ уым бирæ рæстæг æрвитын аив нæу. |
|
Приближается осень, наступает ноябрь,— начинаются
приготовления к
свадьбе. За неделю до свадьбы невесте приготовляют
наряд: длинный бешмет, рубаху, платье, застежки на груди и на рукавах,
пояс, серьги, шапочку из красного сукна, отделанную галуном, шелковый
платок поверх шапочки, красные штаны, чулки и чувяки. Стоимость наряда
зависит, конечно, от состоятельности родителей невесты. Прикрыв голову и
лицо куском красного сукна, невеста в сопровождении родственницы целую
неделю обходит аулы. По красному сукну на голове не трудно узнать
девушку накануне вступления ее в новую жизнь. Каждый делает ей посильный
подарок с лучшими пожеланиями. Наконец наступает день свадьбы. |
|
Æрхæстæг
вæййы фæззæг, ралæууы ноябрь, æмæ уæд райдайынц
чызг
æрвитынмæ сæхи цæттæ кæнын. Йæ ацæуыны бонæй къуыри раздæр чындзæн
сцæттæ кæнынц йæ дарæс: даргъ куырæт, хæдон, къаба, риуыгънæджытæ æмæ
дысты ’гънæджытæ, камари, хъуссæджытæ, хæрдгæхуыдтæй арæзт сырх сгæллад
худ, худы æдде æркæнынæн зæлдаг кæлмæрзæн, сырх хæлаф, цъындатæ æмæ
сæрак дзабыртæ. Уыцы дарæстæн сæ аргъ, кæй зæгъын æй хъæуы, вæййы, йæ
ныййарджытæн сæ къух цас амона, уымæ гæсгæ. Чындзæн йæ сæр æмæ йæ цæсгом
сырх сгæллады гæбазæй æмбæрзт, йемæ æрвадæлты сылгоймæгтæй исчи, афтæмæй
æнæхъæн къуыри зилы хъæутыл. Йæ сæрыл цы сырх сгæллад вæййы, уымæй алчи
уайтагъд базоны йæ амонд ссарæг чызджы. Алчидæр ын, йæ бон цы уа, уый
балæвар кæны æмæ йын арфæтæ фæкæны. Æппынфæстаг, æрцæуы чызгæрвитæн бон. |
|
Свадьба.
Прежде всего посылают гонца в дом
родителей жениха с покорнейшей просьбой «осчастливить сегодняшний вечер
своим посещением». Это простая формальность; гонец, исполнявший
поручение тестя, получает какую-нибудь награду.
Сопровождают жениха человек 10-12 от 20 до
40-летнего возраста, во главе с отцом жениха или ближайшим
родственником.
Сколько трудов и просьб стоит жениху набрать этих дружков. Чуть ли не за
год он начинает комплектовать их. Происходит это потому, что, зная,
какое «сражение» его ожидает на свадьбе, не всякий надеется на свои
силы.
Вся родня
невесты к 8 часам вечера уже в сборе.
Старейшие из них ожидают гостей в хадзар'е, а другие их
приветствуют с пылающими факелами. Гости устраиваются в ряд по
старшинству и, весело отвечая на приветствия хозяев, принимают
подносимый им наполненный арак'ом рог, молятся о счастливом
исходе и до дна осушают чашу за благополучное прибытие. Затем их
приглашают в хадзар. Не нарушая порядка и ободряя друг друга, они
входят и приветствуют стариков, усаживаясь по возрасту и беседуя о
злобах дня; молодежь говорит только шепотом. |
|
Чызгæрвыст æмæ
чындзæхсæв.
Раздæр-раздæр сиахсы ныййарджыты хæдзармæ хонæг арвитынц, «а изæр нæм
саккаг
кæнут», зæгъгæ. Уый æрмæст æгъдауы тыххæй вæййы; хонæг чи ацæуы, уымæн
исты балæвар кæнынц.
Сиахсимæ
ацæуы 10–12 лæджы, 20-аздзыдæй 40-аздзыды онг карæнтæ, семæ вæййы сиахсы
фыд кæнæ та хæстæгдæр æрвадæлтæй исчи. Бирæ фыдæбон æмæ бирæ лæгъстæтæ
фæкæны усгур, цалынмæ уыцы чындзхæсджыты ссары, уæдмæ. Усгур уыдон
агурын байдайы рагацау, зæгъæн ис, афæдз раздæр, уый тыххæй æмæ,
чындзхæссæг цы «тохы» бахауы, уымæ алчи йæ ныфс нæ хæссы.
Чындзы
æрвадæлтæ æмæ хæстæджытæ иууылдæр изæр 8 сахатмæ вæййынц æмбырд. Сæ
хистæртæ уазджытæм фенхъæлмæ кæсынц хæдзары, иннæтæ та сын æгасцуай
зæгъынц æдде, судзгæ факелтæ сæ къухы, афтæмæй. Уазджытæ
хистæрæй-кæстæрмæ рæнхъ ралæууынц, æмæ алчидæр хъæлдзæгæй дзуапп дæтты
фысымты арфæйы ныхæстæн, райсы, цы арахъхъы сыкъа йæм радтынц, уый,
хъуыддаджы фæхайыры тыххæй скувы æмæ йæ аназы йæ тæккæ бынæй. Стæй сæ
уæд бахонынц хæдзармæ. Кæрæдзийæн ныфсæвæрæн ныхæстæ кæнгæ æмæ рад нæ
халгæйæ, мидæмæ бацæуынц, хистæртæн арфæ ракæнынц æмæ сæ кармæ гæсгæ
рабадынц, боны хабæртты кой кæнгæ; фæсивæд фæныхас кæнынц мынæг
хъæлæсæй. |
|
Первое место
занимает
старший из родственников невесты, вторым сидит старший из гостей и
дальше только посторонние гости, все же родственники невесты стоят, а
молодежь прислуживает. Общество жениха в сенях составляют два-три парня.
Перед гостями
ставятся круглые столы, на каждом из
них по три прожаренных в масле пирога с сыром (уалибах), к ним
подаются шампуры (вертелы) с шашлыком из внутренностей бычка и барашка.
Шампуры раздают сначала старшим; самому старшему подают вместе с
шампуром и рог с арак'ом. Все встают. Наступает молчание, и
старческий голос мерно и отчетливо произносит молитву. |
|
Æппæты
уæле сбады фысымты хистæр, дыккаг бынаты — уазджыты хистæр, уымæй дæлæмæ
та æрмæст æцæгæлон уазджытæ; чындзы ’рдыгæй хæстæджытæ иууылдæр лæугæ
фæкæнынц, фæсивæд та кæнынц лæггад. Сиахсимæ сенæйы фæлæууы дыууæ-æртæ
лæппуйы.
Уазджыты
раз æрæвæрынц тымбыл фынгтæ, алы фынгыл дæр æртæ сойыфых уæлибæхы, стæй
ноджы æрæвæрынц уæныджы кæнæ фысы хуылфыдзауматæй физонæджы
уæхстытæ.
Уæхстытæ раздæр радтынц хистæртæм; æппæты хистæрмæ ма уæхстимæ авæрынц
арахъхъы сыкъа. Иууылдæр сыстынц. Ныхас фæсабыр вæййы, æмæ зæронд лæг,
æнцадгай æмæ бæлвырд дзургæйæ, кувын байдайы. |
|
После каждой его фразы раздается хором: «оммен,
оммен, хуыцау!» (аминь,
аминь, господи!) Следующий произносит более краткую молитву, третий
старается быть еще скромнее. Шашлыки разрезаются на столах. Кусок его с
пирогом и полным рогом посылается в сени жениху. Все садятся за трапезу.
Второй рог старик принимает уже сидя; после краткой молитвы св.
Георгию-победоносцу старик просит передать рог самому младшему из
гостей. Тот встает и, приняв рог с благодарностью, делает из него один
глоток и возвращает прислуживающему, который затем обносит от младших к
старшим. После еще одного-двух тостов происходит перерыв, довольно
продолжительный, а затем садятся в том же порядке. На длинных низких
столах разложены разные яства, главным образом вареное мясо, причем
лучшие куски кладутся перед старшими. Начинаются опять тосты, дальше
появляется турий рог с пивом, начинается пиршество. Вся цель хозяев —
споить гостей; последние должны выдержать такую атаку, не проявляя
опьянения. Раздаются песни, тосты проходят под веселый мотив с дружеским
хлопаньем в ладоши. |
|
Зæронд
лæг цал хъуыдыйы фæзæгъы, уал хатты иннæтæ
æмхуызонæй
фæзæгъынц «оммен, оммен, хуыцау!» Дыккаг хистæр скувы цыбырдæр ныхæстæй,
æртыккаг та хъуамæ ноджы къаддæр радзура. Физонджытæ фынгыл æркæрдынц.
Физонæджы хай иу уæлибæх æмæ арахъхъы сыкъаимæ арвитынц сиахсæн сенæмæ.
Иууылдæр сбадынц æмæ сæ фынгты кой кæнынц. Дыккаг сыкъа хистæр райсы
бадгæйæ; Уастырджийы тыххæй цыбыр сидт бакæнгæйæ, хистæр йæ нуазæн
адæттын кæны уазджыты кæстæрмæ. Уый сысты æмæ нуазæн райсы, арфæ ракæны
æмæ дзы иу хуыпп скæны, афтæмæй йæ уырдыгыстæгмæ авæры. Уырдыгыстæг уый
фæстæ нуазæнтæ радты сеппæтмæ дæр кæстæртæй хистæрты ’рдæм. Уый фæстæ ма
иу-дыууæ гаджидауы куы рацæуы, уæд иудзæвгар рæстæгмæ сæ фынгтæй
сыстынц, стæй та фæстæмæ рабадынц алчи йæ бынаты. Даргъ ныллæг фынгтыл
æвæрд уыдзæн алыхуызон минас, фылдæр — къуыдырфых дзидза; хуыздæр хæйттæ
æвæрд вæййынц хистæрты раз. Гаджидау та гаджидауы фæдыл цæуын байдайы,
дарддæр фæзыны дзæбидыры сыкъа бæгæныимæ, райдайынц минас кæнын.
Фысымтæн сæ нысан у уазджыты фæрасыг кæнын; уазджытæ хъуамæ уыцы
гаджидæуттæ æмæ нуазæнтæ æгъдауыл хицæн кæной, срасыг кæнын нæ
бакомгæйæ. Хъуысы зарджытæ, гаджидæуттæ кæронмæ хæццæгонд цæуынц
хъæлдзæг зардимæ, кæрæдзийæн зæрдæхæларæй æмдзæгъд кæнгæйæ. |
|
Пир близок к
концу;
уже за полночь, тосты идут двойные и тройные — турий рог с одним
воловьим рогом и турий рог с двумя воловьими рогами; в последнем случае
турий рог помещается под мышкой левой руки,— выпивают сначала арак, а за
ним пиво — все под веселый напев с дружным хлопаньем в ладоши. Доходило
даже до 4 рогов — два «тура» под мышками и по «быку» в каждой руке... К
часу ночи получается какой-то хаос.
Шум, пляска и
игры
не прекращаются. На женской половине не весела только одна невеста,— все
происходящее вокруг нее кажется ей сном, виденьем.
Между тем
хозяин
одолел гостей и их всех уложил спать... Спят долго... Завтрак уже готов,
а из гостей многие еще не просыпались, пришлось растолкать их...
— Ну, что вы
нам принесли в мешке? — весело встречает их
хозяин. |
|
Цæл йæ
кæронмæ фæхæстæг кæны; æмбисæхсæвæй фæфылдæр и, гаджидæуттæ цæуынц дыгай
æмæ æртыгай нуазæнтæй — дзæбидыры сыкъа иу галы сыкъаимæ кæнæ
дзæбидыры
сыкъа дыууæ галы сыкъаимæ; нуазæнтæ æртæ куы вæййынц, уæд дзæбидыры
сыкъа вæййы галиу къухы дæларм; раздæр нуазынц арахъхъ, стæй уæд бæгæны
— уыдæттæ иууылдæр хъæлдзæг зард æмæ къæрццæмдзæгъдæй. Хатгай-иу сыкъатæ
баисты 4 дæр — дыууæ «дзæбидыры» дæлæртты æмæ алы къухы дæр иу «гал»...
Бадджытæ фæсæмбисæхсæв иу сахатмæ кæрæдзийы дзæбæх нал фембарынц.
Уынæр,
кафт æмæ
хъазæн митæн кæрон нæ вæййы. Сылгоймæгты уæтты æнкъард у æрмæст чындз
йæхæдæг, — йæ алфамбылай цытæ цæуы, уыдон æм иууылдæр кæсынц фын
фенæгау, цæстылуайынау.
Уалынмæ
фысым уазджытыл фæуæлахиз æмæ сеппæты дæр схуыссын кодта... Фынæй кæнынц
бирæ... Аходæн сцæттæ, фæлæ уазджытæй бирæтæ нæма райхъал сты, бахъуыдис
сæ бауыгъдтытæ кæнын...
—
Цæй-ма,
цы нын æрбахастат голладжы? — хъæлдзæгæй сæ фæрсы фысым. |
|
Те достают мешок со всякого рода подарками,
передают его хозяину и
затем
так же весело сами спрашивают его: а где же наша доля? Пора и ее
завернуть. Выносят все приданое невесты, бешмет и черкеску для отца
жениха, длинный женский бешмет для свекрови, штуку белого сукна, локтей
18-20 — гостям на ноговицы, от 8 до 12 бешметов мужских и женских для
родни жениха, целую кожу — гостям на обувь и множество мелких вещей —
тесемки, галуны, кисти и т. д. Очень часто из подарков, принесенных
гостями в мешке, некоторые возвращаются и попадают в приданое. Окончив
это, гости отправляются завтракать. |
|
Уазджытæ
рахæссынц голлаг алыхуызон лæвæрттимæ, фысыммæ йæ радтынц, стæй йæ уæд
сæхæдæг дæр афтæ хъæлдзæгæй бафæрсынц, — æмæ уæд мах хай та кæм и? Уымæн
дæр
батухын афон у. Уæд рахæссынц чындзы чырын иууылдæр: куырæт æмæ цухъа
чындзы хицауæн, сылгоймаджы даргъ куырæт æфсинæн, 18–20 æрмæрины дæргъæн
урс тын — уазджытæн зæнгойаг, 8-æй 20 куырæты онг сиахсы нæлгоймаг æмæ
сылгоймаг æрвадæлтæ æмæ хæстæджытæн, æнæхъæн æрчъиаг — уазджытæн
дзабыртæн æмæ бирæ лыстæг дзауматæ — алдымбыдтæ, астæубостæ, хъуымбылтæ
æмæ аф. д.
Уазджытæ
голладжы цы лæвæрттæ æрбхахастой, уыдонæй иуæй-иутæ арæх фæстæмæ
раздæхынц æмæ бахауынц чындзы чырынмæ. Уыцы хъуыддæгтæ ахицæны фæстæ
уазджытæ араст вæййынц аходæн хæрынмæ.
|
|
Затем из женского отделения удаляют всех, исключая
невесты и двух пожилых женщин, которые чуть не волоком тащат туда жениха
и сажают его рядом с невестой. Перед ними ставят столик с тремя
пирожками, которые должны
быть
съедены исключительно женихом и невестой. Картина в высшей степени
комичная, если принять во внимание, что жена и муж за всю свою жизнь
только в этом случае садятся за один стол.
Затем шафер — къухылхацаг (руководящий
невестой) встает из-за стола. Несмотря на просьбы хозяев, он оставляет
пирующих и отправляется на «женскую половину». Недружелюбно встречают
его здесь, толкают, бьют и
не
подпускают к невесте, чтобы промедлить хоть лишних полчаса. Он просит
взятку,— ему дают какую-нибудь безделушку. Но вот проходит и этот срок,
шафер встает и уже не соглашается ни на какие сделки. Начинаются долгие
прощальные объятия (целоваться не принято), невеста дает полную волю
слезам, плачут и другие.
Шафер начинает освобождать «свою сестру» из объятий подруг и
родственниц. Установив порядок, он обнажает шашку и берет
правую
руку невесты... Сотни самых искренних пожеланий и горячих молитв
приветствуют со всех сторон. Невеста спускает свой платок, а любимая
подруга накрывает ее голову поверх платка красным сукном. |
|
Уый
фæстæ сылгоймæгты хатæнæй адæмы рарвитынц, баззайынц ма дзы чындз æмæ
дыууæ ацæргæ усы; устытæ уырдæм тыххæй ласæгау бакæнынц сиахсы æмæ йæ
чындзы фарсмæ сбадын кæнынц. Сæ разы сын æрæвæрынц фынг æмæ
æртæ
чысыл уæлибæхы, уыцы æртæ уæлибæхы хъуамæ бахæрой æрмæстдæр сиахс æмæ
чындз. Уыдонмæ кæсын тынг худæг вæййы, уæлдайдæр уымæн, æмæ лæг æмæ ус
сæ цæргæ-цæрæнбонты æрмæст гъе уыцы иунæг хатт æрбадынц иу фынгыл.
Уый
фæстæ «къухылхæцæг» фынгæй сысты. Кæд ма
йæ фысымтæ фæуромынц, уæддæр уый ныууадзы фынгылбадджыты æмæ ацæуы
«сылгоймæгты хатæнмæ». Уым æм хорз цæстæй нæ ракæсынц, схуыстытæ йæ
кæнынц, цæвынц
æй
æмæ йæ чындзмæ хæстæг нæ уадзынц, цæмæй ма сæ уæд та иу сахаты ’рдæг
уæлдай бафæстиат кæной, уый тыххæй. Къухылхæцæг куры гæртам, æмæ йын иу
ницæйаг исты радтынц. Фæлæ та уалынмæ уыцы æмгъуыд дæр аивгъуыдта,
къухылхæцæг сыстад æмæ уæд æппындæр ныхасмæ нал хъусы. Райдайынц
дæргъвæтин фæстаг хъæбыстæ (пъатæ кæнын æгъдауы нæй), чындз йæ
цæссыджытæ нал уромы, кæуынц иннæтæ дæр.
Къухылхæцæг
райдайы «йæ хойы» уæгъд кæнын йе ’мгар чызджыты æмæ йæ
хæстæг устыты хъæбысæй. Куы ’рсабыр вæййынц, уæд æхсаргард сласы æмæ
чындзæн йæ рахиз цонгыл ныххæцы... Алырдыгæй сæдæгæйттæй хъуысы зæрдиаг
арфæйы ныхæстæ æмæ кувынтæ. Чындз йæ кæлмæрзæн дæлæмæ æруадзы, йæ уарзон
æмгар та йын йæ сæр кæлмæрзæны æдде сырх сгæлладæй æрæмбæрзы. |
|
Шафер делает
шашкой
знак,— все расступаются и дают дорогу «брату и сестре».
— Фарн фацауы!
(мир, благодать грядет к вам!) — возвещает шафер в дверях хадзар'а.
Шафер ведет невесту вдоль правой стороны очага и ставит ее в угол.
Все снова садятся, и возобновляются тосты.
— Ну, что же,
тестюшка,—
обращается шафер к отцу невесты,— в чем твоя дочь станет греть воду,
чтобы мыть себе голову? |
|
Къухылхæцæг æхсаргардæй ацамоны — адæм
фæйнæрдæм
алæууынц æмæ «хо æмæ æфсымæрæн» фæндаг радтынц.
—
Фарн
фæцæуы! — бадзуры къухылхæцæг хæдзары дуарæй.
Къухылхæцæг
чындзы бакæны къонайы рахиз фæрсты æмæ йæ къуымы слæууын
кæны. Иууылдæр ногæй сбадынц æмæ та райдайынц гаджидæуттæ уадзын.
— Ныр
куыд, нæ
зынаргъ каис, — бадзуры къухылхæцæг чындзы фыдмæ, — дæ чызг дон та цæм
схъарм кæндзæн, дон, йæ сæр цæхсынæн? |
|
Медный котел
подается в ответ на вопрос шафера.
Зятю своему тесть делает более ценный подарок — ружье или шашку. Затем
шафер подходит к невесте и обнажает шашку. Все встают. С молитвой на
устах шафер обводит невесту три раза вокруг очага, ударяя шашкой при
каждом обходе в висящую над очагом цепь. Невеста, обходя с ним вокруг
очага, делает приседание, очень похожее на реверанс. Затем при громких
пожеланиях всех присутствующих шафер с невестой выходят из хадзар'а
и при ружейных выстрелах оставляют аул. Жених тем временем уже далеко
впереди. Но перед тем как шафер оканчивает обряд обхода очага, молодежь
в сенях бросается на жениха и бьет его чем попало. Защищая главным
образом голову, он кое-как освобождается от толпы и, избитый иногда до
синяков, убегает в дом своего шафера, который также не гарантирован от
тумаков. |
|
Къухылхæцæджы бафарстмæ гæсгæ æрбахæссынц æрхуы аг. Йе сиахсæн каис
балæвар кæны зынаргъдæр дзаума — топп кæнæ æхсаргард. Стæй уæд
къухылхæцæг бацæуы чындзы
размæ
æмæ æхсаргард сласы. Иууылдæр сыстынц. Къухылхæцæг, кувгæйæ, чындзы æртæ
хатты æрзилын кæны къонайы алыварс, алы зылдæн дæр æхсаргардæй уæларт
рæхыс бакъуыргæйæ. Чындз, йемæ къонайы алыварс зилгæйæ, æркувы,
æрбадæгау кæны, мæнæ реверанс куыд фæкæнынц, раст афтæ. Уый фæстæ,
алырдыгæй арфæйы ныхæстæ хъуысы, афтæмæй чындз æмæ къухылхæцæг хæдзарæй
рацæуынц æмæ, алырдыгæй топпы гæрæхтæ цæудзæн, афтæмæй хъæуæй араст
вæййынц. Сиахс уæдмæ адард и. Фæлæ къухылхæцæг къонайы алфамбылай
æрзилыны æгъдау кæронмæ куы фæцæйхæццæ кæны, уый агъоммæ фæсивæд сенæйы
сиахсы ’рдæм фæвæййынц æмæ йæ цæвын райдайынц, чи цæуыл хæст кæны,
уымæй. Тынгдæр йæ сæр бахъахъхъæныныл архайгæйæ, уый тых-амæлттæй
аирвæзы адæмы ’хсæнæй æмæ, хатгай йæ буар фыр надæй сцъæхтæ уыдзæн,
афтæмæй алидзы йæ къухылхæцæджы хæдзармæ. А фæстагæн йæхиуыл дæр иуæй-иу
хатт хæфтытæ ауайы.
|
|
Столы еще не убраны, а вставать из-за стола раньше
старших считается неприличным. Надо «подкупить прислуживающих»,— каждый
гость в этом случае считает своей обязанностью положить какую-нибудь
вещь на стол (огниво, нож, пули, порох и т. д.). От стариков не
принимается ничего. Удовлетворенная таким порядком, прислуживающая
молодежь освобождает наконец своих гостей. Выпив еще по одному рогу во
имя покровителя путников св. Георгия-победоносца, гости догоняют шафера
с невестой. Невесту, кроме дружков, сопровождает какая-нибудь пожилая
родственница или ее кавдасард, чтобы прислуживать ей в первое
время. |
|
Фынгтæ
ист нæма æрцыдысты, фынгæй хистæрты разæй сыстын
та
æгъдау нæ амоны. «Уырдыгыстджытæн сæ зæрдæ балхæнын хъæуы», — æмæ
уазджытæй алчидæр йæхицæн хæсыл нымайы фынгыл исты дзаума æрæвæрын
(зынггæнæн, кард, нæмгуытæ, топпыхос æмæ аф.д.). Зæронд лæгтæй ницы
фæисынц. Уыцы æгъдауæй райгонд уырдыгыстæг фæсивæд, æппынфæстаг, се
уазджыты суæгъд кæнынц. Уазджытæ ма фæндагсар Уастырджийы тыххæй фæйнæ
сыкъайы бануазынц, стæй уæд къухылхæцæг æмæ чындзы фæдыл араст вæййынц.
Чындзхæсджытæй фæстæмæ ма чындзæн йемæ вæййы иу ацæргæ сылгоймаг йæ
хæстæджытæй кæнæ йæ кæвдæсард, цæмæй йын райдианы лæггад кæна, уый
тыххæй. |
|
Если невесту ведут мимо другого аула, то жители
его, желая почтить «свадебный поезд», открывают пальбу из ружей.
Приближаясь к своему аулу, дружки возвещают о себе выстрелами, на
которые из аула отвечают более продолжительной и усиленной пальбой. С
знакомым уже читателю возгласом шафер вводит молодую в новую семью.
Хадзар тем временем уже полон народом. Шафер с известными уже
приемами обводит три раза вокруг очага молодую, потом подводит ее к
свекрови; молодая низко кланяется и смазывает маслом чувяки старухи,
которая, в свою очередь, посыпает ей поверх сукна голову порошком
солода. Делается это в знак безграничной покорности со стороны молодой и
в знак пожелания сладкой жизни со стороны свекрови. По окончании этого
обряда молодую ставят в угол и дают ей взять на руки ребенка-мальчика,
которому за это полагается особый подарок. Затем шафер уводит «сестру» в
приготовленный для нее уат, в исключительно женское общество. Так
же закрытая, безмолвная, стоит она в углу, на войлоке, и слушает
несмолкаемый шум, говор и беззаботный смех своих новых родственниц,
подруг и соседок, не принимая участия ни в пляске, ни в разговорах, ни в
шалостях своих однолеток. Шафер возвращается в хадзар. Все
присутствующие, не исключая старух и стариков, становятся в круг,
берутся под руки и начинают танец вокруг очага с песней и припевом
«ой-алай», хлопаньем в ладоши и в доску. Пляшущие доходят до такого
экстаза, что стреляют в потолок и всячески стараются выразить свою
радость. Затем все, исключая молодежь, занимают соответствующие возрасту
места. Появляются столики, пироги, мясо, арак, пиво; между прочим
и шесть пирогов,— три больших и три поменьше,— которые были принесены от
тестя. Во время обеда парни силою приводят жениха и, втащив его в сени,
посылают депутатов к старикам с требованием выкупа за пленника; им
высылают порцию арак'а и съедобного; освобожденный жених убегает
к шаферу. |
|
Чындзы,
мыййаг, æндæр хъæуы рæзты куы фæцæйкæной, уæд уыцы хъæуы цæрджытæ,
чындзхæсджытæн «кад скæныны тыххæй», топпытæй æхсын райдайынц. Сæхи
хъæумæ фæцæйхæстæг кæнгæйæ, чындзхæсджытæ хабар хъусын кæнынц топпы
гæрæхтæй, æмæ уæд хъæуы ноджы тынгдæр ралæууынц гæрæхтæ кæныныл. «Фарн
фæцæуы», зæгъгæ, ныхæстимæ къухылхæцæг чындзы бакæны йæ ног бинонтæм.
Хæдзар уæдмæ йедзаг вæййы адæмæй. Къухылхæцæг, уæлдæр куыд загътам, афтæ
чындзы æртæ хатты æрзилын кæны къонайы алфамбылай, стæй йæ бакæны йе
’фсины цурмæ; чындз ныллæг акувы æмæ царвæй айсæрды зæронд усы дзабыртæ,
зæронд ус та йын йæ сæрыл сгæллады æдде айзæры зады ссад. Уый уый нысан
у, æмæ ома чындз алцæмæй дæр æххæст кæндзæн æфсины фæндон, æфсин та йын,
адджын цард фæкæн, зæгъгæ, арфæ кæны. Уыцы æгъдау куы баххæст кæнынц,
уæд чындзы слæууын кæнынц къуымы æмæ йын йæ къухтæм радтынц
сывæллон-лæппу. Уый тыххæй сывæллонæн æмбæлы сæрмагонд лæвар. Стæй уæд
къухылхæцæг «йæ хойы» акæны, цы уат ын бацæттæ кодтой, уырдæм. Уым
вæййынц æрмæстдæр сылгоймæгтæ. Фыццаджы хуызæн æмбæрзтæй, æнæ дзургæйæ,
уый лæууы къуымы, нымæтыл, æмæ хъусы йæ ног æрвадæлты, хæлæртты æмæ
сыхæгты æнæбанцайгæ уынæр, ныхас æмæ æнæмæт худынмæ. Йе ’мгæрттæ кафынц,
ныхас кæнынц, хъазынц, фæлæ уый æнцад лæууы. Къухылхæцæг фæстæмæ ацæуы
хæдзармæ. Хæдзары чи ис, уыдон сеппæт дæр, суанг зæронд лæгтæ æмæ зæронд
устытæ дæр, кæрæдзийы цæнгтыл ныххæцыдысты æмæ къонайы алфамбылай
зилынц, зарынц, «ой-алай», зæгъгæ, кæнгæйæ, къухты æмдзæгъдмæ æмæ
фæйнæджы æмдзæгъдмæ. Кафджытæ фырцинæй афтæ свæййынц, æмæ чи топпæй кæнæ
дамбацайæ цар æхсы, чи та æндæр ахæм истытæ кæны йæ цин равдисыны
тыххæй. Уый фæстæ адæм, фæсивæдæй фæстæмæ, сеппæт дæр сбадынц, йæ азтæм
гæсгæ кæмæн куыд уæлдæр æмбæлы, афтæ. Фæзыныц фынгтæ, уæлибæхтæ, дзидза,
арахъхъ, бæгæны; уыдонимæ вæййынц, чындзы хæдзарæй цы æхсæз уæлибæхы
рахастой — æртæ стыртæ, æртæ та къаддæртæ — уыдон дæр. Бадты рæстæг
лæппутæ тыххæй æрбаласынц ногусджыны, сенæмæ йæ бакæнынц æмæ хистæртæм
баминæвар кæнынц, цæмæй сын исты фиддон рарвитой сæ уацайраджы тыххæй;
рарвитынц сын нозт æмæ хæринаджы хай; ногусджын суæгъд вæййы æмæ йæ
къухылхæцæджы хæдзармæ алидзы. |
|
Вечером шафер снова вводит молодую в хадзар;
к головному убору
присоединяется
еще кусок коленкора между сукном и платком; шафер снимает красное сукно
и передает его свекрови, затем обнаженной шашкой снимает коленкор и
вешает его в углу, где висят такие же куски коленкора от прежних свадеб.
С этой вешалки его уже не снимает никто никогда. После этого шафер опять
уводит свою «сестру» в ее помещение, где она остается до ужина. Во время
ужина она уже не стоит в углу, а держится поодаль, как младшая в семье,
и не прислуживает. В эту же ночь, как осторожный вор, пробирается жених
к своей брачной постели. |
|
Изæрæй
та къухылхæцæг чындзы ногæй бакæны хæдзармæ; чындзæн ма йæ сæрыл,
сгæллад æмæ кæлмæрзæны æхсæн, фæзыны цикъæйы гæбаз;
къухылхæцæг
сырх сгæллад сисы æмæ йæ æфсинмæ радты, стæй уæд æхсаргарды фындзæй сисы
цикъæйы гæбаз æмæ йæ сауындзы къуымы, раздæры чындзæрхæстыты цъикъæйы
гæбæзтæ кæм ауыгъд сты, уыцы ран. Уыцы рагъæнæй йæ никуыуал ничи
райсдзæн. Уый фæстæ та къухылхæцæг «йæ хойы» фæстæмæ акæны йæ уатмæ, æмæ
чындз уым баззайы æхсæвæры онг. Æхсæвæры рæстæг чындз къуымы нал
фæлæууы, фæлæ æндæр искæцы ран æддозгомау лæууы, куыд бинонты кæстæр,
фæлæ кæстæриуæгтæ нæ кæны. Гъе уыцы æхсæв ногусджын, къæрныхау,
хъавгæ-хъавгæ бахъуызы йæ хуыссæнуатмæ. |
|
Семейная и общественная жизнь. Итак, перед
нами 14-летняя женщина; вместо чуба у нее уже два локона; вместо шапочки
платок, и повязан он так, что, кроме глаз и носа, ничего
не видно. Никто не слышит ее голоса, никто не видит
ее сидящей. Встает она раньше всех, везде подметет, уберет, всем
прислуживает, ест наскоро и позже всех, ложится спать позже всех.
В продолжение двух месяцев она не показывается нигде в ауле. Первый
выход
ее носит праздничный характер. К ней
собираются девушки и молодые женщины, с которыми она отправляется по
воду с небольшим деревянным ведерочком или с кувшином. На берегу
шумящего горного потока они устраивают пляски, в которых молодая не
принимает участия. |
|
Бинонты æмæ
æхсæнады цард.
Уæдæ афтæ, нæ разы ис 14-аздзыд ус; бецыччы бæсты ныр æруагъта дыууæ
дадалийы; худы бæсты — кæлмæрзæн; уый афтæ баст у, æмæ дзы йæ фындз æмæ
йæ цæстытæ йеддæмæ ницы зыны. Ничи
йын
хъусы йæ дзыхы дзырд, ничи йæ уыны бадгæ. Райсомæй сысты æппæты разæй,
алы ран дæр ныммæрзы, бафснайы, лæггад кæны алкæмæн дæр, хæргæ кæны
тагъд-тагъд æмæ æппæты фæстæ, æхсæв дæр бахуыссы сегасы фæстæ.
Дыууæ
мæйы дæргъы хъæубæсты йæхи никуы равдисы. Йæ
фыццаг
рацыд вæййы бæрæгбоны хуызæн. Чызджытæ æмæ йæм чындзытæ æрæмбырд
вæййынц, æмæ уыдонимæ дон хæссынмæ араст вæййы чысыл хъæдын къæртаимæ
кæнæ дурынимæ. Хæлхæлгæнаг хæххон доны был хъазт скæнынц, фæлæ чындз уым
дæр нæ кафы. |
|
С этого дня она уже свободно исполняет все свои
обязанности вне дома. На ее плечах все заботы о семье у домашнего очага,
она
должна всех обшить, напоить и накормить, Она полновластная хозяйка всех
съестных продуктов и напитков. Мужчина почти гость в доме, он ей
доставляет дрова, смотрит за скотиною и пр., но он, как гость, и ест
плотнее, и ложится раньше, и встает позже; жена, пока не снимет обуви у
мужа, никогда не ляжет спать. |
|
Уыцы
бонæй
фæстæмæ чындз йæ хæстæ иууылдæр æнæкъуылымпыйæ æххæст кæнын райдайы
хæдзарæн æдде дæр.
Хæдзары
куыстытæ иууылдæр уымæ кæсынц, хъуамæ сеппæтæн дæр хуыйа, æфсада сæ
хæринагæй, хæсса дон. Хæринæгтæ æмæ нозтытæ иууылдæр уый къухы сты.
Нæлгоймаг хæдзары уазæджы хуызæн у, уый ласы кæнæ хæссы суг, зилы фосмæ
æмæ æнд. ах., фæлæ, куыд уазæг, афтæ хæргæ дæр кæны хуыздæр, бахуыссы
раздæр æмæ сысты фæстæдæр; ус, цалынмæ йæ мойы къахыдарæс раласа, уæдмæ
никуы бахуысдзæн. |
|
Зато все работы вне
домашнего
очага почти всецело лежат на обязанности мужчины. Женщина помогает ему в
доставке навоза на пашни и плетенок на сенокос; полоть и жать — это их
общий труд. Исключая платья, женщина не имеет никакой собственности; ни
от отца, ни от мужа ничто не переходит к ней по наследству. Она трудится
ради того, чтобы ее кормили, одевали и по смерти похоронили в
установленном обряде. Все это делает отец, пока она девушка, по выходе
замуж это ложится на мужа, в случае его смерти — на детей, а если их
нет, то опять на отца и братьев ее.
При разводе по вине жены отец ее
возвращает весь ирад да еще в виде неустойки известное число
коров; если же развод состоялся по вине мужа, то ему возвращается только
часть ирад'а в размере от 54 до 126 коров. Дети
безусловно
принадлежат мужу, даже ребенок, родившийся в первый год после развода,
отбирается мужем. Развод считается окончательным только тогда, когда муж
сделает выстрел из ружья и пригласит всех слышавших этот выстрел
свидетелями. К счастью, такие случаи очень редки. |
|
Фæлæ
æдде
куыстытæ та, зæгъæн ис, иууылдæр æвæрд сты нæлгоймагыл. Сылгоймаг ын
æххуыс кæны фаджыс хуымтæм хæссынæн, стæй мæхъитæ хосгæрстмæ хæссынæн;
рувыны æмæ хуымкæныны куыстытæ кæнынц иумæ. Уæлæдарæсæй дарддæр
сылгоймагмæ ницы мулк ис: нæдæр йæ фыдæй, нæдæр йæ мойæ уымæн ницы мулк
баззайы. Сылгоймаг кусы уый тыххæй, цæмæй йæ хæссой, йæ уæлæ йын дарæс
кæной æмæ, куы амæла, уæд æй æгъдауыл баныгæной. Цалынмæ чызг вæййы,
уæдмæ уыдæттæ иууылдæр кæны йæ фыд, моймæ куы ацæуы, уæд уыцы хæс хауы
йæ лæгмæ, кæд æмæ лæг амæла, уæд йæ цотмæ, кæд æмæ йын цот нæ уа, уæд та
фæстæмæ йæ фыдмæ æмæ йе ’фсымæртæм.
Ус йæ
лæгæй йæхи куы байса, уæд йæ фыд фæстæмæ
радты йæ ирæд иууылдæр, стæй ма ноджыдæр иу далдæр хъуджы. Кæд лæг
йæхæдæг ауадза йæ усы, уæд ын фæстæмæ лæвæрд æрцæуы ирæдæн æрмæст йæ иу
хай, 54-æй 126 хъуджы онг[3].
Сывæллæттæ æнæмæнг хауынц лæгмæ; суанг ма сæ ахицæны фæстæ фыццаг аз цы
сывæллон райгуыры, уый дæр лæг байсы. Сæ хицæнгæнæн рæстæг лæг топп куы
фехса æмæ гæрах чи фехъуыста, уыцы адæмы æвдисæн куы скæна, æрмæст гъе
уæд хъуыддаг нымад цæуы бынтон лыггондыл. Фæлæ, дыууæты амондæн дæр,
ахæм цаутæ арæх нæ вæййынц. |
|
Овдовевшей женщине предоставляется следующий выбор:
она могла всю
жизнь оставаться вдовой и не покидать семью покойного
мужа; могла сделаться женой его брата и, следовательно, опять оставаться
в той же семье, могла, наконец, выйти опять замуж за другого, хотя
ирад за вдову был гораздо меньше. На первое она соглашается, когда у
нее были дети мужского пола. На второе, если брат мужа холостой или
вдов; если же она выбирает последнее, то покидает дом родных мужа и
расстается с детьми, которые признаются безусловной неотъемлемостью
фамилии.
Матери, оставшейся
жить
с сыновьями, предоставлялась на случай раздела полная свобода выбора
любого из сыновей. Часть, которую сыновья выделяли на ее похороны,
передавали выбранному ею брату, и тогда его нравственной обязанностью
было кормить и одевать ее, а на случай смерти предать ее земле по
установленному обряду.
Крайний недостаток земли, вызывая нескончаемую ожесточенную
борьбу
за существование, ставит в необходимость фамилию не раздроблять
имущества по женской линии. |
|
Идæдзæй-иу цы ус баззад, уымæн уыдис ахæм бартæ: йæ бон уыд йæ
цæргæ-цæрæнбонты идæдзæй баззайын æмæ йæ лæджы бинонтæй нæ ахицæн уæвын;
уыдис ын йæ лæджы æфсымæры ус суæвæн æмæ та, афтæмæй дæр, уыцы бинонтимæ
цæргæйæ баззайæн; æппынфæстаг ын уыдис ногæй æндæр искæмæ моймæ ацæуæн;
идæдз усы ирæд-иу бирæ къаддæр уыдис. Фыццаг хъуыддагыл-иу ус сразы,
лæппу-зæнæг ын куы уыдаид, уæд. Дыккагыл, йæ лæджы æфсымæр æнæ ус кæнæ
идæдз лæг куы уыд, уæд. Æртыккаг хъуыддаг куы равзæрстаид йæхицæн,
уæд-иу хъуамæ йæ лæджы хæдзарæй ацыдаид æмæ йæ цотæй ахицæн уыдаид,
уымæн æмæ сывæллæттæн сæ мыггагæй хицæн кæнæн ницы хуызы ис.
Мад-иу
идæдзæй йæ фырттимæ куы баззад æмæ фырттæ куы уæрстой, уæд мадæн йæ бон
уыд, кæимæ йæ фæндыд, уыцы фыртимæ цæрын. Мад-иу йæ фырттæй кæй
равзæрстаид, æфсымæртæ-иу уымæ радтой сæ мады
хистаджы
хай, æмæ уæд уыцы фыртæн йæ намысы хæс уыд мады дарын, стæй куы
амардаид, уæд та йæ, æгъдау куыд амоны, афтæ баныгæнын.
Тынг
зæххъуагдзинад йæ фæдыл сайы æнæкæрон карз тох
царды
сæрыл æмæ мыггаджы æвæры ахæм уавæры, цæмæй уый исбон сылгоймаджы сæрыл
ма уара æмæ ма лыстæджытæ кæна. |
|
В случае раздела пайщиками были только братья;
племянники, если
отец их жив, не получали ничего, а если он умер и они
хотят отделиться от дяди, то получают только один пай, хотя бы их было
пятеро. Хадзар, одна пашня, один бык, одна корова и десять овец
переходят по праву старшинства к старшему брату помимо пая; только
юноша-племянник получал некоторую долю в уплату калыма. Пока отец жив,
СЫНОВЬЯ его не смеют и мечтать о разделе. Вот почему в Осетии времен
особа часто встречались семейства в двадцать пять — тридцать душ.
Патриархальность была полнейшая, уважение к седине, покорность старшим и
беспрекословное исполнение их воли — вот их основы семейной жизни.
«Лошадь, ружье и
молодая
жена требуют ухода», — гласит осетинская поговорка. |
|
Бинонтæ-иу куы уæрстой, уæд хай лæвæрд цыдис æрмæст
æфсымæртæн; æфсымæры цотæн, сæ фыд æгас уæвгæйæ, ницы хай кодтой; кæд
æмæ æфсымæр амард æмæ йæ цоты сæ фыды æфсымæрæй байуарын фæнды, уæд сын
лæвæрд цæуы æрмæст иу хай, уыдон фондз куы уой, уæддæр. Хæдзар, иу хуым,
иу гал, иу хъуг æмæ дæс фысы хистæр æфсымæрæн лæвæрд цæуынц уæрсты хайæ
уæлдай; æрмæст усгур лæппуйæн иуцасдæр хайгонд цыдис ирæд бафидынæн
æххуысы æгъдауыл. Цалынмæ сæ фыд æгас уа, уæдмæ йæ фырттæ байуарыны
тыххæй ской дæр нæ бауæнддзысты. Гъе уымæ гæсгæ особайы заман Ирыстоны
афтæ арæх уыдысты, фондз æмæ ссæдз — дæс æмæ ссæдз бинойнаджы кæм уыд,
ахæм хæдзæрттæ. Патриархалондзинад дзы уыдис тынг тыхджын, хистæртæн
аргъ кæнын, сæ коммæ кæсын æмæ сын сæ фæндон æнæуæлдай сныхасæй æххæст
кæнын — гъе ахæмтæ уыдысты бинонты царды бындуртæ.
«Бæх,
топп æмæ
æрыгон ус зылд агурынц», — афтæ зæгъы ирон æмбисонд. |
|
Если от молодой женщины вежливость требует уступать
дорогу мужчине, вставать при его появлении и не садиться в его
присутствии, то тем более от молодого осетина она требует того же по
отношению к старшей, чем он, женщине.
Если появление старика везде и
всюду поднимает на ноги сидящую толпу, то тем более эта толпа обязана
встать при виде старухи. До каких бы пределов ни дошло опьянение
пирующих мужчин, как бы развязно ни вела себя компания молодежи, как бы
сильно ни было ожесточение ссорящихся, дерущихся и сражающихся,— одно
появление женщины обуздывает буянов, останавливает и прекращает
кровопролитие. Двусмысленное слово в присутствии женщин, неосторожное
движение во время танцев, непристойная развязность с девушкой вооружают
против провинившегося всю молодежь. Если удается убийце прокрасться к
матери убитого и надеть на себя ее платок, тогда уж никто из
родственников покойного не имеет права мстить ему — он признан братом им
же убитого. В осетинском народном праве времен особа даже не было
предусмотрено похищение девушки и изнасилование.
Женщина пользуется
большим
почетом, чем мужчина; если они вдвоем идут рядом, то женщина идет
справа; если с нею двое мужчин, то она идет между ними. У всех
северокавказских туземцев место, которое в этом случае занимает женщина,
принадлежит, как самое почетное, старшему из них. |
|
Кæд æмæ
уæздандзинад æрыгон сылгоймагæй домы
нæлгоймагæн
фæндаг радтын, куы ’рбацæуа, уæд сыстын æмæ йæ разы нæ бадын, уæд æрыгон
ирон нæлгоймагæн та æгъдау уыдæттæ ноджы тынгдæр хæс кæны йæхицæй хистæр
сылгоймаджы раз. Кæд æмæ, зæронд лæг фæзынгæйæ, бадæг адæм кæмдæриддæр
стгæ скæнынц, уæд уыцы адæмæн ноджы тынгдæр хæс у зæронд усы фенгæйæ
сыстын. Куывды бадæг нæлгоймæгтæ цыфæнды расыг куы суой, фæсивæды къорд
сæхи цыфæнды æнæфсæрм дард куы кæной, быцæу ныхасгæнджытæ, хылгæнджытæ
цыфæнды карз тохы куы бацæуой æмæ суанг кæрæдзийы марынмæ куы ’рцæуой,
уæддæр æрмæст сылгоймаг фæзынæд — уый йеддæмæ хылгæнджытæ басабыр
вæййынц, туг нал ныккæлы. Сылгоймæгты раз уæндон ныхас чи зæгъа,
кафгæ-кафын уæлдай змæлд чи фæкæна, чызгимæ æнæфсарм чи уа, уый ныхмæ
сыстынц фæсивæд æмхуызонæй. Лæгмарæгæн йæ къухы куы бафта, кæй амардта,
уый мады цурмæ баирвæзын æмæ йын йæ кæлмæрзæн йæхиуыл æркæнын, уæд марды
хæстæджытæй никæйыуал бон у уымæй сæ туг райсын — уый нымад æрцыдис,
йæхæдæг кæй амардта, уымæн йе ’фсымæрыл. Особайы заманты ирон адæмон
æгъдæутты чызгыскъæфт æмæ чызгæн батых кæныны тыххæй кой дæр нæ уыдис.
Сылгоймагæн
нæлгоймагæй фылдæр кад ис; дыууæйæ фæрсæй-фæрстæм куы цæуой,
уæд сылгоймаг рахизæрдыгæй фæцæуы; сылгоймагимæ дыууæ нæлгоймаджы куы
уа, уæд уый цæуы астæуæй. Цæгат Кавказы æппæт адæмтæм, сылгоймаг ам цы
бынат ахсы, уый, куыд æппæты кадджындæр бынат, хауы сæ хистæрмæ. |
|
Всякий осетин и вообще горец, не нарушая правил
гостеприимства, принимает путешественника очень любезно и по мере
сил
и возможности сделает все, чтобы только угодить ему. Но вместе с тем он
всячески старается, чтобы никто не заглянул в сферу его семейного и
общественного быта.
«Гость — божий
гость»,—
говорят осетины. И действительно, при наших путях сообщения и всеместном
разбое попасть из одного ущелья в другое — равносильно явлению с небес.
Когда вы идете по аулу, сидящий встает при вашем
приближении, говорящий замолкает, занятый работой, бросает ее, чтобы
приветствовать вас, точно старого знакомого. Перед домом, в который вы
получили приглашение войти, встречает вас старейший член семьи и вводит
вас в уазагдон. |
|
Алы
ирон лæг
дæр æмæ, æмткæй зæгъгæйæ, алы хæххон лæг дæр, уазæгыл бацин кæныны
æгъдæуттæ нæ халгæйæ, фæндаггоныл бацин кæны тынг зæрдиагæй æмæ, йæ бон
æмæ йæ фадат цасдæриддæр амонынц, уымæй бацархайдзæн уазæгæн æгъдау
радтыныл. Фæлæ уыимæ æппæт мадзæлттæй архайы ууыл, цæмæй йын йæ бинонты
цардмæ æмæ йæ æхсæнадон цардуагмæ макæй цæст бахæццæ уа.
«Уазæг
—
хуыцауы уазæг», — афтæ фæзæгъынц ирон адæм. Æмæ æцæгдæр, махмæ цы
фæндæгтæ ис æмæ абырæгдзинад алкæм куыд арæх у, афтæмæй иу комæй иннæ
коммæ бахауын уæларвæй æрхауынæй уæлдай нæу.
Хъæуы
уынгты
куы фæцæйцæуай, уæд, кæмæ баввахс уай, уый сысты, ныхасгæнæг банцайы,
исты кусæг йæ куыст ныууадзы, цæмæй дын салам радта, раст цыма ды йæ
рагон зонгæ дæ, уыйау. Цы хæдзармæ дæ хуындæуа, уыцы хæдзары дуармæ дæ
размæ рауайдзæнис бинонты хистæр æмæ дæ бакæндзæн уазæгдонмæ. |
|
Поверия. Кажется, ничто так сильно не
укоренилось в понятиях осетина, как вера в загробную жизнь... Но какова
эта вера? «Неужели,-—
говорит осетин,— и тот, который летом не имеет бурки, а зимою — шубы,
тоже причислен к загробной жизни?»
Зындон (ад) страшен, как изобилующий ужасными
наказаниями. У входа в ад привязана к цепи сука, у которой из живота
лают щенки, так как она занималась кражей, кусалась
исподтишка
и никому в ауле не давала покоя. Тут же муж и жена лежат рядом на
громадной воловьей коже и накрыты такой же величины другой воловьей
кожей; муж с руганью тянет кожу к себе, жена с такой же бранью тянет к
себе, и оба никак не могут укрыться,— они всю жизнь ссорились и дрались,
не давая соседям покоя. Далее стоит в сторонке женщина с повязкой на шее
из змеиной кожи, а на голове кожа лягушки,— она в период траура тайком
ела скоромное и тем обманывала своих покойников. Далее из скалы сыплется
щебень — это женщина зашивает трещины скал за то, что она для своего
мужа шила плохо, всегда на живую нитку, а своему любовнику шила
старательно. Далее лежит женщина навзничь и на груди ее два огромных
жернова мелят кремневые камни — за то, что она, заведуя мельницей, из
чужих мешков воровала муку. Далее женщина в огромный, как гора, чан
сливает из кадушек молоко, которое с шумом водопада несется в чан, но не
наполняет его,— в наказание за скаредную жизнь этой женщины. Далее
мужчина из глубокого каменистого рва тащит наверх камни и не может
донести ни одного,— такое наказание он несет за то, что с соседями
своими, измеряя участки пашни, себе отмерял больше, чем другим. Затем на
зеленом лугу два быка щиплют усы и бороду мужчине за то, что он, при
совместной работе с соседом, своим быкам клал отборное сено, а соседским
— бурьян. Дальше открывается море, посредине которого голый островок;
лезвие ножа служит мостом к островку; на острове видна скорлупа
вороньего яйца, которая служит жилищем грешнику; с игольное ушко
отверстие в скорлупе служит дверью ему, он жил на земле замкнуто, ни
одного гостя не принял за всю свою жизнь, ненавидел людей, истязал семью
и выгнал жену с детьми из дому. Еще далее изо льда торчит голова
молодого человека, который часто ходил к жене своего приятеля. Затем
виден ледяной замок, в нем на ледяных креслах сидят три старика, перед
ними ледяной стол, в руке каждого ледяная палка; каждого бреют ледяной
бритвой за то, что люди им доверяли решать свои дела, а они все решали
вкривь и вкось.
Дальше начинаются картины райского предверья. Здесь муж и жена лежат
рядышком, под ними заячья кожа, и накрылись они тоже заячьей кожей: на
них это хватает с излишком, они всю свою
жизнь провели в любви и мире. |
|
Рагон
уырнындзинæдтæ.
Ирон адæймаджы мæрдты бæсты цард куыд тынг уырны, афтæ йæ, æвæццæгæн
æмæ, ницы
уырны.
Фæлæ цавæр у уыцы уырнындзинад? «Ау, — фæзæгъы ирон адæймаг, — сæрдыгон
нымæт кæмæн нæй, зымæг та кæрц, уый дæр мæрдты бæсты цæрджытыл нымад у?»
Зындон
йæ тæккæ дзаг у алыхуызон æвирхъау
фыдæвзарæнтæй.
Зындонмæ бацæуæны раз баст у иу гадза, æмæ йæ хуылфæй йæ къæбыстæ
рæйынц; уый уымæн, æмæ уыцы гадза давгæ кодта, сусæгæй-иу хæцыдис æмæ
æгас хъæуы дæр æнцой никæмæн лæвæрдта. Гъе уыцы ран ноджы лæг æмæ ус
фæрсæй-фæрстæм хуыссынц стыр галдзармыл, иу ахæм стыр галдзарм та сæ
уæлæ æмбæрзт; лæг загъдгæнгæ йæхирдæм ивазы галдзарм, ус дæр æй афтæ
загъдгæнгæ ивазы йæхирдæм, æмæ сыл галдзарм ничердæм æххæссы, — уыдон сæ
цæрынæй сæ хæрынмæ æдзух загъд кодтой, сых сæ-иу нал фæрæзтой. Дарддæр
чысыл иуварсгомау лæууы ус, калмы цъарæй йыл хъуырбæттæн, хæфсы цъарæй
сæрбæттæн — уый, барысчъи даргæйæ, сусæгæй мархо хордта æмæ афтæмæй йæ
мæрдты сайдта. Дарддæр къæдзæхæй хуыр згъæлы — уый иу ус къæдзæхы
скъуыдтæ æмпъузы, йæхи лæгæн-иу æвзæр кæй хуыдта, ставд сынчытæй, йæ
хæзгулæн та лыстæг хуыд кæй кодта, уый тыххæй. Дарддæр иу ус уæлгоммæ
хуыссы æмæ йæ риуыл дыууæ стыр куыройы фыды дзæнхъа дуртæ ссынц, ус,
куыройгæс уæвгæйæ, искæй голджытæй ссад кæй давта, уый тыххæй. Дарддæр
иу ус къуыстилтæй æхсыр фæрсудзы хохы йас цæхгæрмæ, æхсыр раст мæнæ
æхсæрдзæнау хъæргæнгæ згъоры цæхгæрмæ, фæлæ йæ нæ дзаг кæны — усыл уыцы
æфхæрд æвæрд æрцыди, мæрддзæст кæй уыд, уый тыххæй. Дарддæр иу лæг
дурджын стыр æрхæй дуртæ уæлæмæ хæссы, фæлæ йын иу дур дæр уæлæмæ не
схæццæ вæййы — ахæм æфхæрд уый тыххæй баййæфта, æмæ-иу йæ сыхæгтимæ
хуымгæнды зæхх куы барста, уæд-иу йæхицæн абарста иннæтæй фылдæр хай.
Уый фале дыууæ
галы
астæумæ кæрдæгыл тонынц иу лæджы рихитæ æмæ зачъетæ — лæг, йæ сыхагимæ
кусгæйæ, йæхи галтæн æвзаргæ хос кæй лæвæрдта, сыхаджы галтæн та хæмпæл,
уый тыххæй. Дарддæр зыны денджыз, йæ астæу та быгъдæг сакъадах, карды
комæй йæм хид арæзт; сакъадахы бæрæг дары халоны айчы хъузг, уый у
тæригъæдджынæн йæ хæдзар, хъузджы ис судзины быны йас хуынкъ — уый та
йын дуар у; лæг зæххыл царди адæмæй иппæрдæй, цæрæнбонты йæ хæдзармæ иу
уазæг нæ бакодта, адæмы нæ уарзта, бинонты удхарæй мардта æмæ йæ усы æд
сывæллæттæ хæдзарæй фæсырдта. Ноджы дарддæр ихы астæуæй уæлæмæ зыны иу
лæппулæджы сæр — уый-иу арæх цыди йæ хæлары усмæ. Уый æдде зыны ихын
гæнах, уым ихын къæлæтджынты бадынц æртæ зæронд лæджы, сæ разы ихын
фынг, алкæмæн дæр йæ къухы ихын лæдзæг, сæ алкæй дæр дасынц ихын
сæрдасæнæй — адæм сыл æууæндыдысты, сæ хъуыддæгты тæрхон-иу уыдонмæ
радтой, æмæ уыдон та алцы дæр галиумæ æмæ зыгъуыммæ кæй лыг кодтой, уый
тыххæй.
Дарддæр
æвдыст цæуынц дзæнæтмæ бахизæны нывтæ. Уым лæг æмæ ус фæрсæй-фæрстæм
хуыссынц, сæ быны тæрхъусдзарм, сæ уæлæ дæр тæрхъусдзарм æмбæрзт; уый
сын фаг у уæлдайджынтæй, уымæн æмæ уыдон сæ цæрæнбонтæ арвыстой
кæрæдзийы уарзгæйæ, «а»-мæ «о»-йæ цæргæйæ. |
|
Далее опять замок, но только серебряный, сидят в
нем на трех серебряных
креслах
три старца с длинными белыми бородами, и у каждого в руке серебряная
палка; говорят они все о правде,— эти на земле были тоже судьями, но
правдивыми, добрыми и честными. Дальше уже виднеются золотые ворота рая,
где все благоденствуют.
Когда мать оплакивает
умершего
ребенка, она называет его сиротой и советует ему избегать встречи с
такими-то (называет имена умерших детей), так как они побьют его гибкой
хворостиной... «Ты поди тогда к такому-то (называет какого-нибудь
родственника), и он тебя защитит от злых детей»... |
|
Дарддæр
та ноджыдæр галуан, æрмæст æвзистæй конд, уым æртæ къæлæтджыныл бадынц
даргъурсзачъе æртæ зæронд лæджы, æмæ сæ алкæмæн дæр йæ къухы æвзист
лæдзæг; уыдон сеппæт дæр кæнынц рæстдзинады хабæртты кой — уыдон дæр сæ
зæххон царды уыдысты тæрхоны лæгтæ, фæлæ тæрхон кодтой æнæгæдыйæ,
хæларзæрдæ æмæ рæстзæрдæйæ. Уый фале зынынц дзæнæты сыгъзæрин дуæрттæ —
уым чи ис, уыдон сеппæт дæр æвзарынц æхсызгондзинæдтæ.
Мад йæ
мард сывæллоныл куы фæкæуы, уæд æй сидзæр хоны æмæ йын афтæ амоны,
зæгъгæ, дыл ма сæмбæлæд ахæм
æмæ
ахæмтæ (сæ нæмттæй схоны, чи амарди, ахæм сывæллæтты), кæннод дæ
цъæхснаг уисæй фæнæмдзысты... «Уæд-иу бацу уымæ (бацамоны сæ хæстæджытæй
искæй), æмæ дæ уый уыцы фыдуаг лæппутæй баиргъæвдзæн». |
|
Отношение к больному. Весть о заболевании не
только взрослого, но и ребенка собирает и из дальних аулов охотников
навестить
больного.
Никакая заразительная болезнь не может остановить посетителей. «Помимо
воли божьей никто не заболеет и не умрет».
Тяжелобольного
знакомые и родственники не оставляют
ни днем, ни ночью. По ночам дежурит главным образом молодежь. Чтобы
отвлечь больного от мысли о болезни, они стараются быть веселыми,
рассказывают сказки, играют на осетинском фандыр — небольшой
двенадцатиструнной арфе, и под аккомпанемент распевают легенды о нартах,
даредзанах и других мифических героях. |
|
Рынчынмæ
цæстæнгас.
Канд ас адæймаг нæ, фæлæ сывæллон дæр куы фæрынчын уа, уæд уымæ
рынчынфæрсæг æнæзивæг цæуынц дард хъæутæй дæр. Æмæ сæ цыфæнды хæцгæ низ
дæр нæ бауромдзæн: «Хуыцауы куы нæ бафæнда, уæд ничи фæрынчын уыдзæн æмæ
ничи
амæлдзæн».
Тыхст
рынчыны йæ зонгæтæ æмæ йæ хæстæджытæ цух нæ ныууадздзысты нæдæр бон,
нæдæр æхсæв. Æхсæв йæ разы фæбадынц фылдæр хатт фæсивæд. Цæмæй рынчынæй
йæ низ рох кæна, уый тыххæй сæхи дарынц хъæлдзæг, дзурынц аргъæуттæ,
цæгъдынц ирон фæндырæй æмæ чысыл дыууадæстæнон фæндырæй (арфæ) æмæ уыдон
цагъдмæ кæнынц нарты, даредзанты æмæ æндæр мификон хъæбатырты кадджытæ. |
|
Любопытство женщин проявляется даже в последние
минуты умирающего. Они расспрашивают его о покойниках,— не видит ли он
того-то? что делает такой-то? не голодает ли?
кто
его окружает? и т. д. Такими вопросами они настраивают воображение
больного до такой степени, что он начинает отвечать им.
Оплакивая
покойника, к нему иногда обращаются с проклятием,— судзга фабадай
(сидеть бы тебе в огне),— за то, что он покинул малолетних детей,
оставил несчастных стариков без потомства и т. д. В случае смерти
оповещаются
все
соседние аулы, стекаются тысячи готовых разделить горе и скорбь
безутешных родственников. Но и здесь осетинский этикет не остается
бездействующим. При всем своем несчастии отец не должен оплакивать своих
детей, муж — жену. |
|
Сылгоймæгты цымыдисдзинад рабæрæг вæййы суанг мæлæг
уды уæлхъус дæр ма. Уыдон æй рафæрс-бафæрс кæнынц мæрдтæй, — ахæм æмæ
ахæмы нæ уыны? Уæд уый та цы ми кæны? кæд, мыййаг, æххормаг æййафы? йæ
алфамбылай та читæ ис æмæ аф. д. Ахæм фæрстытæй уыдон рынчыны зонд уыцы
хъуыдытæм афтæ тынг аздахынц, æмæ сын уый дзуаппытæ дæттын байдайы.
Мардыл
куы фæкæуынц, уæд æй хатгай æлгъитгæ дæр ракæнынц, — судзгæ фæбадай, —
æнахъом сабитæй кæй фæлыгъди, æнамонд зæрæдты æнæ зæнæгæй кæй ныууагъта,
уыдæтты тыххæй. Зиан куы ’рцæуы, уæд
хъæргæнæг
арвитынц сыхаг хъæутæм сеппæтмæ дæр, æмæ зæрдæрыст адæмæн сæ хъыгыл
рахъыг кæнынмæ æнæзивæг æрцæуынц мингай адæймæгтæ. Фæлæ ирон æгъдау ам
дæр та йæхи равдисы. Цыфæнды стыр хъыгзæрдæ куы уой, уæддæр фыд хъуамæ
ма кæуа йæ зæнæгыл, лæг — йæ усыл. |
|
Похороны. После омовения покойника с головы
до ног его одевают во все новое; платье ему начинают шить, как только
безнадежность
больного становится очевидной. Гробы вошли здесь в употребление недавно.
До дня похорон
покойник оставался на скамье в хадзар'е; его окружали
исключительно женщины. По мере скопления
народа все должно делаться в
установленном порядке. Женщины становятся вереницей около покойника и в
такт бьют себя по щекам, приговаривая: «да-дай, да-дай!» Затем
одна из женщин нараспев приговаривает, а все другие отвечают ей
хныканьем и истерическим плачем. |
|
Мард ныгæнын.
Марды куы цынайынц, уæд ыл къахæй къухмæ скæнынц ног дарæстæ; дарæс ын
хуыйын байдайынц, рынчын кæй нал фервæздзæн, уый куыддæр сбæрæг вæййы,
афтæ. Мард чырыны æвæрыны æгъдау фæзынд
æрæджы.
Йæ
бавæрыны
боны онг мард вæййы хæдзары даргъ бандоныл æмæ йæ уæлхъус фæлæууынц
æрмæст сылгоймæгтæ. Адæм куы æрбамбырд вæййынц, уæд алцы дæр æххæстгонд
цæуы бæрæг æгъдауыл. Сылгоймæгтæ марды раз рæнхъ æрлæууынц æмæ, сæ рустæ
æмцæф кæнгæ, дзурынц: дæ-дæй, дæ-дæй! Уый фæстæ сылгоймæгтæй иу райдайы
хъарæг кæнын, иннæтæ та сеппæт дæр кæугæ кæнынц, чи æфсоны куыд, чи та
бацъæхы онг. |
|
Мужчины собираются на дворе и также имеют свой
установленный порядок для выражения скорби. Они попарно приближаются к
хадзар'у с изготовленными для этого обряда плетьми и, переступив
через порог, бьют себя этими
плетьми
через голову по голой шее. Выходя, они передают плети другой паре и т.
д. Малознакомые с домом покойного выражают свое соболезнование более
просто,— с опущенной головой и руками они тихо вступают во двор
покойника и, простояв с минуту неподвижно, делают левой рукой печальное
приветствие. Их благодарят, и они примыкают к общей массе.
Похороны происходят на вторые сутки, а если они сопровождаются
поминками, то на третьи и даже четвертые. Во все
время
около покойника не прекращается плач женщин, а во дворе не уменьшается
численность мужчин. Утренние посетители сменяют бодрствовавших всю ночь.
Какая бы рабочая пора ни была, при вести о покойнике каждый считает
своей обязанностью бросить работу и отдать последний долг отходящему, а
иногда и отъезжающему в загробный мир; последнее выражение
употребляется, когда покойника провожают на кладбище с оседланной
лошадью, с заряженным ружьем, шашкой, кинжалом и пистолетом. |
|
Нæлгоймæгтæ сæмбырд вæййынц кæрты; уыдонæн дæр сæ
хъыгдзинад
равдисынæн ис бæрæг æгъдау: уыдон дыгæйттæй баввахс вæййынц хæдзармæ
сæрмагондæй уый тыххæй быд ехсытимæ æмæ, къæсæрæй куы бахизынц, уæд уыцы
ехсытæй сæхи цъыччытæ сисынц, фæстæрдæм сæ бæрзæй цæвгæйæ. Æддæмæ куы
рацæуынц, уæд ехсытæ æндæр дыууæ лæгмæ радтынц æмæ афтæ дарддæр. Марды
бинонтимæ къаддæр зонгæ чи у, уыдон сæ хъыг æвдисынц хуымæтæгдæр хуызы,
— сæ сæр æмæ сæ къухтæ дæлæмæ æруадзгæйæ, сындæг бацæуынц зианджыны
кæртмæ æмæ иу минуты бæрц æнæзмæлгæйæ алæууынц, стæй уæд сæ галиу къух
хъыгзæрдæйы нысанæн фезмæлын кæнынц. Зианджыны ’рдыгæй сын исчи арфæ
ракæны, æмæ уæд иннæ мæрддзыгойы адæмимæ æрлæууынц.
Мард
ныгæд æрцæуы дыккаг бон, хист дзы куы уа, уæд та æртыккаг кæнæ суанг
цыппæрæм бон дæр. Æппæт уыцы
рæстæджы
дæргъы марды уæлхъус не ’нцайы сылгоймæгты кæуын, кæрты та нæлгоймæгты
нымæц нæ къаддæр кæны. Зианджыны уæлхъус æхсæвбонмæ чи фæлæууыд, уыдоны
бæсты райсомæй æрбацæуынц æндæртæ. Цыфæнды куысты рæстæг куы уа, уæддæр
алчидæр, зианы хабар фехъусгæйæ, йæхицæн хæсыл нымайы йæ куыст ныууадзын
æмæ, чи аивгъуыдта, уымæн фæстаг æгъдау радтын; иуæй-иу хатт вæййы афтæ,
æмæ марды фæдыл уæлмæрдмæ акæнынц æдсаргъ бæх, ахæссынц ифтыгъд топп,
æхсаргард, хъама æмæ дамбаца. |
|
Вынос тела происходит всегда до захода солнца.
Несут его на носилках четыре,
а иногда и шесть человек на плечах; за ними ведут лошадь, увешанную
оружием; затем идут мужчины и в некотором отдалении от них женщины. По
дороге к кладбищу на более просторном месте процессия останавливается
для литии. Едва успевают опустить носилки на землю, как вереница женщин
уже принимается опять за хлопание себя по щекам, мужчины тоже вновь
проделывают попарно битье плетью своих шей. Более близкие родственницы
здесь же обрезают себе косы и кладут их рядом с покойником. Здесь же
раздаются всем желающим носить траур женщинам куски черной материи.
Затем из толпы
выступал старик и с рогом арак'а произносил напутственное слово.
По окончании всех этих обрядов покойного уносят на кладбище. Если он был
жертвой убийства,
то его провожают залпами выстрелов, в противном случае производят только
один выстрел из его ружья. На кладбище его уже никто не провожает;
несколько носильщиков доносят его до кладбища и опускают в семейный
склеп. Кладбища обыкновенно находятся далеко от аулов. В некоторых аулах
зимою положительно нельзя добраться до кладбища, и покойники до весны
остаются в аулах зарытыми в солому. Все работы, необходимые для предания
земле покойного, исполняются безвозмездно. |
|
Мард
кæддæриддæр ахæссынц хурныгуылды размæ. Ахæссынц æй сынтыл цыппар лæджы,
хатгай та æхсæз дæр, се уæхсчытыл; йæ фæдыл ын кæнынц саргъыбæх, йæ уæлæ
хæцæнгæрзтæ ауыгъдæй; уый фæстæ цæуынц лæгтæ, уыдонæй иуцасдæр фæстæдæр
та — сылгоймæгтæ. Уæлмæрдмæ фæндагыл фæздæр ран мæрддзыгойы адæм
æрлæууынц бакувыны тыххæй. Куыддæр сынт зæхмæ æруадзынц, афтæ та устытæ,
рæнхъ лæугæйæ, сæ рустæ цъыччытæ сисынц, нæлгоймæгтæ дæр
дыгæйттæй-дыгæйттæй сæ бæрзæйтæ ехсытæй цæвын байдайынц. Мард хæстæгдæр
кæмæ уыди, уыцы сылгоймæгтæ уыцы ран сæ дзыккутæ ракæнынц æмæ сæ мардæн
йæ фарсмæ цæвæрынц. Сау дарын цы сылгоймæгты фæнды, уыдонæн уым
байуарынц сау хъуымацы гæбæзтæ.
Стæй уæд
адæмы астæуæй ралæууы зæронд лæг æмæ, арахъхъы сыкъа йæ къухы, афтæмæй
мардæн фæндарасты ныхас фæзæгъы. Уыцы æгъдæуттæ сеппæт куы ахицæн уой,
уæд марды ахæссынц уæлмæрдмæ. Кæд æмæ искæй къухæй мард фæци, уæд, йæ
фæдыл цæугæйæ, бирæгай топпытæй цалдæр хатты æмæхст фæкæнынц, кæд нæ,
уæд топпæй фехсынц æрмæст иу хатт. Уæлмæрдмæ йæ фæдыл ничиуал фæцæуы,
цалдæр лæджы йæ уæлмæрдмæ ахæссынц æмæ йæ бавæрынц уыцы хæдзарæн сæхи
зæппадзы. Уæлмæрд вæййы хъæуæй дард ран. Иуæй-иу хъæуты уæлмæрдмæ зымæг
æппындæр бацæуæн нæй, æмæ мæрдтæ уалдзæджы онг баззайынц хъæуы, хъæмпы
мидæг æфснайдæй. Мард бавæрыны тыххæй цыдæриддæр куыстытæ фæхъæуы, уыдон
æххæстгонд цæуынц лæвар. |
|
Надевая траур, женщина отказывается от скоромной
пищи; постится она,
смотря по степени родства с покойником, от одной
недели до 12 месяцев. Поминки устраиваются довольно часто и настолько
роскошно, что иногда приводят к разорению. Зарезать, например, в один
день до 30 голов рогатого скота, до 150 баранов, сварить 500 ведер пива
и до 100 ведер арак'а, испечь до 3000 пшеничных хлебов было
нелегко в Нарской котловине. Однако некоторые фамилии не задумывались
над этим. |
|
Сылгоймаг
йæ уæлæ саутæ куы скæна, уæд уый мархо хæринаг нал хæры, ком
фæдары, мардæн цæйбæрц хæстæг æййæфта, уымæ гæсгæ иу къуырийæ 12 мæйы
онг. Хистытæ конд цæуы арæх, уыдон уый бæрц стыртæ вæййынц, æмæ дзы
хæдзар хатгай мæгуырмæ æрцæуы. Дзырдæн зæгъæм, уыцы иу бон 30 стуры æмæ
150 фысы онг аргæвдын, 500 ведрайы бæгæны сфыцын æмæ 100 ведрайы онг
арахъхъ рауадзын, 3000-ы онг дзултæ сфыцын, — уый Нары комы æнцон нæ
уыд. Фæлæ иуæй-иу мыггæгтæ ууыл фæстиат нæ кодтой. |
|
Обычное право. Кому приходилось следить за
практикой кавказских
окружных
судов, тот не мог не обратить внимание на своеобразность уголовных
процессов, где участниками являются наши туземцы, и в частности осетины.
Судится убийца,
который
никогда ни в чем предосудительном не был замечен.
— Вы признаете себя
виновным?
— спрашивают его через переводчика.
— Я убил, но я не
виноват,—
отвечает он переводчику, который передает его слова так: «да, признаю».
— За что же вы убили,
положим,
Муссу Гадоева? |
|
Ирон æгъдау.
Кавказы округон тæрхондæтты куыстмæ йæ хъус чи дардта,
уый
æнæ бафиппайгæ нæ фæуыдаид, туземаг адæймæгтæн кæм фæтæрхон кæнынц,
хицæнæй зæгъгæйæ та ирон лæгæн, уыцы процессты иу бæрæг хицæндзинад.
Тæрхонгонд
цæуы лæгмарæгæн, уый размæ æппындæр бафауинагæй кæмæ никуы
ницы бафиппайдæуыд, ахæм адæймагæн.
—
Аххосджын
кæй дæ, ууыл сæттыс? — фæрсынц æй тæлмацы æххуысæй.
— Æз
лæг
амардтон, фæлæ аххосджын нæ дæн,— дзуапп дæтты уый тæлмацгæнæгæн, фæлæ
йын тæлмацгæнæг та йæ ныхæстæ афтæ тæлмац кæны: о, сæттын.
— Æмæ
цæй
тыххæй амардтай, зæгъæм, Гæдаты Муссæйы? |
|
— Его нива находится
около нашего хадзар'а;
каменная ограда ее в одном месте развалилась, мы ему каждый день
советовали починить свой забор, иначе наша коза или теленок по
недосмотру заберется на его ниву. «Хорошо, — говорил он,— завтра
починю»; на другой день мы опять напоминали, а он — все завтра да
завтра. Так прошло две недели, — мы просто измучились караулить своих
телят. Однажды из нас никого не было дома, оставалась только старуха
мать и дети. Пока она доила коров, дети не сумели удержать коз, и две из
них забрались на ниву. Мусса в это время возвращался с работы мимо
нашего дома; он заметил коз и стал бранить покойников того, кому
принадлежат эти козы. Мать, выгоняя коз, объяснила ему, что козы наши и
что так ругаться нехорошо. Но Мусса продолжал ругаться; мать ушла, чтобы
его не слышать... В это время я пришел с работы; когда на мое
приветствие он мне ответил той же руганью, тогда и я обругал его... Он
был сильнее, и если бы со мной не было кинжала, то он убил бы меня
вилами. |
|
— Уымæн
йæ хуым мах хæдзары раз ис; йæ дурын быру иу ран æрызгъæлд, æмæ йын мах
алы бон дæр дзырдтам, дæ бырумæ
базил,
науæд нæ сæгъ кæнæ нæ род искæдбон дæ хуыммæ баирвæздзæн, зæгъгæ. «Хорз,
— зæгъгæ, дзырдта уый, — райсом æм базилдзынæн». Дыккаг бон дæр та-иу ын
загътам, фæлæ уый «райсом», «райсом» кодта, афтæмæй дыууæ къуырийы
аивгъуыдта, — нæ родтæ хъахъхъæнынæй мах нæ сæрæн нал уыдыстæм. Иухатт
махæй нæхимæ ничи уыд, баззадысты ма дзы нæ зæронд мад æмæ сывæллæттæ.
Цалынмæ нæ мад сæгътæ дыгъта, уæдмæ сывæллæттæ сæгъты бауромын нæ
бафæрæзтой, æмæ дзы дыууæ баирвæзти хуыммæ. Муссæ уыцы рæстæг куыстæй
æрцæйцыди мах хæдзары рæзты, сæгъты ауыдта æмæ, уыцы сæгътæ кæй сты, уый
мæрдты æлгъитын систа. Нæ мад уыцы сахат сæгъты рацæйтардта æмæ йын
бамбарын кодта, сæгътæ мах сты æмæ афтæ æлгъитын хорз нæу, зæгъгæ. Фæлæ
Муссæ уæддæр йе ’лгъыст нæ ныууагъта; нæ мад, цæмæй йæ ма хъуса, уый
тыххæй мидæмæ бацыд... Уалынмæ æз куыстæй æрцыдтæн; мæ саламы ныхасæн
мын гъе уыцы æлгъыстытæй дзуапп куы радта, уæд æй æз дæр ралгъыстон. Уый
тыхджындæр уыдис, æмæ мæ хъама мæ уæлæ нæ уæвгæйæ, уæд мæ сагойæ
амардтаид. |
|
Я нарочно обратил внимание читателя на этот, очень
часто повторяющийся
ответ
убийц в кавказских судах, который совершенно ускользает из внимания
суда, а иногда вовсе не передается переводчиком.
Все дело в том, что мы не можем смотреть на
покойников, на загробную жизнь с осетинской точки зрения и сотни убийств
объясняем врожденной кровожадностью. Нет,
это
не кровожадность, а долг, по которому осетин скорее согласится умереть
или убить, чем отдать на поругание покойников.
Убить и умереть для осетина времен особа
были синонимы; убивая
сегодня,
он знал, что сам тоже будет убит, если не завтра, то послезавтра или
через неделю. Прежде чем оплакивать убитого, осетины оплакивают убийцу. |
|
Лæгмарæг
ахæм дзуапп арæх радты Кавказы
тæрхондæтты,
фæлæ йæм тæрхондон æппындæр йæ хъус не ’рдары, стæй тæлмацгæнæг уыцы
дзуапп иуæй-иу хатт дзургæ дæр нæ ракæны, æмæ æз чиныгкæсæджы цæстæнгас
гъе уымæн аздæхтон уыцы дзуапмæ.
Хъуыддаг
афтæ у, æмæ мæрдтæм æмæ мæрдты бæсты цардмæ мах нæ фæразæм ирон лæджы
цæстæй акæсын æмæ уымæ гæсгæ, сæдæгæйттæ цы лæгмарды цаутæ æрцæуы, уыдон
кæнæм, ирон лæг æрдзæй тугмондаг у, зæгъгæ, уый æфсон. Нæ, уый
тугмондагдзинад нæу, фæлæ хæс у, æмæ уыцы хæсмæ гæсгæ ирон лæг,
цæйнæфæлтау йæ мæрдты æлгъитын бауадза, фæлтау сразы уыдзæн амæлыныл
кæнæ лæг амарыныл.
Ирон
лæгæн особайы заман лæгамарынæй амæлынæй ницы
уæлдай
уыдис; абон лæг маргæйæ, уый зыдта, йæхи дæр ын кæй амардзысты, уый,
райсом куы нæ уа, уæд иннæбон кæнæ та иу къуырийы фæстæ. Мард чи
фæуыдаид, ууыл кæуыны размæ-иу ирон адæм куыдтой йæ амарæгыл. |
|
Воровство считается
ремеслом
очень позорным, да и воровать не имеет смысла: утварь и оружие
охраняются зорко; украсть хлеб — святотатство; украсть лошадь не стоит,
так как трудно сбыть ее; редкие случаи воровства мелкой и крупной
скотины для пищи всегда раскрываются очень просто: потерпевший
запугивает подозреваемого каким-либо святым и получает украденное добро
или прибегает к следующему способу обнаружить вора: в поминальный день,
на третьей неделе великого поста, когда бывает особенно большое стечение
народа, потерпевший является на сборище с кошкой или собакой и громко
заявляет: эту собаку я сейчас зарежу в поминовение покойников того, кто
украл у меня телка и кто, зная вора, не укажет его. «Не делай этого,—
отзывается тогда виновный,— не пропадет твое добро»,— и действительно,
не пропадает — виновный выплачивает стоимость украденного. Таким
образом, воровство было почти займом без предварительного согласия
заимодавца: «долг» этот выплачивался. |
|
Давын
тынг æгад хъуыддагыл нымад у, стæй æнæуый дæр адавынæй ницы рауайы:
хæдзары дзаума æмæ
хæцæнгæрзтæ
тынг хъахъхъæд цæуынц; хор адавын — хуыцауæй тæригъæд у; бæх адавын дын
куы бантыса, уæддæр йæ фесафын зын у; искуы-иу хатт исчи фыс кæнæ стур
куы адавы æргæвдынæн, уæд хъуыддаг алкæд дæр раргом вæййы тынг æнцонæй:
кæй фос адавдæуыд, уый гуырысхойаг лæджы стæрсынтæ кæны искæцы дзуары
азарæй, æмæ йæ фос йæ къухы бафты, науæд та давæджы базоныны тыххæй
бакæны афтæ: мæрдтæн хæларгæнæн бон, стыр мархойы æртыккаг къуыри, адæм
уæлдай фылдæртæй куы æмбырдтæ кæнынц, уыцы бон давд фосы хицау æрбацæуы
æмбырдмæ гæдыимæ кæнæ куыдзимæ æмæ хъæрæй фехъусын кæны: ацы куыдз æз
ныртæккæ аргæвддзынæн æмæ ныффæлдисдзынæн, мæ род мын чи адавта, стæй,
давæджы зонгæйæ, уый чи нæ бацамона, уыдон мæрдтæн. «Ма бакæн афтæ, —
сдзуры уæд аххосджын, — дæ фос нæ фесæфдзæн». Æмæ æцæгдæр, нæ фесæфы —
аххосджын бафиды давæггаг фосы аргъ. Æмæ афтæмæй, давд уыдис æфстау
райсыны хуызæн, фосы хицауы рагацау нæ бафæрсгæйæ: уыцы «хæс»-иу фыст
æрцыд. |
|
Во время особа ограбление осетина осетином
даже не было предусмотрено обычным правом. Но делать набеги за перевалы
и грабить инородцев ставилось в заслугу. Потрава сена и хлеба
вознаграждалась таким же количеством сена и
хлеба. Простое нарушение общественной тишины и
порядка, попросту — драка без поранения оканчивалась примирением;
виновный должен был пригласить обиженного с несколькими друзьями и
угостить их. Самый обширный отдел в обычном праве осетин занимают
поранения и убийства. Всякое поранение, имевшее последствием
членовредительство, подводилось под строго определенный параграф. |
|
Особайы
заман
ирон æгъдæутты амынд дæр ницы уыди ирон лæг ирон лæджы бастигъыны фæдыл
æфхæрды тыххæй, фæлæ фæсæфцджытæм лæбурын æмæ æндæр адæмыхатт лæгты
стигъын уыдис сгуыхтдзинадыл нымад. Фос искæй хостæ кæнæ хортæ куы
бахордтаиккой, уæд фосы хицау хъуамæ радтаид, зиан цас уыд, уыйас хос
æмæ хор. Хуымæтæджы хъæлæба, хуымæтæджы хыл-иу куы рауади æнæ фæцæфтæй,
уæд-иу фæстагмæ бафидыдтой; аххосджын хъуамæ æфхæрд лæджы æрбахуыдтаид
иу цалдæр æмгаримæ æмæ сæ хорз федтаид.
Ирон
рагон
æгъдæутты æппæты фылдæр бынат ахсынц лæг фæцæф кæныны æмæ лæг амарыны
хъуыддæгтæ. Лæг уæнгхъуаг кæй фæдыл кодта, алы ахæм фæцæфдзинады тыххæй
дæр уыдис бæлвырд бæрæг параграф. |
|
1. Поранение головы с
повреждением
черепа ценилось в 18 коров.
2. Рана, простиравшаяся
до лба настолько, что шапкой нельзя было
прикрыть шрама, — 18+9 коров. (У осетин 18 коров представляли из себя
нечто вроде единицы меры.)
3. За повреждение
большого пальца платили 9
коров, за указательный — 6 коров, за средний — 5 коров, за безымянный —
4, за мизинец — 3. За повреждение правой ноги 15-18, смотря по степени
повреждения; за левую — 15. Помимо этого, виновный должен был лечить
больного за свой счет, а по выздоровлении его должен был устроить
угощение (фынг). Размеры расходов на это угощение тоже строго
определялись посредниками, хотя излишек щедрости не возбранялся. |
|
1) Сæры
кæхц хъыгдард кæмæй баййæфтаид, ахæм цæфы тыххæй
бафидын
хъуыдис 18 хъуджы.
2) Йæ
носæн
худæй бамбæрзæн куыднæуал уа, сæры цæф ныхмæ уый онг куы бахæццæ уыдаид,
уæд фидын хъуыдис 18–9 хъуджы. (Ирон адæммæ 18 хъуджы уыдысты барæн
иуæгау).
3)
Стыр
æнгуылдзы фæсахъаты тыххæй фыстой 9 хъуджы, амонæн æнгуылдзы тыххæй — 6
хъуджы, астæуккаджы тыххæй — 5, æнæном æнгуылдзы тыххæй — 4, кæстæр
æнгуылдзы тыххæй — 3. Рахиз къахы фæсахъаты тыххæй, цæйбæрц хъыгдард
уыдаид, уымæ гæсгæ — 15–18 хъуджы; галиу къахы тыххæй — 15. Уымæй уæлдай
ма, аххосджын хъуамæ йæхи хардзæй дзæбæх кодтаид рынчыны, йе сдзæбæхы
фæстæ та хъуамæ фынг сарæзтаид. Уыцы фынджы хæрдзтæ дæр хъуамæ бæлвырдæй
бацамыдтаиккой æхсæны
лæгтæ,
уæвгæ уæлдай таучелдзинад равдисын аиппыл нымад нæ уыд, фæлæ. |
|
К сожалению, драка
и поранения не всегда оканчивались примирением.
Потерпевший мог быть слишком злопамятным и не всегда соглашался на
примирение, а хотел во что бы то ни стало выместить обиду. Такое
злопамятство нередко было причиной убийства.
Отомстить за кровь,
или,
как говорят осетины, взять свою кровь вовсе не значит убить самого
убийцу, который мог быть хромым, косым, горбатым или старым; нужна
жертва если не большая, то по крайней мере равная ее потере. Вот почему
вся фамилия такого убийцы попадала в осадное положение, и если
противники были сильнее, то без вины виноватые никуда не показывались,
пашни и сенокосы их оставались невспаханными и нескошенными; хлеб, если
он еще был на корне, выкашивался или вытаптывался, скотина их падала под
выстрелами и ударами шашки. Осажденные очень часто из амбразур башни
наблюдали за проделками своих врагов, и если они приближались на
ружейный выстрел, то их обстреливали. Вот на такие-то черные дни и нужны
были друзья, которые уводили на хранение и прокорм скотину, доканчивали
полевые работы и даже снабжали осажденных съестными припасами. Но еще
больше были полезны женщины, которые, не подвергаясь мести, работали за
себя и за мужей, были по ночам сторожами, обходя даже пашни и мельницы.
Женщина вообще была якорем спасения как для своих, так и для
посторонних. В ее присутствии убийца мог не бояться за свою жизнь. |
|
Хъыгаг
у,
фæлæ-иу хыл æмæ цæфтæ рауайыны фæстæ фидыд алы хатт не ’рцыди. Æфхæрд чи
баййæфта, уыцы лæг-иу æгæр хæрамзæрдæ хæссаг куы фæци, уæд нæ разы кодта
бафидауыныл, фæндыдис æй цыфæндыйæ дæр йæ маст райсын. Ахæм
хæрамзæрдæхæссындзинад-иу арæх расайдта лæджы мæрдтытæ.
Туг
райсын
æппындæр афтæ нæ амыдта, æмæ мард æрцæуа, лæг чи амардта, уый йæхæдæг;
уый, чи зоны æмæ уыд къуылых, сохъыр, къуыпсин кæнæ зæронд; тугмæ та
амарынмæ агуырдтой, хуыздæр куы нæ уыдаид, уæддæр мардæн йæхи æмсæр лæг.
Гъе уымæ гæсгæ-иу ахæм марæджы мыггаг иууылдæр бахаудис стыр фыд ран,
æмæ се знæгтæ тыхджындæр куы уыдаиккой, уæд æнаххосæй аххосджынтæ
никуыдæмуал цыдысты, сæ хуымтæ æмæ-иу сæ уыгæрдæнтæ æнæконд æмæ
æнæкарстæй лæууыдысты; сæ хор кæрдинаг куы уыдаид, уæд сын-иу æй се
знæгтæ ныккарстой кæнæ ныссæстой, сæ фос цагъды кодтой топпы гæрæхтæй
кæнæ æхсаргарды цæфтæй. Мæсыджы чи бадт, уыдон-иу мæсыджы топпуадзæнтæй
арæх сæ цæст дардтой се знæгты митæм, æмæ сæм-иу топпæхсты бæрцмæ куы
баввахс сты, уæд сæ-иу топпытæй рагæрæхтæ кодтой. Гъе ахæм фыдбонты-иу
феххуыс сты хæлар адæм, уыдон-иу сæхимæ акодтой фос æмæ сæм зылдысты,
кæронмæ-иу ахæццæ кодтой быдыры куыстытæ æмæ ма хæринагæй дæр æфсæстой
мæсыджы бадæг адæмы. Фæлæ ноджы фылдæр æххуыс та уыдысты сылгоймæгтæ;
уыдон, туджджынтæй нæ тæрсгæйæ, куыстой сæхи бæсты дæр æмæ сæ лæгты
бæсты дæр, æхсæв та гæс уыдысты, суанг ма хуымтæ æмæ куырæйттæ дæр
хъахъхъæнгæйæ. Сылгоймаг ирвæзынгæнæг уыдис йæхионтæн дæр æмæ
æцæгæлæттæн дæр. Марæгæн сылгоймаджы цур тас нæ уыд амарынæй. |
|
Бывали случаи, что
враги,
с вечера засев где-нибудь поблизости, с рассветом шли штурмом на аул.
Осажденные делали вылазку, и перестрелка завершалась рукопашной
схваткой. В этой отчаянной игре страстей женщина в трауре была настоящим
талисманом,— стоило ей только в самый разгар кровопролития войти в толпу
ожесточенных врагов, как все расступались, вкладывали окровавленные
шашки в ножны и расходились.
Для окончательного
прекращения
вражды врагам предлагали свои услуги, в качестве посредников,
представители двух других сильных фамилий, для того чтобы достигнуть
перемирия ввиду похода в Грузию, для разгромления какого-нибудь
княжеского поместья или наступления полевых работ. |
|
Æрцыдис-иу ахæм цаутæ, æмæ знæгтæ изæрæй искæцы ран хæстæг бабадгæйæ,
боныцъæхтыл хъæумæ хъазуатæй кæд бабырстой. Мæсыджы бадджытæ-иу уæд
дæлæмæ æрхызтысты, æмæ-иу уæд, топпытæй схæцыны фæстæ, бацайдагъ и
лæгæй-лæгмæ хæст. Уыцы æвирхъау тохы мидæг саударæг ус уыдис æцæг
ирвæзынгæнæг — тугкалæн тохы
тæккæ
тæмæны рæстæг æрмæст цæугæ бакæнæд мæстæй цъæх арт уадзæг знæгты
æхсæнмæ, уый йеддæмæ-иу иууылдæр банцадысты, сæ тугæйдзаг æхсаргæрдтæ-иу
сæ кæрддзæмты нытътъыстой æмæ фæйнæрдæм ахæлиу сты. Цæмæй хæрамдзинадæн
бынтондæр кæронгонд æрцыдаид, уый тыххæй-иу знæгтæн се ’хсæн бацыдысты,
куыд минæвæрттæ, афтæ æндæр дыууæ тыхджын мыггаджы лæгтæ, Гуырдзыстонмæ
стæры цæуын кæй хъуыд, искæцы къниазы бæстыхæйттæ ныддæрæн кæнынмæ, кæнæ
та быдыры куыстыты рæстæг кæй ралæууыд, уымæ гæсгæ уал сæ рæстæгмæ
бафидауын кæныны тыххæй. |
|
На случай нарушения
договора
о перемирии поручители должны были выдать лучшего из своей фамилии тем,
за неприкосновенность которых они ручались,— в противном случае
потерпевшие имели право зарезать собаку на их фамильном склепе. С какого
бы дня ни начиналась порука, она оканчивалась всегда в воскресенье
вечером. Когда срок оканчивался и когда последние лучи солнца достигали
горных вершин, приходили поручители и говорили своим доверителям:
«Смотрите, солнце зашло», то есть срок поруки окончился. Однако наши
предки этим не удовлетворялись и очень часто достигали окончательного
мира. |
|
Рæстæгмæ
фидыды тыххæй бадзырд хæлд куы ’рцыдаид, уæд
фидарныллæуджытæ,
фидар кæй æдасдзинады тыххæй ныллæууыдысты, уыдонæн хъуамæ радтаиккой сæ
мыггаджы хуыздæры, — науæд æфхæрд баййафджытæн сæ бон уыдис уыдоны
мыггаджы зæппадзыл куыдз аргæвдын. Фидардзинад кæцыфæнды бонæй куы
райдыдтаид, уæддæр-иу йæ кæрон кæддæриддæр æрцыд хуыцаубон изæрæй.
Æмгъуыд-иу куы ахицæн æмæ хуры фæстаг тынтæ хохы цъуппытæм куы схæццæ
сты, уæд-иу фидарныллæуджытæ бацыдысты, йе ’ууæнк сæм чи радта, уыдонмæ
æмæ загътой: «Кæсут уæртæ, хур аныгуылд», ома æвджиддзинады æмгъуыд
ахицæн. Уæвгæ нæ фыдæлтæ уый æгъгъæдыл нæ нымадтой æмæ-иу бирæ хатт сæ
къухы бафтыд бынтон бафидыд.
Марæг
барæй
лæг амарды тыххæй куыд дзуапп лæвæрдта, афтæ дзуапп лæвæрдта æнæбары
амарды тыххæй дæр. |
|
За неумышленное
убийство
убийца отвечал так же, как за предумышленное.
Если преступление было совершено чужим оружием, то владелец оружия
отвечал
уплатою 18 коров.
Если ружье, которым
было
совершено преступление, было заряжено одной пулей, то мститель не имел
права зарядить ружье двумя пулями, иначе он отвечал также 18 коровами.
Истязание не имело места, — средства кровомщения не должны были
превышать жестокости первого убийства; не исполнившие этого отвечали во
время примирения соответственным числом коров.
Убийство женщины
никогда
не наблюдалось, хотя оно могло быть, благодаря шальной пуле во время
перестрелки. За нее не мстили, потому что сам убийца делался мучеником
такого непредвиденного несчастья. Кровь женщины оценивалась в 18+9
коров, которые делились между мужем и ближайшим родственником ее по
рождению. За мальчика мстили как за взрослого мужчину, за девочку
платили как за женщину. «Взять свою кровь» было обязанностью до того
священной, что выполнение ее сопровождалось празднеством. |
|
Кæд
æмæ
лæг мард æрцыди искæй хæцæнгарзæй, уæд хæцæнгарзы хицау хъуамæ бафыстаид
18 хъуджы.
Кæд
æмæ,
лæг цы топпæй амардæуыд, уый иу нæмыгæй ифтыгъд уыдис, уæд тугисæгæн
топп дыууæ нæмыгæй сифтындзын йæ бон нæ уыд, кæннод уый дæр хъуамæ
бафыстаид 18 хъуджы. Фыдмитæ ничи кодта — тугисыны мадзæлттæ хъуамæ
фыццаг лæгмарды мадзæлттæй карздæр ма уыдаиккой; уый чи нæ сæххæст
кодтаид, уыдон фидаугæйæ хъуамæ бафыстаиккой, дал æмбæлдис, уал хъуджы.
Сылгоймаджы-иу нæ мардтой, æниу ахæм хабар æрцæуæн дæр уыдис дзæгъæл
нæмыгæй, лæгтæ-иу кæрæдзийыл топпытæй куы ралæууыдысты, уæд. Сылгоймаджы
тыххæй туг нæ истой, уымæн æмæ марæг йæхæдæг хъизæмар кодтаид, ахæм
фыдбылыз йæ къухæй кæй æрцыд, уый тыххæй. Усы туджы аргъ уыдис 18–9
хъуджы; уыдон дихгонд цыдысты йæ лæг æмæ йæ хæстæгдæр æрвады ’хсæн.
Чысыл лæппуйы тыххæй туг истой хъомыл нæлгоймаджы хуызæн, чысыл чызджы
тыххæй фыстой, усы тыххæй цас фыстой, уыйас. «Туг райсын» ахæм ахсджиаг
хæсыл нымад уыдис, æмæ-иу йæ сæххæсты фæдыл арæзт æрцыд бæрæгбон. |
|
Примирение кровников. Старики выдающихся
фамилий, игравшие как в семейном, так и в общественном быту
первенствующую роль, заменяли осетинам высшее
судебное учреждение.
Предварительно убедив врагов заключить перемирие, старики усиленно
старались уговорить согласиться на окончательное примирение. Получив
согласие, они назначали день, в который весь мужской персонал враждующих
должен был явиться на переговоры. Обе фамилии являлись вооруженными и
занимали назначенные им пункты на расстоянии 1/2-1/4 версты одна
от другой. Начинались переговоры, во время которых должен был выясниться
состав присяжных. Лицо, не пользовавшееся полным доверием обеих сторон,
не могло участвовать в составе присяжных. Число последних зависело от
сложности дела: обыкновенно их было от шести до восьми человек; помимо
них истцу предоставлялось право выбора еще одного судьи. Главное
затруднение было в выборе членов присяжного суда, а самое
судопроизводство не составляло особенных затруднений, благодаря точности
требований осетинского обычного права. Надо было только точно подвести
итоги причиненных враждовавшими друг другу повреждений и убытков. Самая
кровь имела строго определенную ценность.
Кровь наиболее
почетных
фамилий ценилась 18+22 коровы.
Кровь влиятельных
фамилий оценивалась в 18+20,
фарсаг — 18+15; для кавдасард'а не было установлено
никакой ценности, да и убить его никому не было охоты. |
|
Туджджынты
фидауын кæнын.
Зынгæ мыггæгты зæронд лæгтæ, хæдзары царды дæр æмæ æхсæнадон цардуаджы
дæр уæлдай дзырддзæугæдæр чи уыд, уыдон ирон адæмæн уыдысты сæ уæлдæр
тæрхондон. Зæронд лæгтæ-иу
туджджынты раздæр сразы кодтой рæстæгмæ бафидауыныл, стæй-иу уый фæстæ
зæрдиагæй архайын байдыдтой, цæмæй сæ сразы кодтаиккой бынтон
бафидауыныл. Уый-иу сæ къухы куы бафтыд, уæд-иу снысан кодтой, дыууæ
мыггаджы нæлгоймæгтæ сеппæт дæр баныхас кæнынмæ цы бон хъуамæ æрæмбырд
уыдаиккой, уый. Дыууæ мыггаджы дæр-иу æрцыдысты æд хæцæнгæрзтæ æмæ-иу
бацахстой рагацау снысангонд бынæттæ, се ’хсæн 1/2–1/4 версты куыд
уыдаид, афтæ. Райдыдтой-иу ныхас кæнын, цæмæй бæрæггонд æрцыдаиккой
тæрхоны лæгтæ. Дыууæ мыггаджы дæр зæрдиагæй кæуыл не ’ууæндыдаиккой,
ахæм адæймагæн нæ уыдис тæрхоны лæгты хыгъдмæ бахауæн. Тæрхоны лæгты
нымæц нысангонд цыдис, хъуыддаг цæйбæрц вазыгджын уыдаид, уымæ гæсгæ:
уыдон-иу уыдысты æхсæзæй аст адæймаджы онг; уыдонæй уæлдай ма
хъастгæнæгæн уыдис иу тæрхоны лæг равзарыны бар. Зын уыдис тæрхоны лæгтæ
равзарын, фæлæ тæрхон рахæссын уый бæрц зын хъуыддаг нæ уыд, ирон
æгъдауы домæнтæ бæлвырд бæрæг кæй уыдысты, уымæ гæсгæ. Æрмæст бæлвырдæй
бахынцын хъуыдис, дыууæ мыггаджы сæ кæрæдзийæн цас базиантæ кодтой
адæймаджы фæсахъатджын кæныны æгъдауæй æмæ мулчы æгъдауæй, уый. Туджы
аргъ йæхæдæг уыдис бæлвырд бæрæггонд.
Æппæты
кадджындæр мыггæгты туджы аргъ уыдис 18–22 хъуджы.
Дзырддзæугæ
мыггæгты туджы аргъ уыдис 18–20 хъуджы, фæрссаг лæджы туджы
аргъ та — 18–45 хъуджы; кæвдæсарды тугæн æппындæр ницы аргъ амынд уыдис,
стæй йæ амарын уæвгæ дæр никæй бафæндыдаид. |
|
Уплату потерпевшему вышеприведенной пени считали
недостаточной — надо было враждовавших, насколько возможно,
гарантировать от столкновений и на будущее время. Для этого старались
породнить их посредством брака, выдав ближайшую родственницу убийцы за
такого же родственника убитого. Если это удавалось, то для ирад'а
с оценки крови скидывали 18+2 коровы. Остальная ценность крови
распределялась между убийцей и его родственниками так: самые отдаленные
родственники уплачивали 15 коров; более близкие — 18 коров. Все
остальное распределялось поровну. Нетрудно понять целесообразность такой
круговой ответственности.
Убийцами в
большинстве
были молодые люди, но их зависимость от старших была настолько сильна,
что они почти никогда не совершали преступления без ведома старших и без
семейного совета всех родственников. Вот почему за их «шалости» отвечали
три поколения как соучастники, а две родственные ветви как оказавшие им
содействие. |
|
Æфхæрд
лæг уæлдæр амынд фиддон райстаид, уый æгъгъæдыл нымад нæ уыдис бакæнын
хъуыд афтæ, цæмæй уыцы
бонæй
фæстæмæ хæрам мыггæгты æхсæн, гæнæн æмæ амал уæвгæйæ, быцæудзинæдтæ
мауал æрцыдаид. Уый тыххæй-иу амал кодтой, цæмæй дыууæ мыггаджы ’хсæн
сæвзæрдаид хæстæгдзинад, марæджы хæстæгдæр хойы марды раст ахæм
æфсымæрæн ракурын кæнгæйæ. Уый куы бантыстаид, уæд туджы аргъæй ирæды
хыгъдмæ æппæрст цыдис 18–2 хъуджы. Туджы аргъы иннæ хай марæджы æмæ йе
’рвадæлты æмæ хæстæджыты ’хсæн уæрст цыдис афтæ: æппæты дæрддагдæр
æрвадæлтæ хъуамæ бафыстаиккой 15 хъуджы, хæстæгдæртæ — 18 хъуджы. Иннæ
хай иууылдæр уæрст цыдис æмхуызон. Ахæм иумæйаг бæрнондзинад цæмæй хорз
уыд, уый зын бамбарæн нæу.
Лæгамарджытæ-иу фылдæр хатт уыдысты лæппу адæм, фæлæ уыдон сæ хистæрты
коммæ афтæ тынг кастысты, æмæ, хистæрты нæ бафæрсгæйæ æмæ æппæт
æрвадæлты æмбырды нæ баныхас кæнгæйæ, зæгъæн ис, туг ныккалынмæ никуы
цыдысты. Гъе уымæ гæсгæ уыдоны «фыдуаг миты» тыххæй дзуапп лæвæрдтой
æртæ фæлтæры, куыд æмархайджытæ, хæстæгдзинады æгъдауыл та дыууæ
къабазы, куыд æххуыс бакæнджытæ. |
|
Уплата штрафа за
убийство
распределялась следующим образом: одна треть — скотиной, другая —
оружием, третья — медными котлами. Оценка всего имущества
предоставлялась тем же присяжным. Вещь, побывавшая в уплате крови, шла
по прежней цене. Рассрочка устанавливалась на срок от одного до полутора
годов с определенными промежутками и строго установленными размерами
взноса.
Когда оставалось
выплатить только 18 или даже 9
коров, словом, приближался окончательный срок «погашения штрафа», убийца
приступал к приготовлению большого фынг'а: варил пиво в котле,
резал быка, пять баранов, гнал соответственное количество арак'а
и пек потребное число пшеничных хлебов. |
|
Лæг
амарды тыххæй ивар фыст цыдис ахæм æгъдауыл: иу æртыццаг хай фосæй, иннæ
хæцæнгæрзтæй, æртыккаг — æрхуы æгтæй. Æппæт мулкæн аргъ скæнын дæр уыдис
гъе уыцы
тæрхоны
лæгтæн æвджидгонд. Кæд искæцы дзаума искуы лæвæрд уыди туджы аргъмæ, уæд
ныр дæр цыдис йæ фыццаг аргъыл. Фиддон ахицæн кæнынæн лæвæрд цыдис иу
афæдзæй афæдз æмæ æрдæджы онг рæстæг, бæрæг æмгъуыдтæм дзы цас хæйттæ
хицæн кæнын хъæуы, уый бæлвырдæй амонгæйæ.
Æрмæст
ма-иу 18, кæнæ суанг 9 хъуджы бафидын куы хъуыдис,
иудзырдæй, «стъраф
бынтон ахицæн кæныны» рæстæг-иу куы æрбаввахс, уæд-иу марæг райдыдта
стыр фынг цæттæ кæнын: цæдджинаджы-иу бæгæны сфыхта, аргæвстаид
гал, фондз фысы, рауагъта-иу, цас æмбæлдис, уыйас арахъхъ æмæ-иу скодта
дзултæ. |
|
Собирались все лучшие представители враждовавших
фамилий. Наиболее
почетные места занимают присяжные. Место председателя
занято старейшим из фамилии убийцы, дальние родственники стоят и
прислуживают. Убийцы нет в хадзар'е. Голод и жажда утолены,
разговор оживился. В хадзар входит молодой человек, держа обеими
руками над головой турий рог, прикрытый куском шелковой материи, локтей
десять длиною. Все встают, водворяется глубокое молчание. Вошедший —
убийца, он останавливается против ближайшего родственника своей жертвы и
с волнением говорит приблизительно следующее: «Прости мне... я поступил
необдуманно... одной рукой я отрубил себе другую... я сознаю свою вину,
но сделанного не вернешь, а потому прости мне... не отворачивайся от
меня... говори со мной... считай меня преданным другом,— я оправдаю твое
доверие» и т. д. С этими словами он передает ему турий рог. |
|
Æрæмбырд-иу сты туджджын мыггæгтæн сæ хуыздæр лæгтæ иууылдæр. Æппæты
кадджындæр бынæтты-иу сбадтысты тæрхоны лæгтæ. Æппæты уæле бады марæджы
мыггаджы хистæр, дæрддаг æрвадæлтæ уырдыг лæууынц æмæ кæстæриуæг кæнынц.
Марæг хæдзары нæй. Бадджытæ се стонг
æмæ сæ дойны басастой, ныхас бацайдагъ. Уалынмæ хæдзармæ бацыд лæппулæг,
йæ дыууæ къухæй йæ сæрмæ дары дзæбидыры сыкъа; сыкъа æмбæрзт у зæлдаг
хъуымацы гæбазæй, йæ дæргъ иу дæс æрмæрины. Адæм иууылдæр сыстадысты, иу
сыпп дæр нал хъуысы. Чи æрбацыд, уый марæг у; уый æрлæууыди, мæрдтæм кæй
барвыста, уымæн йæ хæстæгдæр æрвады цур æмæ къуыхцгæ ныхасæй дзуры,
зæгъæм, мæнæ афтæ: «Бахатыр мын кæ... æз фæрæдыдтæн... мæ иу къухæй ме
'ннæ къух ахауын кодтон... мæ аххос æмбарын, фæлæ цы ’рцыди, уымæн
раздахæн нал ис, æмæ мын, уымæ гæсгæ, ныббар... мемæ дзургæйæ... дæхи ма
атигъ кæ... дæ иузæрдион хæларыл мæ нымай, — де ’ууæнк дын нæ
фæсайдзынæн» æмæ афтæ дарддæр. Уыцы ныхæстимæ йæм дзæбидыры сыкъа
бадæтты. |
|
«Да простит тебе бог, — отвечает тот, принимая от
него «тура»,— а я тебе прощаю в присутствии вот этих свидетелей;
никакого зла я тебе причинять не буду. Перед богом и людьми с
сегодняшнего дня ты мой друг». Затем, передав
материю соседу и сделав несколько глотков из рога, наполненного пивом,
он передает его гостям. Затем начинаются тосты, и мир заключен.
1891—1902 |
|
— «Хуыцау
дын æй бахатыр кæнæд, — дзуапп фæдæтты марды æрвад, «дзæбидыр» йæ къухмæ
исгæйæ, — уый йеддæмæ дын æй æз хатыр кæнын мæнæ ацы æвдисæнты раз, æз
дæ никуы ницæмæй бафхæрдзынæн. Хуыцауы раз æмæ адæмы раз ды абонæй
фæстæмæ мæнæн мæ хæлар дæ». Уый фæстæ хъуымац радты йæ фарсмæ лæууæгмæ,
йæхæдæг бæгæныйæ дзаг дзæбидыры сыкъайæ цалдæр хуыппы скæны, æмæ сыкъа
уазджытæм авæры. Уый фæстæ гаджидæуттæ уадзын байдайынц — туджджынтæ
фидыд сты.
|
[1]
В конце 50-х годов в Нарской котловине был снесен завалом самый большой
аул Дзкинат; погибло свыше 40 семейств. Завал прошел ночью, и на том
месте, где стоял аул, наутро осталось только большое черное пятно
обнаженной земли. Уцелела только одна семья — старик и старуха, и то
благодаря тому, что спали под скалой. (Прим. автора).
[2]
Осетинская колыбель представляет из себя деревянную с перилами кроватку
на поперечных полозьях в виде новолуния, на которых ее и покачивают с
боку на бок. Посреди нижней доски кроватки имеется отверстие для
костяной трубки, идущей сквозь постель. Это приспособление дает
возможность ребенку мочиться, не подвергаясь частым пеленаниям.
(Прим. автора).
|
|
[1] 50-æм
азты кæрон зæй Нары комы адавта æппæты стырдæр хъæу Джинат; фесæфти дзы
40 хæдзарæй фылдæр. Зæй рацыд æхсæвыгон, æмæ, хъæу кæм уыдис, уыцы ран
райсомæй зынди æрмæст гæмæх зæххы стыр сау стъæлф. Æгасæй ма дзы
баззадысты æрмæст иу хæдзар — зæронд лæг æмæ ус, æмæ уыдон дæр, сæ
хæдзар къæдзæхы бын кæй уыдис, æрмæст уый руаджы.
[2] Ирон
авдæн у гыццыл хъæдын сынтæг; уæле йын вæййы рагъхъæд, бынæй та къахыр
мæйы æнгæсæн æфсæртæ, цæхгæрмæ арæзт, æмæ йæ уыдоныл узынц фæрсырдæм.
Хуыссæнты æмæ сынтæджы бинаг фæйнæджы астæу вæййы хуынкъ, сыппа дæлæмæ
ауадзынæн. Уый руаджы сывæллонæн йæ доныхуыпп дæлæмæ цæуы, алы хатт æй
ногæй бæттын куыд нæ хъæуа, афтæмæй.
[3] Ам, æвæццæгæн, рæдыд рауадис, текст фыццаг хатт
мыхуыргонд куы цыдис, уæд. Уæлдæр фыст уыди, ирæд 100 хъугæй фылдæр нæ
вæййы, зæгъгæ. — Ред.
|
 * Сæргæндты
сыфмæ *
|
|
