АИВАДОН  ПРОЗÆ

Эрнест Хемингуэй

Ernest Hemingway

(1899-1961)

ЗÆРОНД ЛÆГ ÆМÆ ДЕНДЖЫЗ

Уырыссаг æвзагæй Дзадтиаты Гиуæргийы тæлмац

Хуссар Ирыстоны рауагъдады чингуыты сектор.
Цхинвал, 1966.

СТАРИК И МОРЕ

Перевод Е. Голышевой и Б. Изакова

 

ЗÆРОНД ЛÆГ ÆМА ДЕНГИЗ

Уруссаг æвзагæй Къибирти Амурхани тæлмац.

Журнал «Ирæф», 2000, №2–3

Зæронд лæгæн уыди бæлæгъ æмæ иунæгæй кæсаг ахста Гольфстримы денджызы. Ныр цыппар æмæ цыппарыссæдз боны цæуы денджызмæ æмæ иунæг кæф дæр йæ къухы нæ бафтыд. Фыццаг дыууиссæдз боны йемæ цыди иу лæппу. Фæлæ бонæй-бонмæ сæ къухы куы ницы æфтыд, уæд лæппуйæн йæ мад æмæ йæ фыд загътой, зæгъгæ, зæронд лæгмæ æппындæр ницыуал амонд кæсы, æмæ уыйадыл сæ лæппуйы денджызмæ æрвитын байдыдтой æндæр бæлæгъимæ. Уыцы бæлæгъ æцæгдæр тæккæ фыццаг къуыри æрласта æртæ егъау кæфы. Зын уыд лæппуйæн, зæронд лæг-иу æрвылбон дæр афтид армæй кæй æрбаздæхт, уымæ кæсын, æмæ-иу йæ размæ ацыд денджызы былмæ, цæмæй йæм фæкастаид кæсагахсæн мигæнæнтæ, хæдз æмæ бæлæгъы хъæдыл тыхт пæлæз хæдзармæ схæссынмæ. Пæлæз иууылдæр уыди четæны гæппæлтæй æмпъызтытæ, æмæ топптыхтæй саст полчъы тырысайæ хъауджыдæр нæ уыд. Мæллæг, цардæфхæрд уыди зæронд лæг, йæ къæбут — уыгæрдтæ арф æнцъылдтытæй, йæ рустæ — удæн æдас ракы бурбын тæппытæй æмæхгæд. Уыцы рак фæзыны, тропикон денджызы уæлцъарæй хуры тынтæ лæджы цæсгоммæ кæй схъиуынц, уымæй.

Уыцы тæппытæ йæ рустыл дæлæмæ æрцыдысты æмæ суанг йæ хъуыртæм æрхæццæ сты. Йæ къухыл арф нуæстæ — егъау кæфтæ ласгæйæ йын синагæй алыгтæ сты, фæлæ йыл ног хъæдгом нæ уыд. Уыдон рагон хъæдгæмттæ уыдысты, рагæй æнæдон чи баззад, ахæм æдзæрæг хус зæххы скъуыдты хуызæн.

Цыдæриддæр ын уыд, уыдон иууылдæр зæронд, æрмæст йæ цæстыты йедтæмæ. Фæлæ йæ цæстытæ хуызæй уыдысты денджызы хуызæн, басæттын чи нæ комы, ахæм лæджы хъæлдзæг цæстытæ.

— Сантьяго, — загъта йын лæппу, денджызы былæй, бæлæгъ кæм уыд, уырдыгæй фæндагыл уæлæмæ куы сцæйцыдысты, уæд, — ныр иу чысыл æхца бакуыстам æмæ та мын демæ денджызмæ цæуæн ис.

Зæронд лæг лæппуйы сахуыр кодта кæсаг ахсын, æмæ йæ лæппу уарзта.

— Нæ, — загъта зæронд лæг, — ды амондджын бæлæгъмæ бахаудтæ æмæ уым лæуу.

— Дæ зæрдыл ма лæууы, иу хатт æвддæс æмæ æртиссæдз боны фæцыдтæ денджызмæ æмæ æппындæр ницы æрцахстай, стæй æз æмæ ды æртæ къуырийы дæргъы æрвылбон дæр ластам иу егъау кæф.

— Куыннæстæй, мæ зæрдыл лæууы, — загъта зæронд лæг. — Æз æй зонын, ды мæнæй уый тыххæй нæ ацыдтæ, æмæ дæ нæ уырныдта.

— Мæ фыд мын загъта, æз нырма лæппу дæн æмæ хъуамæ йæ коммæ кæсон.

— Зонын æй, — загъта зæронд лæг. — Уæдæ куыд вæййы.

— Уый æппындæр нæ уырны.

— Зонын æй, — загъта зæронд лæг. — Фæлæ æз æмæ дæу уырны. Афтæ нæу?

— Кæй зæгъын æй хъæуы. Цæй, бæгæнымæ дæ фæхонон Террасмæ, нæ дæ фæнды? Кæсагахсæн мигæнæнтæ стæй схæсдзыстæм хæдзармæ.

— Цæмæннæ, — загъта зæронд лæг. — Кæсагахсæг кæсагахсæджы куы хона, уæд...

Бадынц Террасы. Кæсагахсджытæй бирæ чидæртæ худынц зæронд лæгыл, фæлæ сæм уый хæрам зæрдæ нæ дары. Асдæр кæсагахсджытæн хъыг уыд, зæронд лæджы уыцы хуызæнæй кæй уыдтой, уый, фæлæ йæ æддæмæ не ’вдыстой. Ныхас æрæфтыдтой, денджызы дон кæцырдæм цæуы, цæй æрфæн ныппарынц æнгуыр, куыд у боныгъæд, цы федтой денджызы æмæ æндæр ахæмтыл. Кæсагахсæг адæмæй уыцы бон райгонд чи фæци, уыдон ныр кæсагахсынæй фæстæмæ æрбаздæхтысты, сæ кæфтæ акъæртт кодтой, сæ тъæнгтæ сын акалдтой æмæ сæ дыууæ фæйнæгыл цæхгæрмæ самадтой, стæй фæйнæджыты кæрæттыл дыгай лæгтæй схæцыдысты æмæ сæ кæсагæвæрæн къæбицмæ бахастой, уырдыгæй та сæ рефрижераторыл аласдзысты базармæ Гаванæмæ.

Кæсагахсджытæй акулæтæ чи ’рцахста, уыдон сæ радтой донбакæлæны фаллаг фарс акулæйы фабрикмæ; уым сæ æрцауыгътой, акъæртт сæ кодтой æмæ сын сæ игæртæ райстой, ралыг сын кодтой сæ базыртæ, растыгътой сын сæ цæрмттæ æмæ сын сæ фыд тæнæг уадздзæгтæ скодтой цæхдоны нывæрынмæ.

Старик рыбачил один на своей лодке в Гольфстриме. Вот уже восемьдесят четыре дня он ходил в море и не поймал ни одной рыбы. Первые сорок дней с ним был мальчик. Но день за днем не приносил улова, и родители сказали мальчику, что старик теперь уже явно salao, то есть "самый что ни на есть невезучий", и велели ходить в море на другой лодке, которая действительно привезла три хорошие рыбы в первую же неделю. Мальчику тяжело было смотреть, как старик каждый день возвращается ни с чем, и он выходил на берег, чтобы помочь ему отнести домой снасти или багор, гарпун и обернутый вокруг мачты парус. Парус был весь в заплатах из мешковины и, свернутый, напоминал знамя наголову разбитого полка.

Старик был худ и изможден, затылок его прорезали глубокие морщины, а щеки были покрыты коричневыми пятнами неопасного кожного рака, который вызывают солнечные лучи, отраженные гладью тропического моря.

Пятна спускались по щекам до самой шеи, на руках виднелись глубокие шрамы, прорезанные бечевой, когда он вытаскивал крупную рыбу. Однако свежих шрамов не было. Они были стары, как трещины в давно уже безводной пустыне.

Все у него было старое, кроме глаз, а глаза были цветом похожи на море, веселые глаза человека, который не сдается.

- Сантьяго, - сказал ему мальчик, когда они вдвоем поднимались по дороге от берега, где стояла на причале лодка, - теперь я опять могу пойти с тобой в море. Мы уже заработали немного денег.

Старик научил мальчика рыбачить, и мальчик его любил.

- Нет, - сказал старик, - ты попал на счастливую лодку. Оставайся на ней.

- А помнишь, один раз ты ходил в море целых восемьдесят семь дней и ничего не поймал, а потом мы три недели кряду каждый день привозили по большой рыбе.

- Помню, - сказал старик. - Я знаю, ты ушел от меня не потому, что не верил.

- Меня заставил отец, а я еще мальчик и должен слушаться.

- Знаю, - сказал старик. - Как же иначе.

- Он-то не очень верит.

- Да, - сказал старик. - А вот мы верим. Правда?

- Конечно. Хочешь, я угощу тебя пивом на Террасе? А потом мы отнесем домой снасти.

- Ну что ж, - сказал старик. - Ежели рыбак подносит рыбаку...

Они уселись на Террасе, и многие рыбаки подсмеивались над стариком, но он не был на них в обиде. Рыбакам постарше было грустно на него глядеть, однако они не показывали виду и вели вежливый разговор о течении, и о том, на какую глубину они забрасывали леску, и как держится погода, и что они видели в море. Те, кому в этот день повезло, уже вернулись с лова, выпотрошили своих марлинов и, взвалив их поперек двух досок, взявшись по двое за каждый конец доски, перетащили рыбу на рыбный склад, откуда ее должны были отвезти в рефрижераторе на рынок в Гавану.

Рыбаки, которым попались акулы, сдали их на завод по разделке акул на другой стороне бухты; там туши подвесили на блоках, вынули из них печенку, вырезали плавники, содрали кожу и нарезали мясо тонкими пластинками для засола.

Зæронд лæг кæсалгдзауæн кодта Гольфстрими æхе конд бæлæгъи. Нур цуппар æма цуппаринсæй бони рандæуй денгизмæ æма еунæг кæсалгæ дæр нæма ниййахæста. Фиццаг дууинсæй бони æ хæццæ цудæй биццеу æма сæ арми ку неци æфтудæй, уæд æй æ ниййергутæ уой хæццæ нæбал рауагътонцæ. Гъома, дан, зæронд æнæнивæ æй. И биццеу цæун райдæдта æндæр бæлæгъи æма дин Хуцау уæхæн хуарз радта: фиццаг къуæре æрбаластонцæ æртæ устур кæсалги. Фал биццеуæн хъæбæр зин уидæ зæронди гъуддаг. Уомæ гæсгæ изæрæй æ размæ рацæуидæ æма ин æ кæсалгæ ахæссæн дзаумæуттæ хæссунмæ фæййагъаз кæнидæ.

Зæронд лæг æносидæр мæллæг æма фæлладхуз уидæ. Æ бæрзæййи æнцъулдтæ, нарæг къахнæдтау, бæрæг дардтонцæ. Еудадзуг æй, денгизи уогæй, карз хор сугъта, æма æ уадæлттæбæл, раст хъурти уæнгæ, мора стъæлфитæ рабадтæнцæ. Кæсалгæ ласгæй ин суфцæйласæн бæттæн æ къохтæ еугур ностæ никкодта. Æрмæст ибæл нæуæг гъæдгин ба нæ зиндтæй. Етæ адтæнцæ рагон, мæнæ сухæ зæнхæ хори тавстæй куд нискъудтæ уй, уой хузæн.

Лæг хуæрззæронд æрцæй, фал уæддæр æ денгизхуз цæститæ æносидæр игъæлдзæг уиуонцæ, сæ цæхæр некæд минæг кодта.

Еу изæр, бæлæгъи цорæй цæугæй, биццеу дзоруй: «Сантьяго, мæнæ еу минкъий æхца бакустан æма бабæй мæ бон æй дæ хæццæ денгизмæ цæун».

Зæронд лæг æй исахур кодта кæсалгæ ахæссунбæл, уомæ гæсгæй биццеу берæ уарзта.

— Нæ, — загъта ин зæронд, — нивгун бæлæгъмæ бахаудтæ æма уоми архайæ. Гъуди ма кæнис еухатт авд æма цуппаринсæй бони дзæгъæли ку фæддæ денгизи. Фал уой фæсте ба, æртæ къуæрей дæргъи, алли бон дæр хъæбæр устур кæсæлгитæ ку ’рбаласианæ.

— Уой бæргæ нæма байронх дæн. Ду мæбæл æууæндис, зонун æй, фал ми цæмæн рандæ дæ, уой дæр лæдæрун.

— Мæ фидæ мæ нæбал рауагъта æма ’ймæ куд нæ байгъустайнæ?

— Раст бакодтай, мадта æндæр хузи куд уа?

— Е нин нæ гъуддагбæл бустæги хъæбæр не ’ууæндуй.

— О, — загъта зæронд лæг, — уæддæр ибæл мах ба æууæндæн! Раст нæ зæгъун?

— Хъæбæр раст. Гъæйдæ, мæн харзæй бæгæни баниуазæ. Нæ дзаумæуттæ ба нæхемæ уой фæсте фæххæсдзинан.

— Кæд дæ уотæ фæндуй, уæд...

Исбадтæнцæ Терраси. Кæсалгахæсгутæ сæбæл сæ цæстæ рахастонцæ æма зæрондбæл сæ били буни худтæнцæ. Æрмæст сæбæл уой туххæй е зæрдихудт нæ кодта. Хестæр лæгтæ ба ин тæрегъæд кодтонцæ. Æма барæй æ хæццæ æндæр цæбæлдæрти дзурдтонцæ. Абони æ гъуддаг кæмæн фæррæстмæ ’й, етæ, денгизæй æрбаздæхгæй, сæ кæсæлгитæ скъладмæ равардтонцæ. Уордигæй сæ гъæуама рефрежератори Гавани базармæ фæлласонцæ.

Акулитæ æрахæссун ке арми бафтудæй, етæ ба сæ равардтонцæ сæрмагонд хæйттæгæнæн заводмæ. Уоми син сæ цæрттæ растъигътонцæ, се ’гæртæ син исистонцæ; фид ба, цæхгун кæнунмæ, тæнæг кæрститæ никкодтонцæ.

Хурыскæсæнæй-иу куы дымдта, уæд-иу акулæйы фабрикæй æвзæр тæф хаста. Фæлæ дзы абон æвзæр тæф нæ уыд, уымæн æмæ дымгæ цæгатырдæм раивта, стæй ныссабыр, уыйадыл Террасы уыди хур æмæ зæрдæйæн æхцон.

— Сантьяго, — загъта лæппу.

— Цы зæгъыс? — афарста йæ зæронд лæг, йæ бæгæныйы агуывзæмæ кæсгæйæ, æмæ йæ зæрдыл æрлæууыдысты раджы аивгъуыйгæ бонтæ.

— Цæй, райсоммæ дын æнгуырыл бакæнынæн сардин кæсæгтæ æрцахсон, и?

— Нæ хъæуы, фæлтау бейсболæй ахъаз. Нырма мæхицæн дæр мæ бон у донвыййагæй архайын, Роджелио та хыз баппардзæн.

— Нæ, фæлтау мæ ауадз. Кæд мын демæ кæсагахсынмæ цæуæн нæй, уæддæр мæ тынг фæнды, истæмæй дын куы баххуыс кæнин, уый.

— Мæнæ мæ бæгæнымæ куы фæхуыдтай, — загъта зæронд лæг. — Ды ныр лæг дæ.

— Цал азы мыл цыд, фыццаг хатт мæ денджызмæ куы акодтай, уæд.

— Фондз азы, æмæ чысыл ма бахъæуа бабын уай, бæлæгъмæ удæгас кæф куы ’рбаппæрстон æмæ алцæппæтæн дæр нызгъæлæнтæ кæнынæй тас куы уыд, уæд. Дæ зæрдыл. ма лæууы?

— Мæ зæрдыл лæууы, йæ къæдзилæй куыд цавта, бадæн куыд асаста æмæ йæ ды хъилæй куыд цавтай, уый. Мæ зæрдыл ма лæууы, бæлæгъы фындзмæ, хуылыдз мигæнæнтæ кæм уыдысты, уырдæм мæ куыд фехстай, уый. Бæлæгъ дзортт-дзортт кодта, дæ хъил афтæ хоста, цыма искуы хъæдтæ калдтой, æмæ мæ зæрдæ хæццæ кодта туджы тæфæй.

— Уыдæттæ иууылдæр æцæг хъуыды кæныс æви дын сæ уый фæстæ мæхæдæг дзырдтон?

— Мæнæн алцы дæр мæ зæрдыл лæууы, фыццаг хатт мæ денджызмæ куы акодтай, уыцы бонæй фæстæмæ.

Зæронд лæг æм бакаст йæ хурæфхæрд сырх, зæрдæхæлар æмæ уарзæгой цæстытæй:

— Мæ лæппу куы уаис, уæд дæ ныр дæр акæнин мемæ. Фæлæ дæуæн ис мад æмæ фыд, стæйдæр амондджын бæлæгъмæ бахаудтæ.

— Цæй, уæддæр дын сардин кæсæгтæм ныууайон. Æз зонын, цыппар цъенгуыры кæм самалгæнæн ис, уый.

— Нырма мын абоны уæттæ дæр æнæхъæн сты. Цæхх сыл æркодтон æмæ сæ асыччы нывæрдтон.

— Æз дын самал кæндзынæн цыппар ног цъенгуыры.

— Иу, — не сразы зæронд лæг.

Уымæн æнæуый дæр йæ ныфс никуы саст, фæлæ ныр йæ зæрдæйы фылдæр ныфс бацыд, цыма денджызæй ног дымгæ раулæфыд, уыйау.

— Дыууæ, — загъта лæппу.

— Хорз, дыууæ, — сразы зæронд лæг. — Фæлæ сæ скъæфгæ мыййаг макуыцæй ракæнай?

— Сæр куы бахъæуа, уæд скъæфгæ дæр ракæнин. Фæлæ сæ æлхæнгæ бакодтон.

— Бузныг, — загъта зæронд лæг.

Зæронд лæг уыди тынг фæлмæнзæрдæ æмæ нæ ахъуыды кодта, сразы уæвыны зæрдæ йæм кæй æрцыд, ууыл. Фæлæ йæм сразыйы хъуыды кæй æрцыд, уый йæ худинаг дæр æмæ æгад дæр кæй ницæмæй фæкодта, уый æнæзонгæ нæ уыд.

— Кæд дымгæ нæ раива, уæд райсом хорз бон уыдзæн, — загъта зæронд лæг.

— Кæм ахсдзынæ кæсаг?

— Денджызы былгæронæй дæрддзæф. Фæстæмæ раздæхдзынæн, дымгæ куы раива, уæд. Цæугæ сæумæцъæхæй кæндзынæн.

— Хъуамæ мæхионæн дæр зæгъон, цæмæй дарддæр ацæуа. Тынг егъау кæфыл куы фæхæст уай, уæд дын мах баххуыс кæндзыстæм.

— Дæууон денджызы былæй æгæр дард цæуын нæ уарзы.

— Афтæ у, — загъта лæппу. — Фæлæ æз денджызы сбæрæг кæндзынæн, уымæн йæ цæст цы нæ равзара, ахæм исты, — дзырдæн, кæсаглас мæргътæ. Уæд æм бахатæн уыдзæн, цæмæй денджызы былæй дарддæр ацæуа сыгъзæрин макрелы фæдыл.

— Ау, йæ цæстытæ æцæг афтæ сахъат сты?

— Саугуырммæ йæ бирæ нал хъæуы.

— Стыр диссаг. Афтæмæй уартджын хæфсытæ дæр никуы ахста. Уыдонæй тынгдæр ницæмæй куырм кæны лæг.
 

Когда ветер дул с востока, он приносил вонь с акульей фабрики; но сегодня запаха почти не было слышно, потому что ветер переменился на северный, а потом стих, и на Террасе было солнечно и приятно.

 - Сантьяго, - сказал мальчик.

- Да? - откликнулся старик. Он смотрел на свой стакан с пивом и вспоминал давно минувшие дни.

- Можно, я наловлю тебе на завтра сардин?

- Не стоит. Поиграй лучше в бейсбол. Я еще сам могу грести, а Роджелио забросит сети.

- Нет, дай лучше мне. Если мне нельзя с тобой рыбачить, я хочу помочь тебе хоть чем-нибудь.

- Да ведь ты угостил меня пивом, - сказал старик. - Ты уже взрослый мужчина.

- Сколько мне было лет, когда ты первый раз взял меня в море?

- Пять, и ты чуть было не погиб, когда я втащил в лодку совсем еще живую рыбу и она чуть не разнесла все в щепки, помнишь?

- Помню, как она била хвостом и сломала банку и как ты громко колотил ее дубинкой. Помню, ты швырнул меня на нос, где лежали мокрые снасти, а лодка вся дрожала, и твоя дубинка стучала, словно рубили дерево, и кругом стоял приторный запах крови.

- Ты правда все это помнишь, или я тебе потом рассказывал?

- Я помню все с самого первого дня, когда ты взял меня в море.

Старик поглядел на него воспаленными от солнца, доверчивыми и любящими глазами:

- Если бы ты был моим сыном, я бы и сейчас рискнул взять тебя с собой. Но у тебя есть отец и мать и ты попал на счастливую лодку.

- Давай я все-таки схожу за сардинами. И я знаю, где можно достать четырех живцов.

- У меня еще целы сегодняшние. Я положил их в ящик с солью.

- Я достану тебе четырех свежих.

- Одного, - возразил старик.

Он и так никогда не терял ни надежды, ни веры в будущее, но теперь они крепли в его сердце, словно с моря подул свежий ветер.

- Двух, - сказал мальчик.

- Ладно, двух, - сдался старик. - А ты их, часом, не стащил?

- Стащил бы, если бы понадобилось. Но я их купил.

- Спасибо, - сказал старик.

Он был слишком простодушен, чтобы задуматься о том, когда пришло к нему смирение. Но он знал, что смирение пришло, не принеся с собой ни позора, ни утраты человеческого достоинства.

- Если течение не переменится, завтра будет хороший день, - сказал старик.

- Ты где будешь ловить?

- Подальше от берега, а вернусь, когда переменится ветер. Выйду до рассвета.

- Надо будет уговорить моего тоже отойти подальше. Если тебе попадется очень большая рыба, мы тебе поможем.

- Твой не любит уходить слишком далеко от берега.

- Да, - сказал мальчик. - Но я уж высмотрю что-нибудь такое, чего он не сможет разглядеть, - ну хотя бы чаек. Тогда его можно будет уговорить отойти подальше за золотой макрелью.

- Неужели у него так плохо с глазами?

- Почти совсем ослеп.

- Странно. Он ведь никогда не ходил за черепахами. От них-то всего больше и слепнешь.

Думгæ искæсæн æрдигæй ку думидæ, уæд акулити заводæй илгъаг тæф хæссидæ, фал абони цæгатæрдигæй думдта æма уæлдæф кæдзос адтæй. Æппунвæстаг бунтондæр багъос æй æма Терраси хор æхцæуæн тавта.

— Сантьяго, — дзоруй зæрондмæ биццеу.

Уæй, зæгъгæ, ’ймæ е дæр дзоруй. Æхуæдæг ба æдзинæг кастæй æ бæгæний стаканмæ æма имиста евгъуди бонтæ.

— Æнгъезуй, исонмæ дин берæ сардинитæ æрахæсдзæнæн?

— Нæ гъæуй. Уой бæсти бейсболæй рагъазæ. Мæхе бон дæр ма æй бæлæгъ тæрун. Роджелио ба мин хизтæ багæлдздзæнæй.

— Нæ, фæлтау æз уодзæнæн дæ хæццæ. Кæд нин еумæ кæсалгдзауæни цæуæн нæбал ес, уæддæр мæ фæндуй, естæмæй дин фæййагъаз уон, е.

— Æма мин мæнæ бæгæни ку баниуазун кодтай, лæг куд фæккæнуй, уотæ.

— Цал анзи мæбæл цудæй, фиццаг хатт дæ хæццæ денгизмæ ку рандæ дæн, уæд?

— Фондз. Æма ма нихи къæрцбæл байзадан уодæгас. Кæсалгæ бæлæгъмæ ку æрбахæр-хæр кодтон, уæд. Минкъитæбæл нæ еугур пурхæ ку кодта. Гъуди май кæнис?

— Куд нæ. Æ къæдзелæй бæлæгъи бун хуаста æма нин нæ банкæ басаста. Ду ба ’й дæ тухæ дæ бонæй цавтай гъелæй. Гъуди ма кæнун бæлæгъи раззаг хаймæ мæ куд багæлстай, уой дæр; цъифæ хизæбæл æрбабадтæн. Бæлæгъ ризтæй, ду ба ’й гъелæй хуастай, сог фадæгау, тогæсмаг ба уолæфæнтæ æхгæдта.

— Æцæгæй, уони ма гъуди кæнис, æви дин сæ уой фæсте мæхуæдæг дзурдтон?

— Æз алцидæр гъуди кæнун, фиццаг хатт дæ хæццæ денгизмæ ку рацудтæн, уæдæй нурмæ.

Зæронд лæг имæ сæццæ никкастæй æууæнкгин æма уарзæгой цæститæй.

— Мæ биццеу ку уайсæ, уæд дæ цийфæндимæйдæр мæ хæццæ райсинæ. Фал дæуæн ес мадæ æма фидæ, уæдта нивгун бæлæгъмæ бахаудтæ.

— Рандæ, уæддæр сардинитæмæ фæццæуон. Зонун æй кæми ес, уой.

— Мæ абониккæнттæ ма æгас æнцæ. Цæнхи хæццæ сæ ящикки ниввардтон.

— Нæуæг ахæститæ дин цуппар æрбахæсдзæнæн.

— Еунæг, — батхалдта зæронд.

Фæлтæрдгин кæсалгахæссæгæн æнæуой дæр æ нифс некæд састæй, æ зæрдæ неци гъуддагмæ бамæгур уидæ, фал нур æ бауæри æнахур хъаурæ фæззиндтæй, цæветтонгæ æма денгизæй сатæг думгæ æрбакодта, уой хузæн.

— Дууæ, — загъта биццеу.

— Куд дæ фæндуй, уотæ. Дууæ, уæд дууæ, — исарази æй зæронд лæг.

— Миййаг сæ кæд ескæмæй радавтай?

— Ку гъудайдæ, уæд сæ давгæ дæр ракодтайнæ. Фал сæ æлхæнгæ бакодтон.

— Арфæ дин кæнун, — загъта зæронд лæг.

Æгæр хæларзæрдæ адтæй æма ’й нæ балæдæрдтæй æ маст куд исцудæй, уой. Фал æй зудта, æ уод æруодæнстæй, уомæй ходуйнагдæр нæ фæцæй, уæдта æгадæдæр.

— Кæд дони уолæнти æздæхт нæ феннердæмæ уа, уæд исон бонигъæдæ хуарз уодзæнæй, — уотæ бафеппайдта зæронд лæг.

— Ци рауæнмæ цæудзæнæ?

— Билгæронæй дзæвгарæ идарддæрмæ, талингæй рандæ уодзæнæн, æздæхгæ ба æрбакæндзæнæн думгæ æхе иннердæмæ ку рахата, уæд.

— Æз дæр мæ хестæри исарази кæндзæнæн, е ба мах дæр изолдæрмæ фæццæуæн. Ка ’й зонуй, устур кæсалгæ ку æрахæссай, уæд дин мах фæййагъаз кæндзинан.

— Дæу æмбал идардмæ цæун ахур нæй.

— Раст дæ, — бафеппайдта биццеу. — Фал идардмæ æз ци фæууинон, уой е нæ фæууиндзæнæй, — дзурдæн зæгъæн — кæсалгдзауæнгæнæг мæргътæ. Кæд мæмæ байгъоса.

— Гæр, гъе уотæ ислæгъуз æй цæстæй?

— Хъæбæр минкъий ма æстæфуй.

— Дессаг, гъуæрттун хæпситæ ку некæд ахæста. Уонæй цæститæ сахъат кæнунцæ.

Макрел — окуньæнгæс кæсæгты (отряд окунеобразных) къордмæ чи хауы, ахæм денджызон кæсаг. Уырыссагау ма йæ хонынц «скумбрия».

— Афтæмæй ды цал æмæ цал азы цыдтæ уартджын хæфсытæм Москитон былгæронмæ, фæлæ дæ цæстытæ дзæбæх сты.

— Æз хуымæтæджы зæронд лæг нæ дæн.

— Æмæ дæм тынг стыр кæф куы ’рхауа, уæд дæм уый бæрц тых разындзæн?

— Æнхъæл дæн, разындзæн мæм. Ам сæйраг хъуыддаг арæхст у.

— Цæй, мигæнæнтæ хæдзармæ схæссæм. Стæй æз хыз рахæсдзынæн æмæ сардинтæм ныууайдзынæн.

- Но ты столько лет ходил за черепахами к Москитному берегу, а глаза у тебя в порядке.

- Я - не обыкновенный старик.

- А сил у тебя хватит, если попадется очень большая рыба?

- Думаю, что хватит. Тут главное - сноровка.

- Давай отнесем домой снасти. А потом я возьму сеть и схожу за сардинами.

— Ду цæйбæрцæ æнзтæ фæййахæстай гъуæрттун хæпситæ, фал цæстæй ба нæ фæккиудтæ.

— Æз æнахур зæронд дæн.

— Æма дæмæ, зæгъун, устур кæсалгæ ку æрбахауа, уæд ин ести бакæндзæнæ?

— Æнгъæлдæн, гъо. Ами сæйрагдæр исарæхсун æй.

— Гъæйдæ, нæ дзаумæуттæ нæхемæ фæххæссæн. Æз ба хизæ райсон æма сардинитæмæ фæццæуон.

Бæлæгъæй райстой кæсагахсæн мигæнæнтæ. Зæронд лæг йæ уæхскыл хаста бæлæгъхъæд, лæппу та хъæдын асыччы хъæбæр тыхт бурбын æнгуыры бæхсныг, хæдз æмæ бæттæнджын æхсгæ хæдз. Æнгуырыл кæнынæн æм цы цъенгуыртæ уыди асыччы, уыдон егъау кæфмарæн хъилимæ баззадысты бæлæгъы. Æвæццæгæн, зæронд лæджы мигæнæнтæ адавыны фæнд никæмæ æрцыдаид, фæлæ уæддæр пæлæз æмæ уæззау мигæнæнтæ хæдзармæ схæссын хуыздæр уыди, цæмæй æртæхы ма ныууымæл уыдаиккой. Æниу зæронд лæджы тынг уырныдта, бынæттон адæмæй йын йæ папитæм кæй ничи бабæлдзæни, уый, фæлæ йæм уæддæр аивдæр каст хæдз, афтæ æхсгæ хæдз дæр фыдбылызæй бахизын.

Фæндагыл суадысты зæронд лæджы къæсмæ, къæсы дуар уыд гом æмæ мидæмæ бахызтысты. Зæронд лæг къулыл банцой кодта бæлæгъхъæд — пæлæз дæр йæ уæлæ тыхт. Лæппу йын йæ цуры æрæвæрдта иннæ мигæнæнтæ. Бæлæгъхъæд уыди къæсы дæргъæй гæзæмæ цыбырдæр. Къæс арæзт уыди пальмæйы сыфтæртæй, ам æй guano хонынц. Къæсы уыди сынтæг, стъол æмæ бандон. Æлыгбын астæрдыл — дзыхъхъ хъæдын æвзалытыл хæринаг кæнынæн. Æнгом над фæскъауджын сыфтæртæй амад бурбын къултыл уыди хуызджын ахорæнтæй конд Хуыцауы зæрдæ æмæ Santa Maria del Cobre-йы ныв. Йæ мæгуыр усæй йын баззадысты. Къулыл кæддæр ауыгъд уыди усæн йæхи къам дæр, рæсугъд арæзт. Фæлæ йæ стæй зæронд лæг райста, уымæн æмæ уымæ кæсынæй лæг æгæр æнкъард кодта. Ныр уыцы къам уыди къуымы, таройыл, сыгъдæг хæдоны бын.

— Цы дын ис æхсæвæрæн? — бафарста лæппу.

— Бур пырындзы къус æмæ кæсаг. Хъæуы дæ?

— Нæ, æз хæдзары бахæрдзынæн. Арт дын скæнон?

— Нæ хъæуы. Мæхæдæг æрарт кæндзынæн фæстæдæр. Науæд, чи зоны, пырындз афтæмæй бахæрон, уазалæй.

— Гæнæн ис æмæ хыз райсон?

— Кæй зæгъын æй хъæуы.

Зæронд лæгмæ хыз рагæй нал уыд — лæппуйæн йæ зæрдыл лæууыд, сæ дыууæ йæ кæд ауæй кодтой, уый, дæр. Фæлæ уæддæр сæ дыууæ дæр алæбон сæхи афтæ æвдыстой, цыма зæронд лæгмæ хыз ис. Нæ йæм уыди бур пырындзы къус æмæ кæсаг дæр, æмæ уый дæр æнæзонгæ нæ уыд лæппу.

— Фондз æмæ цыппарыссæдзы — уый амондджын нымæц у, — загъта зæронд лæг. — Агъæц, куыд æрцахсдзынæн райсом, мин джиранкайы чи рацæуа, ахæм кæф?

— Æз хыз ссардзынæн, æмæ сардинтæ ахсынмæ ныууайдзынæн. Мæнæ уал къæсæрыл абад. Ардæм хур кæсы.

— Хорз. Зноны газет мæм ис. Бакæсдзынæн дзы бейсболы хабæрттæ.

Они вытащили из лодки снасти. Старик нес на плече мачту, а мальчик - деревянный ящик с мотками туго сплетенной коричневой лесы, багор и гарпун с рукояткой. Ящик с наживкой остался на корме вместе с дубинкой, которой глушат крупную рыбу, когда ее вытаскивают на поверхность. Вряд ли кто вздумал бы обокрасть старика, но лучше было отнести парус и тяжелые снасти домой, чтобы они не отсырели от росы. И хотя старик был уверен, что никто из местных жителей не позарится на его добро, он все-таки предпочитал убирать от греха багор, да и гарпун тоже.

Они поднялись по дороге к хижине старика и вошли в дверь, растворенную настежь. Старик прислонил мачту с обернутым вокруг нее парусом к стене, а мальчик положил рядом снасти. Мачта была почти такой же длины, как хижина, выстроенная из листьев королевской пальмы, которую здесь зовут guano. В хижине были кровать, стол и стул и в глинобитном полу - выемка, чтобы стряпать пищу на древесном угле. Коричневые стены, сложенные из спрессованных волокнистых листьев, были украшены цветными олеографиями Сердца господня и Santa Maria del Cobre. Они достались ему от покойной жены. Когда-то на стене висела и раскрашенная фотография самой жены, но потом старик ее спрятал, потому что смотреть на нее было уж очень тоскливо. Теперь фотография лежала на полке в углу, под чистой рубахой.

- Что у тебя на ужин? - спросил мальчик.

- Миска желтого риса с рыбой. Хочешь?

- Нет, я поем дома. Развести тебе огонь?

- Не надо. Я сам разведу попозже. А может, буду есть рис так, холодный.

- Можно взять сеть?

- Конечно.

Никакой сети давно не было - мальчик помнил, когда они ее продали. Однако оба каждый день делали вид, будто сеть у старика есть. Не было и миски с желтым рисом и рыбой, и это мальчик знал тоже.

- Восемьдесят пять - счастливое число, - сказал старик. - А ну как я завтра поймаю рыбу в тысячу фунтов?

- Я достану сеть и схожу за сардинами. Посиди покуда на пороге, тут солнышко.

- Ладно. У меня есть вчерашняя газета. Почитаю про бейсбол.

Бæлæгъæй сæ рахастонцæ. Зæронд æ усхъи бакодта мачтæ, биццеу ба райста иннæ дзаумæуттæ. Уогæ къæрнæхи цуд ка бакодтайдæ зæрондмæ, фал хуæздæр адтæй, наупæлæз æма уæззау хизæ хæдзарæмæ райсун, цæмæй æртæхмæ ма ниууомæл адтайуонцæ. Æма кæд æууæндтæй, бунæттон цæргутæй ин æ дзаумæуттæмæ неке бавналдзæнæй, уæддæр хуæздæр адтæй сæ ахсгиагдæрти хæдзарæмæ райсун.

Уотемæй исхард кодтонцæ зæронд лæги хæдзарæмæ. Цæрдигон дуарбæл медæмæ бацудæнцæ. Зæронд лæг мачтæ бакъолæ кодта фарсбæл, биццеу дæр син сæ рази æрæвардта кæсалгахæссæн хизæ. Мачтæ адтæй пальми сифтæй арæзт: сауæнгæ царæмæ хъæрттæй. Æ хæдзари — хуссæн, стъол, къела æма зæнхбун пъоли хъулуфгонд, цæмæй си гъæдæй æвзалубæл хуæруйнаг кодтайуонцæ. Мора фæрстæбæл аллихузон нивтæ — изæдти хузтæ. Етæ ин æ уосæй байзадæнцæ. Кæддæр фарсбæл æ уоси хузæ дæр ауигъд адтæй, фал æй уой фæсте ба зæронд баримахста, уомæн æма ’ймæ æ зæрдæ хъурмæ кодта. Нур æвæрд æй тæрхæгбæл къуми, кæдзос хæдони буни.

— Ци дæмæ ес æхсæвæрæн? — фæрсуй æй биццеу.

— Кæсалгæ бор пириндзи хæццæ тæбæгъи дзаг. Гъæуй дæ?

— Нæ, нæхемæ бахуæрдзæнæн. Бандзарон?

— Нæ гъæуй. Фæстæдæр мæхуæдæг бандзардзæнæн. Ка ’й зонуй, уæдта пириндз уазалæй бахуæрдзæнæн.

— Хизæ райсун æнгъезуй?

— Цæмæннæ.

Хизæ ’ймæ рагæйдæр ке нæбал адтæй, уой биццеу куд нæ гъуди кодта; еумæ ’й рауæйæ кодтонцæ. Фал дууемæйдæр уæддæр уотæ дзориуонцæ; цума, зæрондмæ æцæгæй хизæ ес. Мадта ’ймæ пириндз ке н’ адтæй, уой дæр биццеу хуарз зудта.

— Æстай фондз амондгун нимæдзæ æй, — загъта зæронд. Æз исон мин гиранкай уæзæн кæсалгæ куд ниййахæсдзæнæн?

— Хизæ райсон æма сардинитæ æрбахæссон. Мæнæ бал къæсæрбæл рабадæ, ами дзæбæх хор æй.

— Хуарз. Æзиниккон газет мæмæ куййес. Бейсболи туххæй ку ракæсинæ.

Лæппу нæ зыдта, зæронд лæгмæ газет æцæг ис æви уый дæр мысæггаг у, уый. Фæлæ зæронд лæг æцæгдæр сынтæджы бынæй газет раласта.

— Перико мын æй радта арахъхъы дуканийы, — бамбарын кодта зæронд лæг.

— Æрмæст сардинтæ æрцахсдзынæн æмæ фæстæмæ фездæхдзынæн. Мæхиуæттæ дæр æмæ дæууæттæ дæр ихыл нывæрдзынæн, стæй сæ райсом адих кæндзыстæм. Куы сыздæхон, уæд-иу мын бейсболы хабæрттæ радзур.

— «Янкитæ» нæ фембылды уыдзысты.

— Мыййаг сæ кливлендаг «Индейæгтæ» куы басæттой?

— Ма тæрс, мæ хъæбул. Æрымыс-ма цытджын Ди Маджио-йы.

— Æз канд «Индейæгтæй» нæ, фæлæ детройтаг «Тигртæй» дæр тæрсын.

— Ды, æвæццæгæн, рæхджы цинциннатаг «Сырхцармджынтæй» æмæ чикагойаг «Урс цъындатæй» дæр тæрсдзынæ.

— Газет бакæс æмæ фæстæмæ куы сыздæхон, уæд-иу мын радзур.

 Мальчик не знал, есть ли у старика на самом деле газета или это тоже выдумка. Но старик и вправду вытащил газету из-под кровати.

- Мне ее дал Перико в винной лавке, - объяснил старик.

- Я только наловлю сардин и вернусь. Положу и мои и твои вместе на лед, утром поделимся. Когда я вернусь, ты расскажешь мне про бейсбол.

- "Янки" не могут проиграть.

- Как бы их не побили кливлендские "Индейцы"!

- Не бойся, сынок. Вспомни о великом Ди Маджио.

- Я боюсь не только "Индейцев", но и "Тигров" из Детройта.

- Ты, чего доброго, скоро будешь бояться и "Краснокожих" из Цинциннати, и чикагских "Белых чулок".

- Почитай газету и расскажи мне, когда я вернусь.

Биццеу нæ зудта, æцæгæй имæ ес газет, æви бабæй уотæ дæр барæй дзоруй. Фал зæронд æцæгæйдæр хуссæни бунæй исиста газет.

— Перико мин æй равардта сæни тукани, — ба ин лæдæрун кодта зæронд.

— Сардинитæ ниййахæсдзæнæн æма фæстæмæ рæхги æрбаздæхдзæнæн. Кæсæлгитæ еумæ ниввæрдзæнæн ехбæл, сæумæ ба сæ байуардзинан. Ку ’рбаздæхон, уæд мин бейсболи туххæй радзордзæнæ.

— «Янки»-тæ гъæуама ма фæххуæрд уонцæ.

— Ку нæ сæ ниххуаиуонцæ кливлендаг «Индиæгтæ»!

— Ма тæрсæ, биццеу. Æргъуди кæнай номдзуд Ди Маджио-й.

— Æрмæст «Индиæгтæй» нæй тæссаг, фал ма си Детройтæй «Тигртæ» дæр ес.

— Рæхги, æвæдзи, Цинциннати «Сурхбауæртæй», уæдта чикагойаг «Уорс цъиндайæй» дæр тæрсун райдайдзæнæ.

— Газет бакæсай æма ку ’рбаздæхон, уæд мин рахабæрттæ кæндзæнæ!

— Цымæ куыд уаид, йæ номыр фондз æмæ цыппарыссæдзы кæмæн у, ахæм лотерейон билет куы балхæниккам, уæд? Райсом фондз æмæ цыппарыссæдзæм бон уыдзæн.

— Цæмæннæ хъуамæ балхæнæм? — загъта лæппу. — Чи зоны, авд æмæ цыппарыссæдзы кæмæн уа йæ номыр, ахæм хуыздæр уаид? Айразмæ авд æмæ цыппарыссæдз боны куы сæххæст.

— Иу хъуыддаг дыууæ хатты никуы æрцæуы. Фондз æмæ цыппарыссæдзы кæмæн уа йæ номыр, ахæм билет ссардзынæ?

— Заказ ратдзынæн.

— Иу билет. Дыууæ доллæры æмæ æрдæгæй. Кæм ссардæуа хæс?

— Уый ницы тыхсинаг у. Æз дыууæ доллæры æмæ æрдæг хæс кæддæриддæр ссардзынæн.

— Æз дæр, æвæццæгæн, ссарин. Æрмæст æз архайын, цæмæй хæс ма райсон. Лæг фыццаг хæс фæкуры, стæй та мæгуыргур свæййы...

— Дæхи хъахъхъæн, уазал дæ ма бацæуæд. Рох дæ ма уæд — сентябрь у.

— Сентябры егъау кæфтæ вæййы. Майсийы чидæриддæр зоны кæсаг ахсын.

— Цæй, æз цæуын сардинтæм, — загъта лæппу.

Цалынмæ фæстæмæ здæхт лæппу, уæдмæ хур аныгуылд. Зæронд лæг бандоныл бадт æмæ фынæй кодта.

- А что, если нам купить лотерейный билет с цифрой восемьдесят пять? Завтра ведь восемьдесят пятый день.

- Почему не купить? - сказал мальчик. - А может, лучше с цифрой восемьдесят семь? Ведь в прошлый раз было восемьдесят семь дней.

- Два раза ничего не повторяется. А ты сможешь достать билет с цифрой восемьдесят пять?

- Закажу.

- Одинарный. За два доллара пятьдесят. Где бы нам их занять?

- Пустяки! Я всегда могу занять два доллара пятьдесят.

- Я, наверно, тоже мог бы. Только я стараюсь не брать в долг. Сначала просишь в долг, потом просишь милостыню...

- Смотри не простудись, старик. Не забудь, что на дворе сентябрь.

- В сентябре идет крупная рыба. Каждый умеет рыбачить в мае.

- Ну, я пошел за сардинами, - сказал мальчик.

Когда мальчик вернулся, солнце уже зашло, а старик спал, сидя на стуле.

— Нур лотерейон билетæн æ цифрæ æстай фондз ку уа æма уæхæн ку балхæнон, уæдта? Исон æстай фæндзæймаг бон ку æй.

— Цæмæннæ ’нгъезуй балхæнун? — загъта биццеу. — Хуæздæр нæ уайдæ цифритæ æстай авди хæццæ балхæнун. Æзинæ æстай авд бони ку адтæй.

— Дууæ хатти æмхузæн уæн нæййес. Уогæ, æ цифритæ æстай фондз кæмæн уонцæ, уæхæн билет ба иссердзæнæ?

— Заказ ратдзæнæн.

— Еунæг. Дууæ доллæри æма æрдæгбæл. Кæми сæ иссерæн?

— Е неци дессаг гъуддаг æй. Дууæ доллæри æма æрдæг мæн бон алкæддæр æй æфстау райсун.

— Æз дæр, ка ’й зонуй, иссеринæ. Фал гæнæн æма мадзалæй æфстау нæ фæййесун. Уомæн æма лæг фиццаг ихæс райсуй, уæдта мæгургор исуй...

— Ма суазал кæнæ, зæронд. Иронх ди ма уæд, сентябри мæйæ ралæудтæй.

— Устур кæсалгæ сентябри фæууй. Алкедæр исарæхсдзæнæй кæсалгæ маййи мæйи æрахæссунмæ.

— Æз фæццæун сардинитæмæ, — загъта биццеу.

Фæстæмæ ку æрбаздахтæй, уæд зæронд лæги къелабæл хусгæ æрбаййафта.

 Лæппу сынтæгæй систа салдаттаг зæронд хъæццул æмæ дзы бандоны чъылдым æмæ зæронд лæджы уæхсчытæ æрæмбæрзта.

Диссаджы уæхсчытæ дæр уыдысты — домбайарæзт, кæд зæронд уыди, уæддæр, стæй йæ бæрзæй дæр тыхджын, æмæ ныр, йæ сæр йæ риумæ æруадзгæйæ, фынæй куы кодта, уæд йе ’нцъылдтытæ афтæ тынг нæ зындысты. Йæ хæдонæй дæр, йæ наупæлæзау, иу гæппæл дæр æнæмпъызт нæ уыд, æмæ æмпъузæнтæ хъулон дардтой, уымæн æмæ хурмæ æмхуызон нæ сивтой. Фæлæ уæддæр лæгæн йæ цæсгом тынг зæронд уыди, æмæ ныртæккæ, фынæй куы кодта æмæ йæ цæстытæ цъынд куы уыдысты, уæд йæ цæсгом æппындæр удæгас лæджы цæсгомы хуызæн нæ уыд. Газет уыди йæ уæрджытыл æвæрд æмæ йыл йæ рæмбыныкæдзæй æнцой кодта, цæмæй йæ дымгæ ма аскъæфтаид. Йæ къæхтæ — гом.

Лæппу йæ нæ райхъал кодта, ацыди. Фæстæмæ йæм куы ’рбаздæхт, уæддæр ма фынæй кодта зæронд лæг.

— Райхъал у! — сдзырдта йæм лæппу æмæ йын йæ къух йæ уæрагыл æрæвæрдта.

Зæронд лæг йæ цæстытæй ракаст æмæ афтæ зынд, цыма цалдæр цæстыныкъуылды бæрц дард кæцæйдæр æрыздæхы. Стæй йæ мидбыл бахудт.

— Цы ’рхастай?

— Æхсæвæр. Ныртæккæ бахæрдзыстæм.

— Мæнæн уый бæрц стонджы дæр нæу.

— Хæргæ, хæргæ. Æххормагæй кæсагахсæн нæй.

— Мæныл къорд хæттыты æрцыд ахæм хабар, — загъта зæронд лæг, — сыстад æмæ йæ газет стыхта. Стæй тухын райдыдта йæ хъæццул дæр.

— Хъæццул уал уадз, — загъта лæппу. — Цалынмæ æз удæгас уон, уæдмæ дæ кæсагахсынмæ æххормагæй нæ ауадздзынæн.

— Уæдæ дæхимæ кæс æмæ цас гæнæн ис, уымæй фылдæр цæр, — загъта зæронд лæг. — Хæринаг та нæм цы ис?

— Сау хъæдуртæ пырындзимæ, сурвых банантæ æмæ стурыфыд.

Лæппу хæринаг æрбахаста Террасы къаннæг ресторанæй згъæр мигæнæнты. Вилкæтæ, кæрдтæ æмæ уидгуытæ нывæрдта йæ дзыппы. Алы дзаума дæр хицæнæй гæххæттын салфеткæйы тыхт.

— Чи дын радта утæппæт?

— Мартин, рестораны хицау.

— Раарфæ йын хъæуы.

— Раарфæ йын кодтон, — загъта лæппу, — дæ зæрдæ йæм ма ’хсайæд.

— Стыр кæфæн ын йæ хуыздæр хай бахуын кæндзынæн, — загъта зæронд лæг. — Фыццаг хатт нын не ’ххуыс кæны. Афтæ нæу?

— Бæгуыдæр.

— Уæдæ йын иу хай дæр чысыл уыдзæн. Бирæ хæрзты нын бацыд.

— Абон та нын бæгæны дæр радта.

— Æз фылдæр консервгонд бæгæны уарзын.

— Зонын æй. Фæлæ нын абон бæгæны радта æвгты. Æвгтæ йын æз фæстæмæ ратдзынæн.

— Бузныг, — загъта зæронд лæг. — Уæдæ хæрæм?

— Æз дын рагæй дзурын, — рæвдауæгау ын бауайдзæф кодта лæппу. — Æнхъæлмæ кæсын, фынгыл кæд сбаддзынæ, уымæ. Мигæнæнтæ нæ гом кæнын, цæмæй хæринаг ма ныууазал уа.

— Æри. Æниу ма мæ мæхи ахсын дæр хъуыд, фæлæ...
 

 Мальчик снял с кровати старое солдатское одеяло и прикрыл им спинку стула и плечи старика. Это были удивительные плечи - могучие, несмотря на старость, да и шея была сильная, и теперь, когда старик спал, уронив голову на грудь, морщины были не так заметны. Рубаха его была такая же латаная-перелатаная, как и парус, а заплаты были разных оттенков, потому что неровно выгорели на солнце. Однако лицо у старика было все же очень старое, и теперь, во сне, с закрытыми глазами, оно казалось совсем неживым. Газета лежала у него на коленях, прижатая локтем, чтобы ее не сдуло. Ноги были босы.

Мальчик не стал его будить и ушел, а когда он вернулся снова, старик все еще спал.

- Проснись! - позвал его мальчик и положил ему руку на колено.

Старик открыл глаза и несколько мгновений возвращался откуда-то издалека. Потом он улыбнулся.

- Что ты принес?

- Ужин. Сейчас мы будем есть.

- Да я не так уж голоден.

- Давай есть. Нельзя ловить рыбу не евши. . - Мне случалось, - сказал старик, поднимаясь и складывая газету; потом он стал складывать одеяло.

- Не снимай одеяла, - сказал мальчик. - Покуда я жив, я не дам тебе ловить рыбу не евши.

- Тогда береги себя и живи как можно дольше, - сказал старик. - А что мы будем есть?

- Черные бобы с рисом, жареные бананы и тушеную говядину.

Мальчик принес еду в металлических судках из ресторанчика на Террасе. Вилки, ножи и ложки он положил в карман; каждый прибор был завернут отдельно в бумажную салфетку.

- Кто тебе все это дал?

- Мартин, хозяин ресторана.

- Надо его поблагодарить.

- Я его поблагодарил, - сказал мальчик, - уж ты не беспокойся.

- Дам ему самую мясистую часть большой рыбы, - сказал старик. - Ведь он помогает нам не первый раз?

- Нет, не первый.

- Тогда одной мясистой части будет мало. Он нам сделал много добра.

- А вот сегодня дал еще и пива.

- Я-то больше всего люблю консервированное пиво.

- Знаю. Но сегодня он дал пиво в бутылках. Бутылки я сдам обратно.

- Ну, спасибо тебе, - сказал старик. - Давай есть?

- Я тебе давно предлагаю поесть, - ласково упрекнул его мальчик. - Все жду, когда ты сядешь за стол, и не открываю судков, чтобы еда не остыла.

 - Давай. Мне ведь надо было помыться.

Биццеу хуссæнæй исиста зæронд æфсæддон гъæццол, æма ин си æ усхъитæ, уæдта æ фæсонтæ æрæмбарзта. Етæ адтæнцæ æнахур дессаги усхъитæ — фæтæн, кæд базæронд æй, уæддæр. Мадта æ бæрзæй дæр тухгин адтæй. Нур, хусгæ кæнгæй, æ сæр æрзæбол æй æ реумæ æма е ’нцъулдтæ уотæ бæрæг н’ адтæнцæ. Æ хæдонæ алли æмпъозæнтæй æмпъузт, раст æ паруси хузæн æма бæрæг дæр нæбал адтæй е ’цæг хузæ; и æмпъозæнтæ хормæ æнахур исæййивтонцæ. Фал уæддæр æ цæсгом ба хъæбæр зæронд адтæй, фунæййæй ба бустæгидæр мæрдон хузæ райста. Газет адтæй æ уæргутæбæл æвæрд, æ дæлармæй æй балхъивта, цæмæй æй думгæ ма фæххастайдæ, уой туххæй. Хустæй бæгъæмбадæй.

Биццеу æй нæбал райгъал кодта, уотемæй рандæй. Фал фæстæмæ ку æрбаздахтæй, уæддæр ма лæг фунæй адтæй.

Æригъал уай, зæгъгæ, ’ймæ исдзурдта биццеу æма ин æ къах æ уæраги сæрбæл æривардта.

Зæронд райгон кодта æ цæститæ æма еу дзæвгарæ рæстæг æ гъудити кæцæйдæр изолæй æздахтæй. Æрæги-дурæги баходæзмолæ кодта:

— Ци æрбахастай?

— Æхсæвæр. Нуртæккæ хуæргæ кæндзинан.

— Æма уоййасæ æстонг дæр нæ дæн.

— Гъæйдæ, хуæргæ. Æстонгæй кæсалгæ неке фæййахæссуй.

— Мæнбæл уæхæн цаутæ уидæ, — загъта зæронд лæг. Уæдта исистадæй æма æ гъæццол тохун райдæдта.

— Дæ гъæццол ма ма тохæ, — загъта биццеу. — Цалинмæ æз æгас уон, уæдмæ дæ æнæхуæргæй кæсалгæ ахæссунмæ нæ рауадздзæнæн.

— Мадта дæхе гъæуай кæнæ æма хъæбæр берæ фæццæрай, — загъта зæронд. Гъауай, ци хуæруйнаг дæмæ ес?

— Сау хъæдорæ пириндзи хæццæ, фуси фидæй фезонæг, уæдта стори фид.

Биццеу еци хуæруйнаг, Террасæбæл ци ресторан адтæй, уордигæй æрбахаста æфсæйнаг тæбæгъти. Вилкитæ, кæрдтæ, едгутæ — уони ба æ дзиппи ниввардта; алли дзаумау дæр си салфеткити лæмбунæг тухтæй.

— Уойбæрцæ хуæруйнæггæ дин ка равардта?

— Мартин, ресторани хецау.

— Ра ин арфæ кæнун гъæудзæнæй.

— Æз ин райарфæ кодтон, уобæл мабал тухсæ, — загъта биццеу.

— Устур кæсалгæй ин тæккæ хуæздæр хай кæндзæнæн, — загъта зæронд. — Уомæн æма нин фиццаг хатт нæ фенхус кодта.

— Уомæй раст зæгъис.

— Мадта ин еунæг хай искæнун дæр фагæ нæ уодзæнæй. Уой туххæй æма нæ берæ хæттити банимадта.

— Аци бон ба ма нин бæгæни дæр равардта.

— Æз фулдæр къансерви къалай бæгæни уарзун.

— Зонун æй, фал абони æвгити бæгæни равардта. Ревæд æвгитæ ин фæстæмæ фæххæсдзæнæн.

— Арфæ дин кæнун, — загъта зæронд. — Гъæйдæ, хуæрæн, æви?

— Æз дæмæ рагæй дзорун бахуæрæн, — ба ’й мæ æтхалдта биццеу. Хезун дæ, кæд исбаддзæнæ стъолбæл, æма кæд бахуæрдзæнæ.

— Рахæссай дæ хуæруйнаг. Уогæ мæ мæхе ниртайун бæргæ гъудæй.

«Цымæ кæм хъуамæ ныхсадтаис дæхи?» — ахъуыды кодта лæппу. Донмæ цæуын хъуыд дыууæ сыхы фалдæр. Æрцæттæ йын хъæуы дон, сапон æмæ хорз æрттæсæрфæн. Ныры онг мæ хъуыдыйы куыннæ ’рцыд? Хъæуы йæ ног хæдон, зымæгон къандзол, исты къахыдарæс æмæ ма ноджыдæр иу хъæццул».

— Хæрзад фыдызгъæл у, — раппæлыд дзы зæронд лæг.

— Радзур ма мын бейсболы хабæрттæ, — загъта йын лæппу.

— Куыд дзырдтон, афтæ рауад хабар — Америкæйы лигæйы æмбулынц «Янкитæ», — разæнгардæй райдыдта зæронд лæг.

— О, фæлæ сæ абон ныппырх кодтой.

— Уый ницы кæны. Уый хыгъд та цытджын Ди Маджио формæйы бацыд.

— Канд уый нæй командæйы.

— Уымæй раст зæгъыс. Фæлæ хъаст куыд рауайдзæн, уый иууылдæр ууыл баст у. Дыккаг лигæйы хъазынц Бруклинæгтæ æмæ Филаделфийæгтæ — рамбулынæй ныфсæвæрæн ис æрмæст Бруклинæгтæн. Æниу, æвæдза, хъуыды ма кæныс, Дик Сайзлер куыд хæцыд? Куыд цавта, зæронд парчы куы хæцыд, уæд!

— Иттæг хорз! Уымæй дарддæр ничи æхсы. — Хъуыды ма кæныс, Террасмæ-иу æрбацыд? Фæндыд мæ, зæгъын, мемæ йæ кæсагахсынмæ куы ахуыдтаин, фæлæ фефсæрмы дæн. Дæуæн дæр дзырдтон, цæмæй йæ æрхуыдтаис, фæлæ ды дæр фефсæрмы дæ.

— Мæ зæрдыл лæууы. Æдылы ми уыд, кæй фæтарстæн, уый. Уæд та сразы? Лæг цæрæнбонмæ дæр кæй нæ ферох кодтаид, ахæм хъуыддаг уыдаид!

— Ех, денджызмæ демæ цытджын Ди Маджиойы акæн, — загъта зæронд лæг. — Йæ фыд, дам, кæсагахсæг уыди, зæгъынц. Чи йын цы зоны, чи зоны йæхæдæг дæр кæддæр, махау, мæгуыр уыд, æмæ ныл æнæрвæссон нæ уыдаид.

— Цытджын Гайзлеры фыд никуы уыди мæгуыр. Мæныл цал азы цæуы, уал азы йыл куы цыд, уæд æцæг командæты хъазыд.

— Дæуыл цал азы цæуы, мæныл уал азы куы цыди, уæд-иу æз пæлæзджын бæлæгъыл юнгæйæ аленк кодтон Африкæйы донбылгæрæттæм. Изæрыгæтты-иу уыдтон, доны тæнæг былтæм-иу домбæйттæ куыд рацыдысты, уый.

— Дзырдтай, мын æй.

— Цæуыл уа нæ ныхас: Африкæйыл æви бейсболыл?

— Бейсболыл хуыздæр уыдзæн. Радзур мын цытджын Джон Мак-Груйы хабæрттæ.
 

   "Где ты мог помыться?" - подумал мальчик. До колонки было два квартала. "Надо припасти ему воды, мыла и хорошее полотенце. Как я раньше об этом не подумал? Ему нужна новая рубашка, зимняя куртка, какая-нибудь обувь и еще одно одеяло".

- Вкусное мясо, - похвалил старик.

- Расскажи мне про бейсбол, - попросил его мальчик.

- В Американской лиге выигрывают "Янки", как я и говорил, - с довольным видом начал старик.

- Да, но сегодня их побили.

- Это ничего. Зато великий Ди Маджио опять в форме.

- Он не один в команде.

- Верно. Но он решает исход игры. Во второй лиге - Бруклинцев и Филадельфийцев - шансы есть только у Бруклинцев. Впрочем, ты помнишь, как бил Дик Сайзлер? Какие у него были удары, когда он играл там, в Старом парке!

- Высокий класс! Он бьет дальше всех.

- Помнишь, он приходил на Террасу? Мне хотелось пригласить его с собой порыбачить, но я постеснялся. Я просил тебя его пригласить, но и ты тоже постеснялся.

- Помню. Глупо, что я струсил. А вдруг бы он согласился? Было бы о чем вспоминать до самой смерти!

- Вот бы взять с собой в море великого Ди Маджио, - сказал старик. - Говорят, отец у него был рыбаком. Кто его знает, может, он и сам когда-то был беден, как мы, и не погнушался бы.

- Отец великого Сайзлера никогда не был бедняком. Он играл в настоящих командах, когда ему было столько лет, сколько мне.

- Когда мне было столько лет, сколько тебе, я плавал юнгой на паруснике к берегам Африки. По вечерам я видел, как на отмели выходят львы.

- Ты мне рассказывал.

- О чем мы будем разговаривать: об Африке или о бейсболе?

- Лучше о бейсболе. Расскажи мне про великого Джона Мак-Гроу.

«Кæми гъæуама ниртадтайдæ æхе?» — рагъуди кодта биццеу. Цъай дууæ синхи идарддæр æй. «Дон ин æрбахæссун гъæуй, сапойнæ, уæдта дзæбæх къохмæрзæн. Раздæр мæ зæрди куд не ’рæфтудæй? Еу нæуæг хæдонæ ’й гъæуй, зуймон къурткæ, ести хузи къахидарæс, уæдта ма еу гъæццол». — Адгин фид æй, — бафеппайдта зæронд лæг. — Бейсболи туххæй мин радзорай, — зæгъуй ин биццеу.

— Куд дин дзурдтон, уотæ. Америки лиги рамболунцæ «Янки»-тæ, еци гъуддагхузæй райдæдта дзорун.

— Гъо, фал аци бон ба фæххуæрд æнцæ.

— Е неци давуй. Уоми бабæй номдзуд Ди Маджио хъæбæр дзæбæх гъазунгъон æй.

— Æма еунæг е ци ракæндзæнæй?

— Раст дæ. Фал гъазти уавæр уомæй берæ аразгæ фæууй. Дуккаг лиги — бруклинæгтæ æма филаделфиæгтæ. Сæ уавæр фиццæгтæн хуæздæр æй. Уогæ гъуди кæндзæнæ, куд цавта Дик Сайзлер, уой. Ци дессаг адтæй зæронд парки ку гъазта, уæд!

— Дессаги гъазт! Еугуремæй дæр изолдæрмæ цавта. Гъуди кæнис Террасæмæ ку ’рбацæуидæ, уой? Хъæбæр мæ фæндæуидæ, ескæд мæ хæццæ кæсалгæ ахæссунмæ ку фæццудайдæ, фал ин некæд бандиудтон зæгъун. Дæуæн дæр бæргæ дзурдтон, цæмæй ин загътайсæ, фал ду дæр бафсæрми кодтай.

— Гъуди кæнун. Зонун æй, уомæй гъæла миуæ бакодтон. Майдима исарази адтайдæ? Мæ рамæлæти бонмæ дæр хуарзæй ци имистайнæ, е мин бæргæ адтайдæ.

— Нур, дессагæн, денгизмæ дæ хæццæ номдзуд Ди Маджиой райсæ, — загъта зæронд.

— Уотæ дзорунцæ æ фидæ, дан, кæсалгахæссæг адтæй. Ка ’й зонуй, е дæр кæд мах хузæн мæгур адтæй кæддæр æма устуйрадæ нæ бакодтайдæ.

— Номдзуд Сайзлери фидæ мæгур н’ адтæй. Хуæрз æвзонгæй дæр дзæбæх къамандити гъазидæ.

— Дæу кари ку адтæн, уæд пæлæзгун науи Африки билгæрæнттæмæ бахъæртианæ. Изæрæй дон уæлбун кæми уидæ, уордæмæ домбайтæ рацæуиуонцæ.

— Уой мин дзурдтай.

— Мадта цæбæл дзордзинан: Африки æви бейсболи туххæй?

— Бейсбол мæнмæ дессагдæр кæсуй. Мæнæ Джон Мак-Гроуи туххæй дзорæ.

— Раздæр-иу нæм уый дæр æрбауад Террасмæ. Фæлæ-иу нозтджынæй тынг зынархайд уыди. Йæ сæры канд бейсбол нæ, фæлæ бæхтæ дæр уыди. Æппынæдзух йæ дзыппыты хаста дугъты программæтæ æмæ телефонæй дзырдта бæхты нæмттæ.

— Уый номдзыд тренер уыди, — загъта лæппу. — Мæ фыд дзырдта, зæгъгæ, дунейы, дам, уымæй хуыздæр тренер нæ уыди.

— Æмæ дæумæ гæсгæ æппæты хуыздæр тренер чи у»? Люк æви Майк Гонсалес?

— Мæнмæ гæсгæ сæ иуæй се ’ннæ хуыздæр.

— Дунейы æппæты хуыздæр кæсагахсæг та ды.

— Нæ. Кæсагахсджытæ æз хуыздæртæ зыдтон.

— Que va! (Цытæ дзурыс! (испайнагау)) — загъта лæппу. — Дунейы чысыл нæй хорз кæсагахсджытæ, диссаджы хорз кæсагахсджытæ. Фæлæ дæ хуызæн æппындæр никуы ис.

— Бузныг. Æхсызгон мын у, афтæ мын кæй аргъ кæныс, уый. Æгæр егъау кæфыл уæддæр куы нæ сæмбæлин, æндæра мæ фыдæнхъæл фæуыдзынæ.

— Кæд ма æцæг дæ раздæры тых дæхимæ ис, уæд дунейы ахæм кæф нæй.

— Чи зоны, цас æнхъæл дæн, уыйас тых мæм нæ уа. Фæлæ арæхсгæ кæнын, стæй быхсын дæр фæразын.

— Ныр схуысс, бафынæй кæн, цæмæй райсом дæ тых йæ гаччы сбада. Æз та мигæнæнтæ сдавон.

— Хорз. Хæрзæхсæв у. Райсом дæ æз райхъал кæндзынæн.

— Кæддæриддæр мæ ды райхъал кæныс, — загъта лæппу.

  - Он тоже в прежние времена захаживал к нам на Террасу. Но когда напивался, с ним не было сладу. А в голове у него был не только бейсбол, но и лошади. Вечно таскал в карманах программы бегов и называл имена лошадей по телефону.

- Он был великий тренер, - сказал мальчик. - Отец говорит, что он был самый великий тренер на свете.

- Потому что он видел его чаще других. Если бы и Дюроше приезжал к нам каждый год, твой отец считал бы его самым великим тренером на свете.

- А кто, по-твоему, самый великий тренер? Люк или Майк Гонсалес?

- По-моему, они стоят друг друга.

- А самый лучший рыбак на свете - это ты.

- Нет. Я знавал рыбаков и получше.

- Que va! (Что ты! (исп.) - Прим. перев.) - сказал мальчик. - На свете немало хороших рыбаков, есть и просто замечательные. Но таких, как ты, нету нигде.

- Спасибо. Я рад, что ты так думаешь. Надеюсь, мне не попадется чересчур большая рыба, а то ты еще во мне разочаруешься.

- Нет на свете такой рыбы, если у тебя и вправду осталась прежняя сила.

- Может, ее у меня и меньше, чем я думаю. Но сноровка у меня есть и выдержки хватит.

- Ты теперь ложись спать, чтобы к утру набраться сил. А я отнесу посуду.

- Ладно. Спокойной ночи. Утром я тебя разбужу.

- Ты для меня все равно что будильник, - сказал мальчик.

— Е дæр раздæри рæстæги арæх æрбацæуидæ Террасæмæ. Фал ку баниуазидæ, уæд æзмæнтун райдаидæ. Æ сæри æрмæст бейсбол н’ адтæй, фал ма бæхтæ дæр хъæбæр берæ уарзта. Хуарз зонидæ сæ догъ кæд æма кæми униау уидæ, уой. Уомæн æма æ дзиппи алкæддæр бæхти догъти туххæй программæ дардта æма син телефонæй дæр ма сæ нæмттæ дзоридæ.

— Е хъæбæр игъустгонд тренер адтæй, — загъта биццеу. Мæ фидæ уой зæнхи цъарæбæл хуæздæр тренербæл нимайуй.

— Уомæн æма ’й иннетæй арæхдæр уинидæ. Гъе нур, зæгъæн, Дюроше дæр алли анз ардæмæ ку цудайдæ, уæд дæ фидæ уой нимадтайдæ тæккæ хуæздæр тренербæл.

— Мадта дæумæ гæсгæ ба ка ’й номдзуддæр тренер? Люк æви Майк Гонсалес?

— Уонæй ба сæ еуемæй иннæ хуæздæр.

— Дуйнебæл тæккæ зундгонддæр кæсалгахæссæг ба ду дæ.

— Нæ, æз хуæздæртæ дæр фæууидтон.

— Цитæ дзорис, — загъта биццеу. Дуйнебæл берæ ес хуарз кæсалгахæсгутæ, уæдта хъæбæр дессæгтæ дæр. Фал си уæддæр дæу хузæн ба неке ес.

— Уæ дæ цæрæнбон берæ уа. Æхцæуæн мин æй, уотæ ке гъуди кæнис, е. Фал мæмæ устур кæсалгæ ку бахауа æма ку не ’сарæхсон, уæдта ци зæгъдзæнæ?..

— Нæ, уæхæн кæсалгæ дуйнебæл нæййес. Кæд ма дæ фиццагон хъаурæ дæхемæй, уæд.

— Æвæдзи ма мæмæ еци хъаурæ кæми уодзæнæй, фал арæхсгæ ба нур хуæздæр искæндзæнæн.

— Гъæйдæ нур ба сæумæмæ дзæбæх бауолæфæ. Æз ба бафснайдзæнæн.

— Хуæрзæхсæвæ. Сæумæ дæ райгъал кæндзæнæн.

— Ду мæ будильник дæ, — загъта биццеу.

— Мæн та — зæронд кæй дæн, уый райхъал кæны. Цымæ зæронд лæгтæ афтæ раджы цæмæн сыхъал вæййынц? Ау, сæхицæн уыцы бон уæддæр цæмæй фæдаргъдæр кæной, уый тыххæй?

— Ницы йын зонын. Æрмæст уый зонын, æмæ æрыгæттæ бирæ æмæ тарф фынæй кæнынц.

— Уый ма мæ зæрдыл лæууы, — загъта зæронд лæг. — Æз дæ сыхъал кæндзынæн афоныл.

— Нæ уарзын, ныр кæимæ кусын, уый мæ куы фехъал кæны, уæд. Цыма уый мæнæй хуыздæр у.

— Æмбарын дæ.

— Хæрзæхсæв у, мæ фыды хай.

- А мой будильник - старость. Отчего старики так рано просыпаются? Неужели для того, чтобы продлить себе хотя бы этот день?

- Не знаю. Знаю только, что молодые спят долго и крепко.

- Это я помню, - сказал старик. - Я разбужу тебя вовремя.

- Я почему-то не люблю, когда меня будит тот, другой. Как будто я хуже его.

- Понимаю.

   - Спокойной ночи, старик.

— Мæнæн ба мæ будильник — зæронддзийнадæ.

— Цума зæрæндтæ уотæ рагиау цæмæн райгъал унцæ? Кæд сæ уомæй сæ царди рæстæг фулдæр кæнун фæффæндуй?

— Нæ зонун. Æригон адæм хуссæгбæл хъæбæр æхцул ке фæуунцæ, уæдта тар фунæй ке баунцæ, уой бафеппайдтон.

— Уой ба ма хуарз гъуди кæнун, — загъта зæронд.

— Æз дæ афойнадæбæл райгъал кæндзæнæн.

— Еске мæ ку райгъал кæнуй, уой нæ фæууарзун. Цума æз уомæй лæгъуздæр дæн.

— Лæдæрун дæ.

— Хуæрзфунтæ кæнæ, зæронд.

Лæппу ацыди. Кæрдзын хордтой талынджы, рухс не ссудзын кодтой, æмæ ныр зæронд лæг йæ хæлаф дæр раласта талынджы æмæ схуыссыд. Хæлаф батыхта æмæ йæ йæ нывæрзæн бакодта базы бæсты, тыхтоны ма газет дæр атъыста. Йæхи æрнуæрста хъæццулæй æмæ æрхуыссыд газеттыл — газеттæй æмбæрзт уыди сынтæджы гом цъæт.

Уайтагъд афынæй зæронд лæг. Йæ фыны уыдта йæ лæппуйы бонты Африкæ, денджызы зæрин даргъ былгæрæттæ æмæ доны тæнæг урс былтæ — афтæ урс, æмæ сæм цæст нæ лæууыд, — бæрзонд айнæг къæдзæхтæ æмæ стыр бур хæхтæ. Ныр-иу æрвылæхсæв дæр йæ фыны æрæнцад уыцы былгæрæтты, йæ фыны хъуыста денджызы уылæнты гуыр-гуыр, уыдта, уылæнтæ бынæттон адæмы бæлæгъты сурзæхмæ куыд тæрынц, уый. Йæ фыны та ног улæфыд палубæйæ цæуæг писи æмæ фæскъауы тæф, улæфыд Африкæйы тæф — сæумæрайсомы дымгæ йæ донбылгæрæттæй хаста.

Уыцы тæф-иу ыл куы сæмбæлд, уæд-иу сыхъал, йæ дарæс-иу скодта æмæ-иу араст лæппуйы хъал кæнынмæ. Фæлæ йыл абон донбылгæроны тæф сæмбæлд тынг раджы. Бамбæрста, фыны йæ кæй улæфы, уый æмæ нæ сыстад, бафынæй та, цæмæй федтаид, Канары сакъадæхты денджызæй, наулæууæнæй æмæ донбакæлæнæй цы айнæг къæдзæхты цъуппытæ сзынынц, уыдон.

Ныр фыны нал уыдта нæдæр тыхдымгæ, нæ дæр устытæ, нæдæр стыр цаутæ, нæдæр егъау кæфтæ, нæдæр хылтæ, нæдæр тыхæвзарæн ерыстæ, нæдæр йæхи усы. Фыны æрмæст уыдта дард бæстæтæ æмæ донбылмæ рацæуæг домбайы лæппынтæ. Гæдыйы лæппынтау хъазыдысты сæумæрайсомы фæлмы æмæ сæ уарзта, лæппуйы куыд уарзта, раст афтæ. Фæлæ лæппуйы никуы уыдта фыны.

Æваст райхъал зæронд лæг. Гом дуарæй мæймæ скаст. Райхæлдта йæ хæлаф æмæ йæ скодта. Къæсæй рахызт, йæ доныхуыпп ацыд æмæ фæндагыл уæлæмæ араст лæппуйы райхъал кæнынмæ. Ихæн кодта сæумæрайсомы ирдгæмæ. Фæлæ зыдта: рæхджы ихæн нал кæндзæн, тагъд донвыййæгтæ йæ къухмæ райсдзæн æмæ æгæрдæр схъарм уыдзæн.

Лæппу кæм цард, уыцы хæдзары дуар уыди гом. Зæронд лæг бæгъæввад къахæн æнæкъуырццæй мидæмæ бацыд. Лæппу йæ сынтæджы хуыссыд фыццаг хатæны. Зæронд лæг æй уыдта мæйы дыдзы рухсмæ. Цадæггай йын бавнæлдта йæ къахмæ æмæ цалынмæ лæппу райхъал æмæ йæм, уæлгоммæ сзилгæйæ, бакаст, уæдмæ йыл хæцыд. Зæронд лæг æм йæ сæр батылдта. Лæппу сынтæджы фарсмæ бандонæй йæ хæлаф райста æмæ йæ бадгæйæ скодта.

Зæронд лæг хæдзарæй рацыд, йæ фæдыл рахызт лæппу дæр. Лæппу уæддæр нæма райхъал. Зæронд лæг æй йæ хъæбысы æрбакодта æмæ йын загъа: — Ныббар мын.

— Que va! — дзуапп ын радта лæппу. — Афтæ у нæ хъысмæт, нæлгоймаджы хъысмæт. Гæнæн нæй.

Фæндагыл араст сты дæлæмæ, зæронд лæджы къæсмæ. Алы ран дæр адæм талынджы цыдысты бæгъæввадæй, сæ бæлæгъхъæдтæ хастой.

Къæсмæ куы ’рцыдысты, уæд лæппу райста æнгуырбосты чыргъæд, æхсгæ хæдз æмæ æнæуый хæдз, зæронд лæг та раккой кодта бæлæгъхъæд — пæлæз дæр йæ уæлæ тыхт.

— Къофи дæ нæ хъæуы? — бафарста лæппу.

— Мигæнæнтæ уал бæлæгъы нывæрæм, стæй бацымдзыстæм къофи.

Къофи цымдтой консервы банкæты, кæсагахсджытæ кæм хордтой æмæ-иу райсом тынг раджы кæй бакодтой, уыцы хæрæндоны.

— Хорз бафынæй кодтай, мæ фыды хай? — бафарста лæппу, — ныр райхъал, кæд ма йæ хуыссæг ахаста, уæддæр.

— Тынг хорз, Манолин. Абон мæ уырны, райгонд кæй фæуыдзынæн, уый.

— Мæн дæр, — загъта лæппу. — Ныр æз ауайон нæ сардинтæм æмæ дæ цъенгуыртæм. Æз кæимæ вæййын, уый йæ мигæнæнтæ йæхæдæг хæссы. Йæ мигæнæнтæ йын исчи хæсса, уый нæ уарзы.

 Мальчик ушел. Они ели, не зажигая света, и теперь старик, сняв штаны, лег спать в темноте. Он скатал их, чтобы положить себе под голову вместо подушки, а в сверток сунул еще и газету. Завернувшись в одеяло, он улегся на старые газеты, которыми были прикрыты голые пружины кровати.

Уснул он быстро, и ему снилась Африка его юности, длинные золотистые ее берега и белые отмели - такие белые, что глазам больно, - высокие утесы и громадные бурые горы. Каждую ночь он теперь вновь приставал к этим берегам, слышал во сне, как ревет прибой, и видел, как несет на сушу лодки туземцев. Во сне он снова вдыхал запах смолы и пакли, который шел от палубы, вдыхал запах Африки, принесенный с берега утренним ветром.

Обычно, когда его настигал этот запах, он просыпался и, одевшись, отправлялся будить мальчика. Но сегодня запах берега настиг его очень рано, он понял, что слышит его во сне, и продолжал спать, чтобы увидеть белые верхушки утесов, встающие из моря, гавани и бухты Канарских островов.

Ему теперь уже больше не снились ни бури, ни женщины, ни великие события, ни огромные рыбы, ни драки, ни состязания в силе, ни жена. Ему снились только далекие страны и львята, выходящие на берег. Словно котята, они резвились в сумеречной мгле, и он любил их так же, как любил мальчика. Но мальчик ему никогда не снился.

Старик вдруг проснулся, взглянул через отворенную дверь на луну, развернул свои штаны и надел их. Выйдя из хижины, он помочился и пошел вверх по дороге будить мальчика. Его познабливало от утренней свежести. Но он знал, что озноб пройдет, а скоро он сядет на весла и совсем согреется.

Дверь дома, где жил мальчик, была открыта, и старик вошел, неслышно ступая босыми ногами. Мальчик спал на койке в первой комнате, и старик мог разглядеть его при ущербном свете луны. Он легонько ухватил его за ногу и держал до тех пор, пока мальчик не проснулся и, перевернувшись на спину, не поглядел на него. Старик кивнул ему; мальчик взял штаны со стула подле кровати и, сидя, натянул их.]

Старик вышел из дома, и мальчик последовал за ним. Он все еще никак не мог проснуться, и старик, обняв его за плечи, сказал:

- Прости меня.

- Que va! - ответил мальчик. - Такова уж наша мужская доля. Что поделаешь.

Они пошли вниз по дороге к хижине старика, и по всей дороге в темноте шли босые люди, таща мачты со своих лодок.

Придя в хижину, мальчик взял корзину с мотками лески, гарпун и багор, а старик взвалил на плечо мачту с обернутым вокруг нее парусом.

- Хочешь кофе? - спросил мальчик.

- Сначала положим снасти в лодку, а потом выпьем кофе.

Они пили кофе из консервных банок в закусочной, которая обслуживала рыбаков и открывалась очень рано.

- Ты хорошо спал, старик? - спросил мальчик; он уже почти совсем проснулся, хотя ему все еще трудно было расстаться со сном.

- Очень хорошо, Манолин. Сегодня я верю в удачу.

- И я, - сказал мальчик. - Теперь я схожу за нашими сардинами и за твоими живцами. Мой таскает свои снасти сам. Он не любит, когда его вещи носят другие.

Биццеу рандæй. Цирагъ не ’сасодзгæй хуардтонцæ æма нур зæронд лæг æ дарæс раласта, уотемæй талинги æхе хуссæнбæл рауагъта. Æ хæлаф батухта æма ’й бази бæсти æ нивæрзæн бакодта. Æхе рауагъта зæронд газеттæ итуд кæбæл адтæй, еци хуссæнбæл, гъæццоли æхе батохгæй.

Уайтагъд рафунæй æй æма æ фуни уидта, Африкæ е ’взонги бонти куд багъуди кодта, уотемæй — сæнтуорс, цæститæ си ристæнцæ, — уæхæн бæрзонд къæдзæхтæ, уæдта фур устур бор хуæнхтæ. Алли æхсæвæ дæр нур фестидæ еци билгæрæнттæбæл æма дони æрбагулфи игъосидæ уой уæззау унæргъун. Уæдта уинидæ бунæттон цæргутæн сæ бæлæгътæ сормæ куд рагæлдзидæ, уой. Фунæййæй æ фийбæл рауаидæ къеуæ æма гæни фæскъауи тæф, уæдта сæумон думгæ æрбахæссидæ Африки тæф дæр.

Еци тæф ибæл исæмбæлгæй, арæх æригъал уидæ æма биццеуи игъал кæнунмæ рандæ уидæ. Аци хатт ба æгæр раги басмуста билгæрони тæфмæ æма ’й балæдæрдтæй фуни ке ’й, уой. Уомæ гæсгæ нæ раистадæй...

Фæстаг рæстæги æ фуни нæбал фæууинуй бурдæнтæ, силгоймæгтæ, агъаззаг æхсæнадон цаутæ, устур кæсæлгитæ, хилтæ, тухæвзарæн еристæ. Æ фуни фæууинуй идард бæститæ æма билгæронмæ рацæуæг домбайтæ. Етæ тикиси бæдæлттау кæрæдзей февдолунцæ изæрмелти рæстæги æма сæ биццеуи хузæн уарзта. Фал а биццеуи ба æ фуни некæд фæууидта.

Зæронд лæг æнæнгъæлти райгъал æй æма игон дуарæй ракастæй мæйдзалхмæ, райста æ хæлаф æма ’й искодта. Æндæдуармæ рацæугæй, ниддонихулуй кодта æма уæлæмæ рандæй надбæл биццеуи игъал кæнунмæ. Сæумон ирдгæмæ æ гъун бабизирд æй. Фал æй зудта: нуртæккæ бæлæгъи исбаддзæнæй æма, фиййæгтæй архайгæй, æгæр дæр ма исгъар уодзæнæй.

Биццеу кæми цардæй, еци хæдзарæн æ дуар игон адтæй æма зæронд лæгæн, бацæугæй, æ бæгъæмбад къæхти гъæр не ’сигъустæй. Биццеу хустæй бацæуæн уати æма ’й зæронд лæг мæйи рохсмæ базудта. Лæг ин æ къах исæргъувта æма ’йбæл хуæстæй, цалинмæ биццеу не ’ригъал æй, уæдмæ. Зæронд имæ æ сæрæй райамудта æма биццеу рабадтæй, хæлаф искодта.

Разæй зæронд цудæй, æ фæсте ба — биццеу. Лæг æй цæугæ-цæун æ хъури ракодта æма загъта:

— Хатир мин бакæнæ.

— Цитæ дзорис! Лæгти цардиуаг уотæй. Ци ин ракæндзæнæ? Дууемæй фæндагбæл урдугмæ ниййевгъудæнцæ зæронд лæги  уосонгæмæ æма сæбæл æмбалдæй бæгъæмбад адæм, кæцитæ сæ рагъи хастонцæ сæ бæлæгъти рæвдзитæ.

Уосонгæй райстонцæ сæ рæвдзитæ æма рараст æнцæ.

— Къофе дæ гъæуй? — байфарста биццеу.

— Барæн, мæнæ нæ уæргътæ ниввæрæн, уæдта къофе дæр бацумдзинан.

Уой фæсте бацудæнцæ хуæрæндонæмæ, кæци кæсалгдзаути туххæй раги байгон уидæ, æма къансерви банкити ниуазтонцæ къофе.

— Хуарз бафунæй кодтай, зæронд? — байфарста биццеу. Æхуæдæг нур дзæбæх æригъал æй æма æхемæ æрцудæй.

— Хъæбæр хуарз, Манолин. Аци бон мæмæ цидæр нифс ес.

— Мæнмæ дæр, — загъта биццеу. Цæуон нæ сардинитæ æрхæссон. Мæн æмбал æхуæдæг хæссуй æ рæвдзитæ. Нæ уарзуй еске ин сæ хæсса, уой.

— Фæлæ æз æмæ ды афтæ не стæм. Æз дæм мæ мигæнæнтæ хæссынмæ лæвæрдтон, фынддæс азы дæр дыл нæма цыд, афтæ.

— Зонын æй, — загъта лæппу. — Фæлæуу, ныртæккæ фездæхдзынæн. Бацым ма къофи. Ам нын бæтгæйыл дæдтынц.

Лæппу денджызы кæрæтты бæгъæввадæй тъæптъæпгæнгæ алæгæрста кораллы къæдзæхтыл уазалгæнæнмæ, сæ цъенгуыртæ кæм уыдысты, уырдæм.

Зæронд лæг цадæггай цымдта къофи. Зыдта, хорз бацымын хъæуы, уымæн æмæ абон æндæр ницыуал бахæрдзæн. Рагæй йæ зæрдæмæ нал цæуы кæрдзын хæрын, æмæ никуы хаста йемæ хæринаг денджызмæ. Бæлæгъы фындзы йын ис доны авг — æндæр æй æппындæр ницы бахъæудзæн изæрмæ.

Лæппу æрбаздæхт, йемæ æрбахаста сардинтæ æмæ цъенгуыртæ газеты тыхтæй. Кæсагахсджытæ иу къахвæндагыл ныххызтысты донмæ, сæ къæхты бын лыстæг хуыр куыд згъæлд, уый хатыдысты. Бæлæгъыл схæцыдысты æмæ йæ донмæ базылдтой.

— Хорз байрай, мæ фыды хай.

— Райгонд у дæхæдæг дæр.

Бæлæгъы чъилтыл донвыййæгтæ фидаргонд кæм вæййынц, уым зæронд лæг къæбæлтыл æркодта бæндæнæй арæзт цæгтæ, йæхæдæг размæ агуыбыр кодта æмæ талынджы йæ бæлæгъ скъæрын райдыдта наулæууæнæй денджызмæ. Денджызмæ æндæр рæттæй дæр цæуын райдыдтой бæлæгътæ. Зæронд лæг сæ ныртæккæ уынгæ нæ кодта, уымæн æмæ мæй къуылдымты аууон фæци, фæлæ донвыййæгтæ дон куыд цæллахъ кæнынц æмæ йæ куыд стауынц, уый хъуыста.

Рæстæгæй-рæстæгмæ-иу куы иу, куы иннæ бæлæгъæй райхъуыст ныхас. Фæлæ сæ фылдæрæй донвыййæгты цæллахъ йедтæмæ хъыпп-сыпп нæ хъуыст. Наулæууæнæй куы рахызтысты, уæд Сæлæгътæ алырдæм апырх сты, алы кæсагахсæг дæр араст, кæсаг ссарынæй йæ ныфс кæм уыд, уырдæм.

Зæронд лæг рагацау стæрхон кодта, денджызы былæн дард кæй ацæудзæн, уый. Фæсте ныууагъта зæххы тæф æмæ комкоммæ цыд океаны сæумæрайсомы комулæфтмæ. Океаны иу хай, кæсагахсджытæ «егъау цъай» кæм схуыдтой, ууылты куы фæцæйленк кодта, уæд федта, денджызы арфы донхалтæ куыд рухс кæнынц, уый. Уым океаны бын æмуырдыг фæци æмæ æнæхъæн авдсæдæ денджызон сардзины æрфæн у. Ам æрæмбырд вæййы алы мыггаг кæсæгтæ, уымæн æмæ океаны дон цæугæ кæны æмæ океаны быны æмуырдыг къултыл куы сæмбæлы, уæд дзы сырæзы зилгæ хуыдым. Денджызон лыстæг креветкæтæ æмæ цъенгуыр кæсæгтæ дзы уый бæрц сдзыгуыр вæййы, æмæ сын багæнæн дæр нæ вæййы. Иууыл арфы та хаттæй-хатт зилдух кæны бирæ каракатицæтæ; уыдон æхсæв уæлæмæ ссæуынц æмæ сæ хæрынц хæтæг кæсæгтæ.

Зæронд лæг талынджы æнкъардта, бон кæй æввахс кæны, уый. Донвыййæгтæ фæйлаугæйæ, хъуыста дыздызгæнгæ зæл — уый тæхаг кæсаг сгæпп кæны донæй æмæ тæхы, йæ дæрзæг базыртæй уæлдæф æхситгæнгæ гæрдгæйæ. Фæлмæн, хæларзæрдæ дардта зæронд лæг тæхаг кæсæгтæм — ам, океаны уыдон уыдысты йæ хорз хæлæрттæ. Мæргътæн тæригъæд кодта, уæлдайдæр денджызы гыццыл æмæ æнæбон зæрватыччытæн. Уыдон иугæндзон хæлцагур зилахар кæнынц, фæлæ гæзæмæ цыдæрты йедтæмæ ницы арынц, æмæ хъуыды кодта: «Мæргъты цард мах цардæй бирæ зындæр у, холыхор æмæ егъау, тыхджын мæргътæй куы нæ зæгъæм, уæд. Океан хаттæй-хатт æнауæрдон карз куы вæййы, уæд цымæ мæргътæ, мæнæ ацы денджызы зæрватыччытау, ахæм æдых, æнæбон цæмæн сты? Зæрдæхæлар, иттæг хорз у океан, фæлæ хаттæй-хатт тынг скарз вæййы, йæ сæрмæ цы мæргътæ зилахар кæны, доны хæлцагур чи аныгъуылы æмæ кæрæдзимæ мæллæг, æнкъард хъæлæсæй чи сиды, уыдон йæ аккаг не сты — æгæр æнæбон сты».

- А у нас с тобой не так. Я давал тебе таскать снасти чуть не с пяти лет.

- Знаю, - сказал мальчик. - Подожди, я сейчас вернусь. Выпей еще кофе. Нам здесь дают в долг.

Он зашлепал босыми ногами по коралловому рифу к холодильнику, где хранились живцы.

Старик медленно потягивал кофе. Он знал, что надо напиться кофе как следует, потому что больше он сегодня есть не будет. Ему давно уже прискучил процесс еды, и он никогда не брал с собой в море завтрака. На носу лодки хранилась бутылка с водой - вот и все, что ему понадобится до вечера.

Мальчик вернулся, неся сардины и завернутых в газету живцов.

Они спустились по тропинке к воде, чувствуя, как осыпается под ногами мелкий гравий. Приподняв лодку, они сдвинули ее в воду.

- Желаю тебе удачи, старик.

- И тебе тоже.

Старик надел веревочные петли весел на колышки уключин и, наклонившись вперед, стал в темноте выводить лодку из гавани. С других отмелей в море выходили другие лодки, и старик хоть и не видел их теперь, когда луна зашла за холмы, но слышал, как опускаются и загребают воду весла.

Время от времени то в одной, то в другой лодке слышался говор. Но на большей части лодок царило молчание, и доносился лишь плеск весел. Выйдя из бухты, лодки рассеялись в разные стороны, и каждый рыбак направился туда, где он надеялся найти рыбу.

Старик заранее решил, что уйдет далеко от берега; он оставил позади себя запахи земли и греб прямо в свежее утреннее дыхание океана. Проплывая над той его частью, которую рыбаки прозвали "великим колодцем", он видел, как светятся в глубине водоросли. Дно в этом месте круто опускается на целых семьсот морских саженей, и здесь собираются всевозможные рыбы, потому что течение, натолкнувшись на крутые откосы океанского дна, образует водоворот. Тут скапливаются огромные стаи креветок и мелкой рыбешки, а на самых больших глубинах порою толпится множество каракатиц; ночью они поднимаются на поверхность и служат пищей для всех бродячих рыб.

В темноте старик чувствовал приближение утра; загребая веслами, он слышал дрожащий звук - это летучая рыба выходила из воды и уносилась прочь, со свистом рассекая воздух жесткими крыльями. Он питал нежную привязанность к летучим рыбам - они были его лучшими друзьями здесь, в океане. Птиц он жалел, особенно маленьких и хрупких морских ласточек, которые вечно летают в поисках пищи и почти никогда ее не находят, и он думал: "Птичья жизнь много тяжелее нашей, если не считать стервятников и больших, сильных птиц. Зачем птиц создали такими хрупкими и беспомощными, как вот эти морские ласточки, если океан порой бывает так жесток? Он добр и прекрасен, но иногда он вдруг становится таким жестоким, а птицы, которые летают над ним, ныряя за пищей и перекликаясь слабыми, печальными голосами, - они слишком хрупки для него".

— Мах ба уотæ нæ кодтан. Фондз анзи дæбæл ку цудæй, уæдæй фæстæмæ дæбæл баууæндтæн еци куст.

— Зонун æй, — загъта биццеу. Барæнæ уай. Æз нуртæккæ æрбаздæхдзæнæн. Къофе ма бацумæ. Ами нин æфстау дæдтунцæ.

Биццеу бæгъæмбадæй æзменсæбæл, сæртсæртгæнгæ, бараст æй уазалгæнæнмæ, уоми син адтæнцæ æнгурæбæл бакæнунмæ листæг кæсæлгитæ.

Зæронд æлвæсгай цумдта къофе, зудта æй, дзæбæх си бацумун гъæуй. Уомæн æма бони дæргъи нецибал бахуæрдзæнæй. Рагæй фæстæмæ дæр æ хæццæ денгизмæ сехуар некæдбал фæххаста. Бæлæгъи раззаг хаййи ин уидæ авгидзаг ниуазуни дон — уомæй æндæр æй неци гъæуидæ сауæнгæ изæрмæ.

Биццеу æрбахаста сардинитæ æма листæг кæсæлгитæ.

Кæсалгдзаутæ цудæнцæ къахнадбæл урдугмæ донмæ, сæ къæхти бунæй æгъзалдæнцæ листæг хуртæ. Бæлæгъ рансудтонцæ донмæ.

— Дæ къохи ести бафтуйæд, зæронд.

— Дæуæн дæр.

Зæронд лæг бæндæнæй конд цæгтæй федар æрбаста фиййæгтæ бæлæгъи федаргæнæн арцитæмæ æма ’й талинги сабургай раздахта денгизмæ. Æндæр рауæнтæй дæр, дони тæнæг билтæй, базгули æнцæ бæлæгътæ, æмæ сæ, кæд зæронд нæ уидта, мæйæ къуппурти аууон фæууогæй, уæддæр син дони сæ фиййæгтæй æзмæлд игъуста.

Еуæй-еу хатт си дзурд дæр æрбайгъусидæ. Фал фулдæр бæлæгътæ ба æнæстуфæй цудæнцæ. Сæ лæууæнтæй рацæугæй, фæйнердæмæ се ’рух хаттонцæ. Алли кæсалгдзау дæр хуæздæр рауæн кæми æнгъæл адтæй, еци ’рдæмæ аразта æ бæлæгъ.

Зæронд лæг раги исфæндæ кодта билгæронæй дзæвгарæ идарддæр рандæун; фæстегæй ниууагъта зæнхи тæф æма æсхуста сæумон сатæг денгизи уолæфтмæ. Кæсалгдзаутæ устур цъай ци рауæн худтонцæ, уобæлти цæугæй, уидта дони æрфæй донизай зайæгойтæ куд рохс кодтонцæ, уой. Аци рауæн денгизи медæгæ адтæй хъумуати хузæн æма ’ймæ аллихузи кæсæлгитæ æмбурд кодтонцæ. Листæг кæсæлгитæ си балтæй исæмбурд уиуонцæ, дони сæрмæ иссæуиуонцæ æма ами ба хаулли кæсæлгити амæттаг бауиуонцæ.

Талингæ ма адтæй, фал зæронд лæг æнкъардта тагъд ке фæррохс уодзæнæй, уой. Æ фиййæгтæй æнсонгæй, игъуста цидæр зирзиргæнагæ зæл — е тæхгæ кæсалгæ дони сæрмæ æхе исесидæ æма суффутгæнгæ райевгъуидæ. Зæронд лæг еци кæсæлгитæ берæ уарзта. Ами стур денгизи етæ æ хуæздæр лимæнтæ адтæнцæ. Цъеутæн ба тæрегъæд кæнидæ, хъæбæрдæр ба мæнгæфсон денгизи зæрбатгутæн, кæцитæ æносидæр тæхунцæ хуæруйнаг иссерун æнгъæл, фал æй арæх ба нæ ерунцæ. Уотæ сæбæл фæгъгъуди кæнуй: «Аци æнæбон мæргъти цард мах цардæй берæ уæззаудæр æй. Хуцау цæмæн исфæлдиста, зæгъæн, мæнæ денгизи зæрбатгути, кæд æма арæх е сæ хæццæ уотæ æнæхатир фæууй, уæд? Бæргæ рæсугъд æма хæларзæрдæй денгиз, фал уайтагъд уотæ æнæхатир исуй æма ин æ сæрмæ, хуæруйнаг агорæг мæтъæл мæргътæ, нæ ниббухсунцæ».

Йæхинымæры денджызы кæддæриддæр хуыдта la mar, чи йæ уарзы, уыдон æй испайнагау куыд хонынц, афтæ. Хаттæй-хатт йæ фыдгой ракæнынц, фæлæ кæддæриддæр сылгоймагмæ дзурæгау. Æрыгондæр кæсагахсджытæ, цæмæй сæ кæсагахсæн мигæнæнтæ ма дæлдон кæной, уый тыххæй пробкæты бæсты æндæр дзаумæттæ чи дары æмæ акулæйы игæр зынаргъ куы уыд, уыцы рæтæджы æлхæд моторджын бæлæгътæ кæмæн ис, уыдон денджыз хонынц el mar, ома нæлгоймагмæ куыд дзурынц, афтæ. Уыдонмæ денджызы кой куы ’рхауы, уæд æй хонынц тыгъдад, лæгимæ ерысгæнæг, хаттæй-хатт знаг дæр. Зæронд лæг та денджызыл кæддæриддæр хъуыды кодта, сылгоймагыл куыд хъуыды кæнынц, афтæ: сылгоймаг лæвар кæны стыр хæрзиуджытæ кæнæ не сразы вæййы сæ раттыныл, æмæ кæд æнæрхъуыды кæнæ æвзæр ми дæр бакæны; уæддæр ын цы чындæуа, ахæм у æрдзæй. «Мæй тыхсын кæны денджызы, куыд сылгоймаджы», — хъуыды кодта зæронд лæг.

Зæронд лæг æнæ тыхархайд, уыцы иугъæдонæй скъæрдта йæ бæлæгъ, уымæн æмæ доны цыдæй хуыдымтæ кæм рæзт, уый йедтæмæ океан уыди æмлæгъз. Йæ куысты æртыццаг хай бакодта донвæды бар, æмæ куы ’рбацæйбон кодта, уæд федта, уыцы афонмæ кæм æнхъæл уыди, уымæй бирæ дарддæр кæй ис, уый.

— Æнæхъæн къуыри кæсагахсæг фæзылдтæн, денджыз арф кæм у, ахæм рæтты, æмæ ницы æрцахстон, — хъуыды кодта зæронд лæг. — Абон хъуамæ мæ амонд бавзарон, бонито æмæ альбакор æмызмæлд кæм кæнынц, уым. Уæд та дзы егъау кæфтæ дæр ис?»

Мысленно он всегда звал море la mar, как зовут его по-испански люди, которые его любят. Порою те, кто его любит, говорят о нем дурно, но всегда как о женщине, в женском роде. Рыбаки помоложе, из тех, кто пользуется буями вместо поплавков для своих снастей и ходит на моторных лодках, купленных в те дни, когда акулья печенка была в большой цене, называют море el mar, то есть в мужском роде. Они говорят о нем как о пространстве, как о сопернике, а порою даже как о враге. Старик же постоянно думал о море как о женщине, которая дарит великие милости или отказывает в них, а если и позволяет себе необдуманные или недобрые поступки, - что поделаешь, такова уж ее природа. "Луна волнует море, как женщину", - думал старик.

Он мерно греб, не напрягая сил, потому что поверхность океана была гладкой, за исключением тех мест, где течение образовывало водоворот. Старик давал течению выполнять за себя треть работы, и когда стало светать, он увидел, что находится куда дальше, чем надеялся быть в этот час.

"Я рыбачил в глубинных местах целую неделю и ничего не поймал, - подумал старик. - Сегодня я попытаю счастья там, где ходят стаи бонито и альбакоре. Вдруг там плавает и большая рыба?"

Берæ ка уарзуй денгиз, еци испайнæгтæ си лæгъузтæ фæдздзорунцæ, æрмæст силгоймаги туххæй дзорæгау. Моторин бæлæгътæбæл цæуæг æригон кæсалгахæсгутæн ба сæ фадуат хуæздæр æй æма æ хæццæ фуддæр цъухæй дзорунцæ, нæлгоймагмæ дзорæгау. Хаттгай, цума, се ’знаги хæццæ фæдздзорунцæ, уотæ. Зæронд лæг берæ уарзта денгиз æма ’йбæл алкæддæр силгоймаги хузæн гъуди кодта, кæци берæ хуарздзийнæдтæ радтунгъон æй. Фал сæ ку нæ радтуй, уæддæр ин дæ бон ци æй? Уотæй е ’рдзи исконд. «Денгиз мæйæбæл силгоймаги хузæн гъуди кæнуй» — дзурдта æхецæн зæронд лæг.

Сабургай æнсудта æ фиййæгтæй, уомæн æма океани уæлцъарæ лигъз адтæй æма фулдæр æхе уолæнти барæ бакодта. Нур ку æррохс æй, уæд фæууидта, æхе кæми æнгъæл адтæй, уомæй дзæвгарæ изолдæрмæ рахъæрттæй.

Æз кæсалгдзауæн кæнинæ денгизæн æ хъæбæр идард рауæн къуæрегæйттæй, фал мæ арми неци бафтуидæ, — рагъуди кодта зæронд. Аци бон мæ амонд бавзардзæнæн æндæр рауæн. Кæдимайди устур кæсалгæ æрахæссинæ.

Бонито — денджызаг кæсаджы мыггаг
Альбакор — кæсаг тунецы хуыз (длиннопёрый тунец).

Нæма æрбарухс, фæлæ зæронд лæг йæ æнгуыртæ доны баппæрста æмæ цадæггай ленк кæны, дон кæцырдæм цæуы, уыцырдæм. Æнгуыртæй иу уыди цыппор денджызон сардзины æрфæн, иннæ ацыди æвдай фондз сардзины æрфæн, æртыккаг æмæ цыппæрæм æнгуыр æрвхуыз доны аныгъуылдысты сæдæ æмæ сæдæ дыууын фондз сардзины. Кæфсайæн цъенгуыртæ æнгуыртыл дæргъырдæм конд æмæ фидар баст уыдысты, сæ сæртæ бынмæ; æнгуыртæн сæ къæдзтæ æмæ сæ фындзтыл та конд уыди ногахст сардинтæ. Æнгуыры бырынкъ атъыстой сардинæн йæ дыууæ цæсты æмæ дзы сырæзт æрдынæг гирлянд. Егъау кæф æм æввахс куы ’рбацыдаид, уæд банкъардтаид, йæ алы кæрдих дæр адджын, æхцон тæф кæй кæны, уый.

Еще не рассвело, а он уже закинул свои крючки с приманкой и медленно поплыл по течению. Один из живцов находился на глубине сорока морских саженей, другой ушел вниз на семьдесят пять, а третий и четвертый погрузились в голубую воду на сто и сто двадцать пять саженей. Живцы висели головою вниз, причем стержень крючка проходил внутри рыбы и был накрепко завязан и зашит, сам же крючок - его изгиб и острие - были унизаны свежими сардинами. Сардины были нанизаны на крючок через оба глаза, образуя гирлянду на стальном полукружье крючка. Приблизившись к крючку, большая рыба почувствовала бы, как сладко и аппетитно пахнет каждый его кусочек.
 

Бон нæма æррохс æй, е ба уæдмæ æнгуртæ рагæлста. Уал анземæ исахур ун æнгъизтæй еци гъуддагбæл æма сæ, куд хуæздæр æй, уотæ исаразта. Зæгъæн, устур кæсалгæ ку æрхæстæг адтайдæ æнгурæмæ, уæд банкъардтайдæ куд адгин æй æ алли хай дæр, уой...

Лæппу зæронд лæгæн йемæ радта дыууæ ногахст тунецы. Уый сæ бакодта, æппæты даргъдæр бæттæнтæ цы æнгуыртæн уыди, уыдоныл, иннæ дыууæйыл та æрвхуыз макрель æмæ бурбын умбрицæ. Ибон дæр йемæ уыдысты, фæлæ нырма дзæбæх сты, стæй сардинтæй диссаджы хæрздæф кодтой. Æнгуырты бостæй алкæцы дæр уыди стыр къарандасы стæвдæн æмæ рæхснæг уисмæ афтæ фидар уыди, цæмæй кæсаг æнгуырмæ цыфæнды чысыл куы фæцагайдтаид, уæддæр уис донмæ æртасыдаид. Æнгуыры бæттæн баст уыди фæсауæрц дыууæ къуыбылоймæ — алкæйы дæр сæ дыууиссæдзгай сардзинтæ, уыдонæн дæр баиугæнæн уыди æндæр къуыбылæйттимæ, афтæ æмæ бахъуыды сахат кæфтæн ауадзæн уыди æртæсæдæ сардзинæй дæр фылдæр.

Ныр зæронд лæг йæ цæст дардта, цъæх уистæ бæлæгъы чъилтæм тасынц, æви нæ, уымæ, æмæ цадæггай скъæрдта, æнгуыры бос доны куыд хъæуы, афтæ арф æмæ æмуырдыг куыд ацыдаид, ууыл аудгæйæ. Бынтондæр срухс, рæхджы хъуамæ хур скæсдзæн.

Куыддæр хур денджызæй скаст, афтæ зæронд лæг суыдта æндæр бæлæгътæ дæр. Цыма доны ныгъуылгæ акодтой, афтæ зындысты уыцы бæлæгътæ, денджызы гуылфæн куыд фæтæн ахаста, афтæ, фæлæ уыдон былмæ бирæ æввахсдæр уыдысты. Уалынмæ хуры рухс фæтынгдæр æмæ донайдæн сæрттывта. Стæй хур арвастæумæ куы стылд, уæд йæ тынтæ денджызы æмлæгъз айдæнæй схъиудтой комкоммæ цæстытæм. Зæронд лæгæн йæ цæстытæ рыстысты æмæ йæ бæлæгъ скъæрдта, донмæ куыд нæ кастаид, афтæ. Уый касти денджызы тар арфмæ, йæ æнгуырты бостæ кæдæм цыдысты, уырдæм. Уымæн-иу иннæ кæсагахсджытæй кæддæриддæр æмуырдыгдæр ацыдысты æмæ-иу денджызы тары алыхуызон æрфæнты кæфы раз уыди кæфсайæн цъенгуыр, рагацау-иу кæм снысан кодта, уым. Иннæ кæсагахсджытæн-иу се ’нгуыртæ денджызы гуылфæн ахаста æмæ-иу афтæ æнхъæл куы уыдысты, зæгъгæ, сæдæ сардзины æрфæн сæ ауагътой, уæд-иу сын арæх уыдысты æрмæст æхсай сардзины æрфæн.

«Æз, æвæдза, — ахъуыды кодта зæронд лæг, — ме ’нгуыртæ кæддæриддæр хорз баппарын, фæлæ мæ амонд нæ кусы. Æниу цы бæрæг ис? Чи зоны, абон мæ амонд скуса. Бонтæ æмхуызон не сты. Кæй зæгъын æй хъæуы, лæджы амонд куы уа, уæд хорз у. Фæлæ мæнмæ хуыздæр кæсы, мæ хъуыддаджы дырыс архайд кæнын. Стæй амонд куы ’рцæуа, уæд æм æз цæттæ уыдзынæн».

Хурскастæй дыууæ сахаты рацыд, æмæ ныр хурыскæсæнмæ кæсынæй цæстытæ уый бæрц нал риссынц. Ныр æртæ бæлæгъы йедтæмæ нал зынди. Ардыгæй лæгмæ афтæ касти, цыма уыцы бæлæгътæ доны тынг арф сты æмæ денджызы былæй рацыдысты æрмæст гыццыл дарддæр.

«Мæ цæрæнбонты мын мæ цæстытæ къахта райсомы рухс, — хъуыды кодта зæронд лæг. — Фæлæ нырма дзæбæх уынын. Изæр мæ бон у комкоммæ хурмæ кæсын æмæ мæ цæстытæ нæ тарытæ кæнынц. Изæрырдæм хур бирæ тынгдæр рухс кæны. Фæлæ йæм сæумæрайсом мæ цæстытæ риссынц».

Раст уыцы сахат ауыдта денджызон маргъ фрегат — йæ размæ арвыл йæ даргъ сау базыртæ байтыгъта æмæ зилахар кодта. Маргъ æмуырдыг йæхи нысхуыста доны, йæ базыртæ фæстæмæ фæхъил кодта, æмæ та фæстæмæ зилгæ стахт.

Мальчик дал старику с собой двух свежих тунцов, которых тот наживил на самые длинные лесы, а к двум остальным прицепил большую голубую макрель и желтую умбрицу. Он ими уже пользовался в прошлый раз, однако они все еще были в хорошем состоянии, а отличные сардины придавали им аромат и заманчивость. Каждая леса толщиной с большой карандаш была закинута на гибкий прут так, чтобы любое прикосновение рыбы к наживке заставило прут пригнуться к воде, и была подвязана к двум запасным моткам лесы по сорок саженей в каждом, которые, в свою очередь, могли быть соединены с другими запасными мотками, так что при надобности рыбу можно было опустить больше чем на триста саженей.

Теперь старик наблюдал, не пригибаются ли к борту зеленые прутья, и тихонечко греб, следя за тем, чтобы леса уходила в воду прямо и на должную глубину. Стало уже совсем светло, вот-вот должно было взойти солнце.

Солнце едва приметно поднялось из моря, и старику стали видны другие лодки; они низко сидели в воде по всей ширине течения, но гораздо ближе к берегу. Потом солнечный свет стал ярче и вода отразила его сияние, а когда солнце совсем поднялось над горизонтом, гладкая поверхность моря стала отбрасывать его лучи прямо в глаза, причиняя резкую боль, и старик греб, стараясь не глядеть на воду. Он смотрел в темную глубь моря, куда уходили его лески. У него они всегда уходили в воду прямее, чем у других рыбаков, и рыбу на разных глубинах ожидала в темноте приманка на том самом месте, которое он для нее определил. Другие рыбаки позволяли своим снастям плыть по течению, и порою они оказывались на глубине в шестьдесят саженей, когда рыбаки считали, что опустили их на сто.

"Я же, - подумал старик, - всегда закидываю свои снасти точно. Мне просто не везет. Однако кто знает? Может, сегодня счастье мне улыбнется. День на день не приходится. Конечно, хорошо, когда человеку везет. Но я предпочитаю быть точным в моем деле. А когда счастье придет, я буду к нему готов".

Солнце поднималось уже два часа, и глядеть на восток было не так больно. Теперь видны были только три лодки; отсюда казалось, что они совсем низко сидят в воде и почти не отошли от берега.

  "Всю жизнь у меня резало глаза от утреннего света, - думал старик. - Но видят они еще хорошо. Вечером я могу смотреть прямо на солнце, и черные пятна не мелькают у меня перед глазами. А вечером солнце светит куда сильнее. Но по утрам оно причиняет мне боль".

В это самое время он заметил птицу-фрегата, которая кружила впереди него в небе, распластав длинные черные крылья. Птица круто сорвалась к воде, закинув назад крылья, а потом снова пошла кругами.

Фиййæпгæй сабургай æнсонгæй, зæронд лæг æ гъос дардта æнгурти æвæрдмæ. Бон фæцъцъæхтæ æй. Хор дæр гъæуама нур тагъд искастайдæ. Мæнæ æ зинг цæстæ фæсденгизæй исзиндтæй æма зæронд æстæфун райдæдта иннæ бæлæгътæ дæр. Етæ билгæронмæ дзæвгарæ хæстæгдæр адтæнцæ. Уæдмæ хори рохс ирдæй-ирддæр кодта æма е ’рттивд дони уæлцъарæбæл арт æндзарста. Фал æрвгæронæй æхе дзæбæх ку исиста, уæд ин денгизи рагъ æ тунтæ бунтондæр цæститæмæ исаразта. Зæронди бон имæ комкоммæ кæсун н ’адтæй æма цъундæдзæстæй сабургай архайдта æ фиййæгтæй, е ’нгас денгизи бунмæ рахатгæй. Гъæуай кодта е ’нгурти бæндæнтæ кумæ арæзт æнцæ, уомæ. Иннæ кæсалгахæсгутæй игъаугидæр зæронди æнгуртæ цудæнцæ æмрастдæр, уæдта дони бунмæ дзæвгарæ арфдæр.

«Ме ’нгуртæ бæргæ дзæбæх æрауиндзун, — гъуди кодта зæронд, — æрмæст дессаг æй, мæ гъуддаг нæ цæуй. Фал ка ’й зонуй? Абони мæмæ кæд амонд ракæсидæ. Алкæд æмхузæн нæ рауайуй. Цийфæнди ку уа, уæддæр гъæуама мæ гъуддагбæл дзæбæх архайон. Уæдта мæмæ нивæ ку ракæса, уæд уомæ дæр цæттæ уодзæнæн».

Уæдмæ хор арвбæл дзæвгарæ исцудæй æма искæсæн дзæбæх исзиндтæй. Нерæнгæ ма æрмæстдæр æртæ бæлæгъи зиндтæнцæ, уотæ зиндтæнцæ, цума денгизи бунтон æртъæпæн æнцæ, уæдта цума билгæронæй дæр нæма фенкъустæнцæ.

«Аци сæумон хори тунтæ мин цæргæбонти мæ цæститæ æргъавтонцæ, — гъуди кодта зæронд. — Фал ма дзæбæх уинунцæ. Изæрæй ба хормæ мæ бон æдзинæг кæсун дæр æй. Мæ цæститæ ’ймæ нæ тар кæнунцæ. Сæумæ ба мин зинкæсæн фæууй».

Еци рæстæги æрæстæфтæй цъеу-фрегат, е арви цъæхи æ хуæд размæ зилдæй, æ сау, дæргъæй-дæргъæмæ базуртæ райтиндзгæй. Кæрзуагъд æркодта æхе донмæ, нæуæгæй истахтæй æма зелдохгæнгæ райевгъудæй идарддæр.

Фрегат у, фыййагкъах цæрæгойты къордмæ чи хауы, уыцы дынджыр тропикон денджызон маргъ; ис йын даргъ къæдзил æмæ, згъæрæрттывд чи кæны, ахæм тарбын сисвæлыст.

— Бафиппайдта амæттаг, — загъта зæронд лæг хъæрæй. — Дзæгъæлы нæ зилахар кæны.

Зæронд лæг уыцы иугъæдон цадæг скъæрдта йæ бæлæгъ, маргъ кæм зилдух кодта, уыцырдæм. Тагъд нæ кодта, афтæмæй йæ хъус дардта, цæмæй йæ æнгуыртæ æмуырдыг ацыдаиккой доны. Фæлæ уæддæр, доны цыдимæ абаргæйæ, бæлæгъ чысыл тагъддæр цыди, æмæ кæд зæронд лæг, раздæрау, йæ куыст раст кодта, уæддæр йæ фезмæлдтытæ чысыл тагъддæр уыдысты, цалынмæ уыцы маргъ фæзынд, уæдмæ куыд уыд, уымæй.

Фрегат бæрзонддæр стахт, йæ базыртæ æнæзмæлгæ айтыгъта æмæ та зилахар райдыдта. Æваст йæ цæлхъ фæцыд доны. Зæронд лæг ауыдта, тæхгæ кæсаг донæй куыд фесхъиудта æмæ денджызы уæлцъарыл удуæлдай тахт куыд акодта, уый.

— Макрель, — хъæрæй загъта зæронд лæг. — Егъау сыгъзæрин макрель.

Зæронд лæг донвыййæгтæ бæлæгъы æрæвæрдта æмæ систа æнгуыры бос. Йæ кæроныл телæй баст уыди къаннæг æнгуыр æмæ йыл йæ сардинтæй иу бакодта. Æнгуыр ауагъта доны, бæттæны иннæ кæрон бабаста, бæлæгъы фæстаг кæрон цы цæг уыди зылд, ууыл. Стæй кæфсайæн цъенгуыртæ бакодта æндæр æнгуырыл дæр, фæлæ йын йæ бæттæн нæ райхæлдта, афтæмæй йæ нывæрдта аууоны, голладжы бын. Йæ къухтæм та райста донвыййæгтæ æмæ та хъахъхъæдта даргъбазыр сау маргъмæ, — ныр хæрз ныллæг зылди доны сæрмæ, маргъæн та доны йæ тъæпп фæцыд, йæ базыртæ йæ фæсонтæм фæхъил кодта, удаистæй стыбар-тыбур кодта æмæ тæхгæ кæсаджы фæстейæ асырдта. Зæронд лæг федта: дон гæзæмæ сфынк кодта, — сыгъзæрин макрель фæстейæ асырдта, цы кæсаг дзы алыгъд, уый. Макрель йæ размæ ленк кодта тагъд, цæмæн кæсаг куыддæр йæхи донмæ æруадза, афтæ уадидæгæн йæ быны февзæра.

«Æвæццæгæн дзы макрелтæ æмызмæлд кæнынц, — хъуыды кодта зæронд лæг. — Кæрæдзимæ дæрддзæф ленк кæнынц, æмæ кæсаджы фервæзт дыууæйыл у. Фæлæ маргъæн исты бантыса, ууыл æппындæр зæрдæдарæн нæй. Тæхгæ кæсаг фрегатæн æгæр егъау у, стæй ленк дæр æгæр тагъд кæны».
 

- Почуяла добычу, - сказал старик вслух. - Не просто кружит.

Старик медленно и мерно греб в ту сторону, где кружила птица. Не торопясь он следил за тем, чтобы его лесы под прямым углом уходили в воду. Однако лодка все же слегка обгоняла течение, и хотя старик удил все так же правильно, движения его были чуточку быстрее, чем прежде, до появления птицы.

Фрегат поднялся выше и снова стал делать круги, неподвижно раскинув крылья. Внезапно он нырнул, и старик увидел, как из воды взметнулась летучая рыба и отчаянно понеслась над водной гладью.

- Макрель, - громко произнес старик. - Крупная золотая макрель.

Он вынул из воды весла и достал из-под носового настила леску. На конце ее был прикручен проволокой небольшой крючок, на который он насадил одну из сардинок. Старик опустил леску в воду и Привязал ее к кольцу, ввинченному в корму. Потом он насадил наживку на другую леску и оставил ее смотанной в тени под настилом. Взяв в руки весла, он снова стал наблюдать за длиннокрылой черной птицей, которая охотилась теперь низко над водой. Птица опять нырнула в воду, закинув за спину крылья, а потом замахала ими суматошно и беспомощно, погнавшись за летучей рыбой. Старик видел, как вода слегка вздымалась, - это золотая макрель преследовала убегавшую от нее рыбу. Макрель плыла ей наперерез с большой скоростью, чтобы оказаться как раз под рыбой в тот миг, когда она опустится в воду.

"Там, видно, большая стая макрели, - подумал старик. - Они плывут поодаль друг от друга, и у рыбы мало шансов спастись. У птицы же нет никакой надежды ее поймать. Летучая рыба слишком крупная для фрегата и движется слишком быстро".

— Æвæдзи ести нистæфтæй, — загъта зæронд. Хумæтæги нæ зелдох кæнуй.

Нур зæронд лæг сабургай æнсудта æ бæлæгъ, цъеу кæми тахтæй, еци ’рдæмæ гъæуайгæнгæй. Е ’нгуртæмæ арæхæй-арæхдæр нигъгъæуай кæнидæ, æ цуд дæр еу минкъий фæттагъддæр кодта.

Нæуæгæй бабæй цъеу-фрегат фæззиндтæй æ сæрмæ. Æвеппайди æхе дони сæрмесиндзæгмæ рауагъта æма зæронд лæг рауидта тæхгæ кæсалгæ донæй куд исцъуввут ласта, уой. Уотемæй æскъотгæнгæ рандæй уæлдон.

— Макрель, — гъæрæй исдзурдта зæронд. — Агъазиау сугъзæрийнæ макрель.

Донæй æ фиййæгтæ исесгæй, бæлæгъи раззаг хаййæй æнгури бæттæн райста. Æ кæронбæл баст адтæй минкъий къæндзу, уобæл сардинæ бакодта. Уотемæй æй бæлæгъи раззаг хаййи къæндзубæл æрауигъта. Никкидæр ма æрцæттæ кодта æндæр бæттæн æма ’й еуварс байвардта. Райста бабæй фиййæгтæ æма бабæй гъæуай кæнун райдæдта даргъбазур сау цъеумæ. Е нур бунтон ниллæгути зелдох кодта. Æхе бабæй ранихъулдта дони, исæздахтæй, æ базуртæй ниппæр-пæр кодта æма бабæй тæхгæ кæсалги расурдта. Зæронд лæг рауидта, дон хæрдмæ исцудæй — е сугъзæрийнæ макрель сурдта кæсалги.

«Æвæдзи уоми берæ ’нцæ макрельтæ, — рагъуди кодта зæронд лæг. — Æртеголæ ’нцæ и кæсалгæбæл æма ин фæййервæзуни мадзал нæбал ес. Цъеуи бон ба уой ниййахæссун нæй. Тæхгæ кæсалгæ æгæр устур æй фрегатæн, уæдта хъæрбæр цæрдæг æй».

Зæронд лæг каст, тæхгæ кæсаг-иу доны куыд аныгъуылд æмæ та-иу ногæй куыд ратахт, æмæ йæ æнарæхст маргъ æрцахсынмæ куыд хъавыд, уымæ. «Макрель мын аирвæзт, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Æгæр тагъд, æгæр дард ленк кæны. Фæлæ чи зоны мæ къухы бафта, йе ’мбæлтты дзыгуырæй чи фæхицæн, ахæм макрель, кæнæ, чи зоны ме стыр кæф дæр æм æввахс ленк кæны? Ау, искуы йын цы æнæуæвгæ ис».

Ныр зæххы сæрмæ мигътæ зындысты, цыма хæхтæ арæгъ сты, афтæ. Денджызы был та — цъæх-цъæхид даргъ тæлмы хуызæн, йæ фæстæ — æрвхуыз къуылдымтæ. Дон сси тарбын цъæх, копрадзы хуызæн. Зæронд лæг донмæ куы каст, уæд денджызы тарбын арфы уыдта планктоны морæхуыз тыбар-тыбур æмæ хуры тынты алæмæты тæмæнтæ. Йæ хъус дардта, æнгуыртæ доны æмуырдыг цæуынц æви нæ, уымæ, æмæ йæ алфамбылай афтæ бирæ планктон кæй ис, ууыл цин кодта, уымæн æмæ уый уыди кæф æмæ цæрæгой организмтæ денджызты æмæ цæугæдæтты бафтыны нысан. Ныр хур арвыл бæрзонддæр куы стылд, уæд йæ тынтæ доны алæмæты тæмæнтæ кæй калдтой, уый уыди хорз боныгъæды нысан, афтæ зæххы сæрмæ ауыгъд мигъты формæ дæр. Фæлæ ныр нал дæр саубазыр фрегат уыди æввахс, нæдæр доны уæлцъар исты зынди, хурсыгъд саргассаг донхалты бурбын гуцъулатæ æмæ бæлæгъмæ æввахс тæмæнтæ калгæ цы инджыны хуызæн тæппуз ленк кодта — португайлаг физали, — уымæй уæлдай. Физали йæ фарсыл æрзылд, стæй та раздæры формæ райста. Ленк кодта цæрдæг, сапоны тæппузау, æрттывта хурмæ æмæ уæлдон æнæхъæн ярды бæрц йæ фæдыл ласта йæ мæлæтхæссæг копрадзхуыз уырзæджытæ.

Старик следил за тем, как летучая рыба снова и снова вырывалась из воды и как неловко пыталась поймать ее птица. "Макрель ушла от меня, - подумал старик. - Она уплывает слишком быстро и слишком далеко. Но, может быть, мне попадется макрель, отбившаяся от стаи, а может, поблизости от нее плывет и моя большая рыба? Ведь должна же она где-нибудь плыть".

Облака над землей возвышались теперь, как горная гряда, а берег казался длинной зеленой полоской, позади которой вырисовывались серо-голубые холмы. Вода стала темно-синей, почти фиолетовой. Когда старик глядел в воду, он видел красноватые переливы планктона в темной глубине и причудливый отсвет солнечных лучей. Он следил за тем, прямо ли уходят в воду его лески, и радовался, что кругом столько планктона, потому что это сулило рыбу. Причудливое отражение лучей в воде теперь, когда солнце поднялось выше, означало хорошую погоду, так же как и форма облаков, висевших над землей. Однако птица была уже далеко, а на поверхности воды не виднелось ничего, кроме пучков желтых, выгоревших на солнце саргассовых водорослей и лиловатого, переливчатого студенистого пузыря - португальской физалии, плывшей неподалеку от лодки. Физалия перевернулась на бок, потом приняла прежнее положение. Она плыла весело, сверкая на солнце, как мыльный пузырь, и волочила за собой по воде на целый ярд свои длинные смертоносные лиловые щупальца.

Зæронд лæг гъæуай кодта тæхгæ кæсалги; донæй куд фæззиннидæ æма ’й цъеу æрахæссунмæ куд багъавидæ, уомæ.

«Макрель мин райервазтæй, — рагъуди кодта зæронд. — Æгæр тагъд цæуй, уæдта идæрдти зелуй. Фал ка ’й зонуй, æ къуарæй ка фæццох уа, уæхæн макрель мæ арми бафтуйдзæнæй. Кенæ ба кæд хæстæги мæ устур кæсалгæ накæ кæнуй, уæддæр æй ка зонуй? Ескæми ин æнæ уæн нæййес».

Мегътæ сæхе зæнхæй ку исистонцæ, уæд хуæнхти хузæн зиндтæнцæ, билгæрон ба — цъæх, дæргъæй дæргъæмæ тæлмау, сæ фæсте рарæнгъæ ’нцæ æрвхуз къулдунтæ. Зæронд лæг æдзинæг кастæй донмæ, гъæуай кодта е ’нгуртæмæ. Хор арвбæл бæрзонддæр ку исцудæй, уæд æ тунтæ æнахур æрттивд кодтонцæ дони уæлцъарæй. Е дзæбæх рæстæги бæрæггæнæн адтæй. Фал цъеу ба фалæмбулай некæмибал тахтæй. Денгизи уæлцъарæбæл ма нур зиндтæнцæ аллихузон ирæзæг хæлттæ. Бæлæгъи рæбунти накæ кодта португайлаг физали. Ку æ губун исзиннидæ, ку æ фарсбæл æхе рауадзидæ. Хормæ сапойни финки тумбулæгау æрттевæнтæ калдта, æ фæдбæл ласта æ мæлæтхæссæг урзæгутæ.

Cаргассаг донхалтæ (саргассовые водоросли) — Атлантикон æмæ Сабыр океанты хъармдон рæтты чи æмбæлы, ахæм бур донхалтæ.

— Ех, гадза, — загъта зæронд лæг.

Донвыййæгтæй йæ бæлæгъ цадæггай скъæргæйæ, арф ныккасти донмæ æмæ дзы федта гыццылмур кæсæгтæ, уыдонæн дæр сæ хуыз уыди, доны цы уырзæджытæ ленк кæны, уыдон хуызæн. Уыцы гыццылмур кæсæгтæ ленк кодтой уырзæджытæ æмæ тæппузы аууоны ’хсæн. Тæппузы маргæй уыдонæн ницы тас у, фæлæ дзы адæймаг æдас нæу: ахæм бырынцъаг æмæ копрадзхуыз уырзæджытæ-иу æнгуыры босыл куы аныдзæвдысты æмæ-иу ыл куы андæгъдысты, уæд-иу цалынмæ зæронд лæг кæсаг донæй раласта, уæдмæ-иу йæ къухтæ йæ рæмбыныкъæдзты онг хъæдгомæй байдзаг сты, цыма йын сæ хъæстæ дзæгъæлдзу (зайæгой) басыгъта, уыйау. Буар фæхъæстæ вæййы уайтагъд æмæ судзгæ рыст кæны ехсы цæфау.

Уындæй диссаджы рæсугъд сты тæппузтæ, арвыронау тæмæнтæ калынц. Фæлæ уыдонæй налатдæр цæрæгой нæй денджызы, æмæ зæронд лæг уарзта, денджызы егъау уартджын хæфсытæ сæ куыд къæфынц, уымæ кæсын. Уартджын хæфсытæ физалиты куы суынынц, уæд æввахс бацæуынц сæ размæ, сæ цæстытæ бацъынд кæнынц, æппындæр сын ницыуал тас вæййы æмæ сæ иууылдæр акъæфынц æд уырзæджытæ. Йæ зæрдæмæ цыд зæронд лæгæн, уартджын хæфсытæ физалиты куыд къæфынц, уымæ кæсын. Йæхæдæг дæр уарзта штормы фæстæ денджызы был тæппузтыл къахæй лæгæрдын æмæ дæрзæг уафсы бын сæ пъæртт куыд фæцæуы, уымæ хъусын.

Бирæ уарзта зæронд лæг кæрдæгхуыз уартджын хæфсыты, рæсугъд æмæ цæрдæг кæй сты, уый тыххæй, стæй аргъ дæр бирæ истой. Бур згъæрджын гуырымыхъ æмæ æдылы биссæтæм, æрдон хъуыддæгты дзæгъæлмонц æмæ цъынддзæстæй португайлаг физалиты чи къæфы, уыдонмæ йын ис тæрнгъæдгæнæджы æнæввæрсон цæстæнгас. Зæронд лæг уартджын хæфсытæй исты мæнгуырнындзинадмæ гæсгæ тарстаид, уый йæм нæ уыд, æниу къорд азты æнæсцухæй фæцыд уартджын хæфсдзуанонтимæ. Æнæуый сын тæригъæд кодта зæронд лæг, æгæрыстæмæй æнæхъæн науы дæргъæн æмæ æнæхъæн тонны уæзæн тынг егъау уартджын хæфсытæн дæр — луттæ, зæгъгæ, афтæ сæ хонынц.

Адæмæн сæ фылдæр тæригъæд нæ зонынц уартджын хæфсытæн, афтæмæй та уартджын хæфсы куы амарынц æмæ йæ куы скæрдихтæ кæнынц, уæддæр ма бирæ фæкусы йæ зæрдæ, «Ау, мæнæн дæр ахæм зæрдæ куы ис, — хъуыды кодта зæронд лæг, — Мæ къæхтæ æмæ мæ къухтæ та уыдон дзæмбыты хуызæн куы сты». Уый хордта уартджын хæфсы урс æйчытæ, цæмæй йæ тых йæ мидæг уа. Хæргæ сæ кодта майæн йæ райдианæй йæ фæудмæ, цæмæй тыхджын уыдаид сентябрь æмæ октябры, кæфахсæн рæстæг йæ тæмæны куы бацæуы, уæд.

Æрвылбон зæронд лæг нуæзта къусы дзаг акулæйы игæры сой. Акулæйы сой уыди, кæсагахсджытæй бирæ сæ дзаумæттæ кæм æвæрдтой, уыцы сарайы егъау боцкъайы. Сой нуазын йæ бон уыди алкæмæн дæр, кæйдæриддæр бафæндыдаид. Кæсагахсджытæй сæ фылдæрæн уыцы сой кодта хъылмайы ад, фæлæ йæ нуазын сæумæцъæхæй хуыссæнуатæй фестынæй мастдæр нæ уыди, уазалдзыдæн æмæ цæстытæн та тынг ахъаз кодта.

Зæронд лæг арвмæ скаст æмæ федта — фрегат та зилахар кæны.

— Ссардта кæсаг, — загъта хъæрæй.

Иунæг тæхгæ кæсаг дæр не змæста доны æмлæгъз айдæн, нæдæр лыстæг кæсаг уыди йæ алфамбылай. Фæлæ зæронд лæг æваст ауыдта, къаннæг тунец уæлдæфмæ куыд фесхъиудта, тæхгæ-тæхын куыд фæзылд æмæ йæ сæр бынмæ, афтæмæй денджызы куыд аныгъуылд, уый.

Тунец хурмæ æвзистæрттывд фæкодта, йæ фæдыл базмæлыд æндæр тунецтæ дæр, алырдæм гæппытæ кодтой, цъенгуыр кæсæгтæм-иу дардæй фæлæбурдтой æмæ дон фынк кодта. Афтæмæй зилахар кодтой йæ цуры æмæ йæ размæ тардтой.

«Кæд æгæр тагъд нæ аленк кæной, уæд сæ иууылдæр баййафдзæн», — ахъуыды кодта зæронд лæг, тунецтæ дон куыд урс фынк кæнынц æмæ сæ тæссæй доны уæлцъармæ лидзæг цъенгуыр кæсæгтæм саубазыр фрегат куыд лæбуры, уымæ кæсгæйæ.

— Маргъ у кæсагахсæджы æнувыд æххуысгæнæг, — загъта зæронд лæг.

Уыцы уысм йæ къахы бын ныттынг, бæлæгъы фæстаг хайæ донмæ уагъд цы цыбыр æнгуыры бос уыди, уый. Зæронд лæг феуæгъд кодта донвыйнæгтæ, фидар ныххæцыд сыфцæй ласæн бæхсныджы кæроныл æмæ йæ йæхимæ нывæндын райдыдта. Кæсаг йæ гæндзæхтæ цæгъдгæ бæхсныгыл ахæц-ахæц кæны, зæронд лæг хатыд къаннæггомау тунецы уæз. Æнгуыры бос ын йæ къухæй тынгæй-тынгдæр риуыгъта, æмæ йæ цалынмæ бæлæгъæн йæ тæккæ цурмæ æрбаласта æмæ йæ бæлæгъы чъилæй æрбаппæрста, уæдмæ дæр ын федта йæ æрвхуыз фæсонтæ æмæ йæ сыгъзæрин фæрстæ.

Джиппы уагъд топпы нæмыгау, хурмæ æмдынгæй лæууыд тунец бæлæгъы, йæ æнæмбаргæ стыр цæстытæ ныдздзагъыр кодта, йæ аив хæрзарæхст къæдзилæй йæхи хоста, афтæмæй хæрзбон кодта йæ цардæн. Зæронд лæг ын тæригъæд кæй кодта, уымæ гæсгæ йын йæ сæр ныццавта, цæмæй йæ мæлæт æнцондæр уыдаид, æмæ ма йæ гæндзæхтæ цагъта, афтæмæй йæ йæ къахæй асхуыста аууонмæ, голладжы бынмæ.
 

- Ах ты сука! - сказал старик.

Легко загребая веслами, он заглянул в глубину и увидел там крошечных рыбешек, окрашенных в тот же цвет, что и влачащиеся в воде щупальца; они плавали между ними и в тени уносимого водой пузыря. Яд его не мог причинить им вреда. Другое дело людям: когда такие вот щупальца цеплялись за леску и приставали к ней, склизкие и лиловатые, пока старик вытаскивал рыбу, руки до локтей покрывались язвами, словно от ожога ядовитым плющом. Отравление наступало быстро и пронзало острой болью, как удар бича.

Переливающиеся радугой пузыри необычайно красивы. Но это самые коварные жители моря, и старик любил смотреть, как их пожирают громадные морские черепахи. Завидев физалии, черепахи приближались к ним спереди, закрыв глаза, что делало их совершенно неуязвимыми, а затем поедали физалии целиком, вместе со щупальцами. Старику нравилось смотреть, как черепахи поедают физалии; он любил и сам ступать по ним на берегу после шторма, прислушиваясь, как лопаются пузыри, когда их давит мозолистая подошва.

Он любил зеленых черепах за их изящество и проворство, а также за то, что они так дорого ценились, и питал снисходительное презрение к одетым в желтую броню неуклюжим и глупым биссам, прихотливым в любовных делах и поедающим с закрытыми глазами португальских физалии.

Он не испытывал к черепахам суеверного страха, хотя и плавал с охотниками за черепахами много лет кряду. Старик жалел их, даже огромных кожистых черепах, называемых луты, длиною в целую лодку и весом в тонну.

Большинство людей бессердечно относятся к черепахам, ведь черепашье сердце бьется еще долго после того, как животное убьют и разрежут на куски. "Но ведь и у меня, - думал старик, - такое же сердце, а мои ноги и руки так похожи на их лапы". Он ел белые черепашьи яйца, чтобы придать себе силы. Он ел их весь май, чтобы быть сильным в сентябре и октябре, когда пойдет по-настоящему большая рыба.

Каждый день старик выпивал также по чашке жира из акульей печенки, который хранился в большой бочке в том сарае, где многие рыбаки берегли свои снасти. Жиром мог пользоваться любой рыбак, кто бы ни захотел. Большинству рыбаков вкус этого жира казался отвратительным, но пить его было отнюдь не противнее, чем затемно подниматься с постели, а он очень помогал от простуды и был полезен для глаз.

Старик поглядел на небо и увидел, что фрегат снова закружил над морем.

- Нашел рыбу, - сказал он вслух.

Ни одна летучая рыба не тревожила водную гладь, не было заметно кругом и мелкой рыбешки. Но старик вдруг увидел, как в воздух поднялся небольшой тунец, перевернулся на лету и головой вниз снова ушел в море.

Тунец блеснул серебром на солнце, а за ним поднялись другие тунцы и запрыгали во все стороны, вспенивая воду и длинными бросками кидаясь на мелкую рыбешку. Они кружили подле нее и гнали ее перед собой.

"Если они не поплывут слишком быстро, я нагоню всю стаю", - подумал старик, наблюдая за тем, как тунцы взбивают воду добела, а фрегат ныряет, хватая рыбешку, которую страх перед тунцами выгнал на поверхность.

- Птица - верный помощник рыбаку, - сказал старик.

В этот миг короткая леска, опущенная с кормы, натянулась под ногой, которой он придерживал один ее виток; старик бросил весла и, крепко ухватив конец бечевы, стал выбирать ее, чувствуя вес небольшого тунца, который судорожно дергал крючок. Леска дергалась у него в руках все сильнее, и он увидел голубую спинку и отливающие золотом бока рыбы еще до того, как подтянул ее к самой лодке и перекинул через борт.

Тунец лежал у кормы на солнце, плотный, словно литая пуля, и, вытаращив большие бессмысленные глаза, прощался с жизнью под судорожные удары аккуратного, подвижного хвоста. Старик из жалости убил его ударом по голове и, еще трепещущего, отшвырнул ногой в тень под кормовой настил.

— Æ дæлæ гацца! — исдзурдта зæронд лæг. Фиййæгтæй рæуæгау æнсонгæй, донмæ лæмбунæг нигъгъæуай кодта. Уоми физалий урзæгути æхсæн накæ кодтонцæ листæг кæсæлгитæ, фал уонæн æ марг неци хилæ кæнуй. Адæмæн ба æндæр гъуддаг æй: кæсалгæ æрахæсгæй, æнгуртæ уæлæмæ ку ласидæ зæронд лæг, уæд еци урзæгти æмбæлдæй къохтæ, сугъди хузæн, еугур хæппилтæ фестиуонцæ, раст ирæмбуни къæдзти уæнгæ. Сæ рист — æхси цæфау.

Хори тунтæмæ дессаги рæсугъд фæззиннунцæ, фал денгизи медæгæ уонæй налатдæр цæрæгой нæййес... Зæронд лæг уарзта гъуæрттун хæпсæ сæ куд хуæруй, уомæ кæсун. Уæдта сæ карз уадæ билæмæ ку рансонидæ, уæд сæ æ къахи буни цъæлæ кæнун дæр берæ уарзта.

Уарзта гъуæрттун хæпситæ хуæрзконд, цæрдæг æма зинаргъ ке æнцæ. Никки ма сæ гъазуни рæстæги бостæгæнагæ ке æнцæ æма цъундæдзæстæй физалитæ ке фæххуæрунцæ; еугур еци минеугути туххæй син уодæнстæй сæ илгъагдзийнадæ.

Зæронд лæг не ’нкъардта мæнгæууæндундзийнади тас гъуæрттун хæпситæмæ, кæд сæбæл берæ æнзти цауæн дæр кодта, уæддæр. Тæрегъæд син кæнидæ. Мæнæ «луты» ке хонунцæ, еци бæзгин цар гъуæрттун хæпситæн сæ дæргъæ бæлæгъи асæ фæууй, сæ уæзæ ба тоннæмæ хæстæг.

Аци цæрæгойти беретæ хъæбæр æнæтæрегъæдæй марунцæ, уой нæ гъуди кæнунцæ æма ’й цалинмæ листæг иуæнгтæ никкæнай, уæдмæ дæр æ зæрди куст нæ банцайуй. «Уогæ мæнæн дæр, — гъуди кодта зæронд, — уæхæн зæрдæ ес, мæ къохтæ æма къæхтæ дæр уой дзæмбути хузæн æнцæ». Е хуардта гъуæрттун хæпсити уорс æйкитæ, цæмæй имæ тухæ адтайдæ. Хуæридæ сæ маййи, уæдта сентябрь æма октябри, устур кæсалгæ ахæссуни рæстæги.

Зæронд алли бон дæр акули игæри сойнæ ниуазта, кæци æвæрд адтæй кæсалгдзаути дзаумæутти рази боцикъай. Алке бон дæр адтæй еци сойнæй ниуазун. Берети зæрдæ ’й нæ загъта, фал сæумæраги истунæй уой ниуазун æнцондæр адтæй. Никки ба ма цæститæн æма, уазал искæнгæй, хуарз агъаз кодта.

Зæронд бабæй арви цъæхи исуидта фрегат-цъеу.

— Кæсалгæ иссердта, — гъæргомау исдзурдта лæг.

Фал некæцæй неци зиндтæй. Уæдмæ зæронд лæг рауидта донæй кæсалгæ куд исцъуррут кодта, уой. Æхе уæлдæфи æрзилдта æма сæрмесиндзæгмæ дони фæстæмæ ниннигъулдæй. Æ фæсте искалдæй берæ кæсæлгитæ æма фæйнердæмæ пæррæститæ кодтонцæ, листæг кæсæлгити расорæбасорæгæнгæй.

«Кæд тагъд нæ накæ кæнонцæ, уæд сæ раййафдзæнæн», — рагъуди кодта зæронд. Кæсæлгитæ сæ пæс-пæсæй исфинкæ кодтонцæ дон. Фрегат-цъеу ба æ бон кæмæн цудæй, еци листæг кæсæлгитæ ахæста.

— Маргъ тæккæ хуæздæр æнхусгæнæг æй кæсалгахæссæгæн, — загъта зæронд лæг.

Еци сахат бæлæгъи разæй ци æнгурбос адтæй, е æ къохи бунæй райвæзтæй; зæронд лæг æ фиййæгтæ фæууагъта æма æнгури бæттæн æмбурд кæнун райдæдта. Кæсалгæ æхе куд рæуигъта, уой æнкъардта. Куд æнгомдæр тухта бæттæн, уотæ рæуигъд хъæбæрдæр кодта. Уæдмæ разиндтæй æ цъæх рагъ, сугъзæрийни хузæн æрттивтонцæ æ фæрстæ. Ис æй æргъувта æма ’й бæлæгъмæ æрбасхуста.

Кæсалгæ радæргъæмæй бæлæгъи раззаг хаййи, æмдумбул, æ устур цæститæ нидздзангъир æнцæ. Æ цардæй хецæн кæнгæй ма æ къæдзелæ ефстаг тъæп æркæнидæ. Зæронд лæг ин, æ тæрегъæддагмæ гæсгæ, æ сæр дзæбæх æртъæп кодта, цæмæй тагъддæр рацох адтайдæ æма æ гъезæмæрттæй фæййервазтайдæ. Уотемæй æй æ къахæй басхуста бæлæгъи раззаг хаймæ, аууонмæ.

— Альбакоре, — загъта зæронд лæг хъæрæй. — Диссаджы кæфсайæн кæрдихтæ дзы рауайдзæн. Дæс джиранкайы уыдзæн, къаддæр нæ.

Зæронд лæгæн йæ зæрдыл нал лæууыд, йæхæдæг йæхиимæ хъæрæй дзурын кæд райдыдта, уый. Раздæр-иу иунæг куы баззад, уæд-иу зарыд. Хаттæй-хатт-иу æхсæвыгон дæр зарыд, егъау пæлæзджын наутыл куы цыд кæнæ уартджын хæфсдзуан куы уыд, уæд, вахтæйы лæугæйæ. Æвæццæгæн, хъæрæй дзурын райдыдта, йемæ цы лæппу уыди, уый дзы куы ацыд æмæ зыбыты иунæгæй куы баззад, уæд. Ныр йæ зæрдыл нал лæууы. Фæлæ лæппуимæ куы цыдысты кæсагахсынмæ, уæддæр-иу ныхас кодтой, æнæмæнг-иу сæ куы хъуыд ныхас кæнын, æрмæст уæд. Ныхас кодтой æхсæвыгон, кæнæ сын æвзæр боныгъæды æндæр гæнæн куы нæ уыд æмæ дзæгъæлы куы бадтысты, уæд. Ныхасы сæр тынг куы нæ хъæуы, уæд денджызы дзурын не ’мбæлы. Зæронд лæг йæхæдæг дæр дзырдта, зæгъгæ, уый хорз нæу, æмæ фæтк нæ хæлдта! Фæлæ ныр бирæ хæттыты хъæрæй загъта йæ хъуыдытæ — никæй ницы хъыгдардтой.

— Мæхæдæг мæхиимæ куыд ныхас кæнын, уый исчи куы фехъусид, уæд зæгъид, зæгъгæ, мæнæйуый сæрра, — загъта зæронд лæг. — Фæлæ иугæр æз æрра нæ дæн, уæд кæй цы хъуыддаг ис? Хъæздыджытæн цы у: уыдонмæ ис радио æмæ семæ ныхас кæны науы æмæ сын дзуры бейсболы ног хабæрттæ.

«Ныртæккæ бейсболыл хъуыды кæныны рæстæг нæу, — йæхицæн загъта зæронд лæг. — Ныртæккæ хъуыды кæнын хъæуы æрмæст иу хъуыддагыл. Æз цæй тыххæй райгуырдтæн, ууыл. Чи зоны æмæ ацы тунецты дзыгуыры фарсмæ искуы ленк кæны ме стыр кæф дæр. Иунæг альбакорейы йедтæмæ куы ницы æрцахстон, уый дæр иннæ кæсæгты дзыгуырæй чи фæиппæрд, ахæм. Уыдон цуан кæнынц денджызы былæй дард æмæ тынг тагъд ленк кæнынц. Абон цыдæриддæр денджызы ис, уыдон иууылдæр змæлынц тынг æмæ сæ цыд та у цæгат-хурыскæсæны ’рдæм. Фæлæ кæд мыййаг ацафон æрвылбон дæр афтæ вæййы æмæ йæ æз зонгæ нæ кæнын?»

Зæронд лæг нал уыдта денджызы былгæроны кæрдæгхуыз тæлм. Дард кæмдæр, æндæргау, зындысты æрмæст æрвхуыз къуылдымты урс цъуппытæ æмæ ардыгæй урс дардтой, цыма сыл мит æруарыд, афтæ. Сæ сæрмæ цы мигътæ уыди, уыдон дæр уыдысты митæмбæрзт бæрзонд хæхты хуызæн. Денджыз тынг ныттар æмæ хуры тынтæ доны ныгъуылдысты. Ныр хур каст арвастæуæй æмæ ныхъхъуырæгау кодта планктоны æнæнымæц стъæлфæнты. Тарбынцъæх доны зæронд лæг уыдта, цы хуры тынтæ дзы ныгъуылд, æрмæст уыдон æмæ денджызы æмуырдыг арф ацæугæ æнгуырты бостæ, денджызæн йæ арф та ам æнæхъæн миляйы бæрц уыди.

Тунецтæ та — кæсагахсджытæ уыцы кæфы мыггæгты иууылдæр хуыдтой тунецтæ æмæ сын сæ æцæг нæмттæ æвзæрстой, базармæ сæ уæймæ куы ластой кæнæ сæ кæфсайæн цъенгуырты бæсты куы уæй кодтой, æрмæст уæд, — денджызы арф ацыдысты. Хур тынг æрындæвта. Зæронд лæг æнкъардта, йæ бæрзæй йын куыд сыгъта, уый. Донвыййæгтæй бæлæгъ тæргæйæ, йæ хид йæ фæсонтыл суадæттæ кодта.

«Донвæдыл ацæуин æмæ афынæй кæнин, — ахъуыды кодта зæронд лæг, — æнгуыры бос та мæ къахы хистæр æнгуылдзмæ куы бабæттин, цæмæй афойнадыл райхъал уон. Фæлæ абон фондз æмæ цыппарæссæдзæм бон у æмæ хъуамæ къæрццхъусæй лæууон».

Раст уыцы уысм фæфиппайдта, цъæх уистæй иу куыд фенкъуыст æмæ донмæ куыд æртасыд, уый.

— Гъе, афтæ, гъе! — загъта зæронд лæг æмæ донвыййæгтæ арæхстгай систа, бæлæгъ куыннæ фенкъуыстаид, ууыл аудгæйæ.

Зæронд лæг байвæзта æнгуыры босмæ æмæ йыл йæ рахиз къухы хистæр æмæ амонæн æнгуылдзæй хъавгæ ныххæцыд. Не ’нкъардта нæдæр æнгуыры босы айтынг, нæдæр æй исты ивазы, уый, æмæ йыл цадæг хæцыд, нæ йæ æлхъывта. Фæлæ та уайтагъд фенкъуыст. Ацы хатт уыди цадæг æмæ сабыр риуыгъд, æмæ зæронд лæг бæстон зыдта, уый цы нысан кæны, уый. Денджызон сæдæ сардзины æрфæны марлин (кæфы хуыз) кæф зыдæй хордта, хæдзары рацæгъдгæ æнгуырæн йæ бырынкъ æмæ йæ къæдзил къаннæггомау тунецы сæрæй кæм разынд, уыцы ран ыл цы сардинтæ уыди конд, уыдон.

Зæронд лæг бæхсныгыл арæхстгай хæцыд æмæ йæ йæ галиу къухæй райхæлдта уисæй. Ныр бæхсныгæн гæнæн уыди æмæ зæронд лæджы æнгуылдзты æхсæнты бырыдаид, кæф æй куыннæ фиппайа, афтæ.

«Денджызы былæй афтæ дард, æмæ уымæй дæр фæззыгон, æвæццæгæн, тынг стыр кæф у. Ахæр, кæф, ахæр. Цæй, ахæр, дæ хорзæхæй. Æмбисонды ногахст сардинтæ, дæуæн та доны уазал у, æхсæзсæдæ футы æрфæны, уазал дæр у æмæ талынг дæр. Разил ма иу хатт талынджы, раздæх фæстæмæ æмæ ахæр!»

Зæронд лæг банкъардта бæхсныджы гыццыл, арæхстгай айвæзт, стæй та тыхджындæр айвæзт — æвæццæгæн, сардинтæй кæцыдæр зындæр ратонæн уыди æнгуырæй. Стæй бæстæ ныссабыр.
 

- Альбакоре, - сказал он вслух. - Из него выйдет прекрасная наживка. Веса в нем фунтов десять, не меньше.

Старик уже не мог припомнить, когда он впервые стал разговаривать сам с собою вслух. Прежде, оставшись один, он пел; он пел иногда и ночью, стоя на вахте, когда ходил на больших парусниках или охотился за черепахами. Наверно, он стал разговаривать вслух, когда от него ушел мальчик и он остался совсем один. Теперь он уже не помнил. Но ведь и рыбача с мальчиком, они разговаривали только тогда, когда это было необходимо. Разговаривали ночью или во время вынужденного безделья в непогоду. В море не принято разговаривать без особой нужды. Старик сам считал, что это дурно, и уважал обычай. А вот теперь он по многу раз повторял свои мысли вслух - ведь они никому не могли быть в тягость.

- Если бы кто-нибудь послушал, как я разговариваю сам с собой, он решил бы, что я спятил, - сказал старик. - Но раз я не спятил, кому какое дело? Хорошо богатым: у них есть радио, которое может разговаривать с ними в лодке и рассказывать им новости про бейсбол.

"Теперь не время думать про бейсбол, - сказал себе старик. - Теперь время думать только об одном. О том, для чего я родился. Где-нибудь рядом с этим косяком тунцов, может быть, плывет моя большая рыба. Я ведь поймал только одного альбакоре, да и то отбившегося от стаи. А они охотятся далеко от берега и плывут очень быстро. Все, что встречается сегодня в море, движется очень быстро и на северо-восток. Может быть, так всегда бывает в это время дня? А может, это к перемене погоды, и я просто не знаю такой приметы?"

 Старик уже больше не видел зеленой береговой полосы; вдали вырисовывались лишь верхушки голубых холмов, которые отсюда казались белыми, словно были одеты снегом. Облака над ними тоже были похожи на высокие снежные горы. Море стало очень темным, и солнечные лучи преломлялись в воде. Бесчисленные искры планктона теперь были погашены солнцем, стоящим в зените, и в темно-синей воде старик видел лишь большие радужные пятна от преломлявшихся в ней солнечных лучей да бечевки, прямо уходящие в глубину, которая достигала здесь целой мили.

Тунцы - рыбаки звали всех рыб этой породы тунцами и различали их настоящие имена лишь тогда, когда шли их продавать на рынок или сбывали как наживку, - снова ушли в глубину. Солнце припекало" и старик чувствовал, как оно жжет ему затылок. Пот струйками стекал по спине, когда он греб.

"Я мог бы пойти по течению, - подумал старик, - и поспать, привязав леску к большому пальцу ноги, чтобы вовремя проснуться. Но сегодня восемьдесят пятый день, и надо быть начеку".

И как раз в этот миг он заметил, как одно из зеленых удилищ дрогнуло и пригнулось к воде.

- Ну вот, - сказал он. - Вот! - И вытащил из воды весла, стараясь не потревожить лодку.

Старик потянулся к леске и тихонько захватил ее большим и указательным пальцами правой руки. Он не чувствовал ни напряжения, ни тяги и держал леску легко, не сжимая. Но вот она дрогнула снова. На этот раз рывок был осторожный и не сильный, и старик в точности знал, что это означает. На глубине в сто морских саженей марлин пожирал сардины, которыми были унизаны острие и полукружие крючка, там, где этот выкованный вручную крючок вылезал из головы небольшого тунца.

Старик, легонько придерживая бечеву, левой рукой осторожно отвязал ее от удилища. Теперь она могла незаметно для рыбы скользить у него между пальцами.

"Так далеко от берега, да еще в это время года, рыба, наверно, огромная. Ешь, рыба. Ешь. Ну, ешь же, пожалуйста. Сардины такие свеженькие, а тебе так холодно в воде, на глубине в шестьсот футов, холодно и темно. Поворотись еще разок в темноте, ступай назад и поешь!"

Он почувствовал легкий, осторожный рывок, а затем и более сильный, - видно, одну из сардин оказалось труднее сорвать с крючка. Потом все стихло.

«Устур кæсалги æнгури хуаллагæн дессаг уодзæнæй. Дæс гиранкаемæй минкъийдæр нæй».

Зæрондæй байронх æй æхе хæццæ гъæрæй дзорун кæд райдæдта, е. Раздæр, цид, еунæгæй уогæй, заргæ кæнидæ; еуæй-еухатт æхсæвæ дæр заридæ, вахти ку лæууидæ, кенæ ба пæлæзгун науæй гъуæрттун хæпситæбæл ку цауæн кæнидæ, уæд. Бæлвурддæр зæгъгæй ба æхе хæццæ дзорун райдæдта биццеу си ку рандæй æма еунæгæй ку байзадæй, уæдæй ардæмæ. Фал уой нур нæбал гъуди кæнуй. Биццеуи хæццæ уогæй дæр дессаг берæ нæ дзубанди кæнидæ — æрмæстдæр гъуддаги туххæй. Дзубанди кæниуонцæ æхсæвигон, кенæ ба лæгъуз рæстæги; куст неци уогæй. Уогæ денгизи æнæ гъуддагæй дзорун дæр ци æй? Зæронд лæгмæ дзæгъæли дзорун нæ цæуидæ. Фæстаг рæстæги ба æхе хæццæ гъæрæй дзоруй. Уогæ уомæй кæмæй ци хъор кæнуй.

— Ескæд мæмæ еске ку ’рбайгъосидæ мæхе хæццæ куд дзорун уой, уæд мæ, æвæдзи, гъæла рахонидæ, — загъта зæронд. Фал нæ фæгъгъæла дæн æма кæмæн ци уæлдай æй? Гъæздугутæн хуарз æй: уонæмæ радиотæ ес æма сæ бон æй бейсболи нæуæг хабæрттæмæ игъосун.

«Нур ба мæ бейсболбæл сагъæс кæнунмæ нæ евдæлуй, — загъта æхецæн зæронд. Аци сахат мæнæн еунæг гъуддагбæл гъуди кæнгæ ’й. Цæй туххæй райгурдтæн, уобæл. Кæмидæр аци листæг кæсæлгити фалдзос, ка ’й зонуй, накæ кæнуй ме ’стур кæсалгæ. Æз нурма, е ’мбæлттæй ка фæххецæн æй, уæхæн минкъий кæсалгæ æрахæстон. Аци кæсæлгити муггаг ба билгæронмæ хæстæг нæ цæунцæ, уæдта цурд æнцæ. Аци бон мæбæл цидæр кæсалгæ æмбæлуй, етæ хъæбæр цурд цæунцæ, уæдта се ’ргом еуæрдæмæ ’й цæгат-искæсæнмæ. Кæд бонæн аци афонæмæ гæсгæ æй сæ еци ’рдæмæ æздæхт? Кенæ ба, кæд, рæстæг æхе æййевуниау æй?»

Зæронд лæг нæбал æстæфтæй билгæрони цъæхтæлмæ; идард кæмидæр ма зиндтæнцæ æрвхуз къулдумти рæгътæ, кæцитæ ардæмæ ба зиндтæнцæ уорс-уорсид метæй æмбæрзти хузæн. Сæ сæрмæ мегътæ дæр бæрзонд цъетегун хуæнхти æнгæс адтæнцæ. Денгиз ниттаргон æй æма хори тунти карз рохс дони састæй.

И кæсæлгити къуар бабæй денгизæн æ арфмæ рандæ ’нцæ. Хор ниййирд æй арви цъæхæй æма зæронд лæги мæкъур æхсидзгон тавта. Фиййæгтæй архайгæй, хед æ фæсонтæй зæйгуртæй цудæй.

«Мæ бон адтæй дони цуд æрдæмæ накæ кæнун, — рагъуди кодта зæронд лæг, — æма, мæ къахи хестæр æнгулдзæбæл æнгурбос бабæтгæй, рахуссун; цæмæй ку багъæуа, уæд афонадæбæл фегъал уон æнгурбоси æзмæлдмæ. Фал æстай фæндзæймаг бон æй абони æма мæ къæрцгъос ун гъæуй».

Раст еци сахат бафеппайдта, цъæх æнгурæ куд фезмалдæй æма донмæ куд ракъæдз æй, уой.

— Мæнæ дин гъа, — зæгъгæ, бакодта. Арæхстгай исиста донæй æ фиййæгтæ.

Сабургай æхе байвазта æнгури бæттæнмæ æма ’йбæл рахес къохи устур æма амонæн æнгулдзитæй æррæстæ уæгъдæ хуæст никкодта. Фал бабæй бæндæн нæуæгæй фезмалдæй. Аци хатт рæтигъд арæхсгай адтæй æма зæронд лæг бæлвурд зудта еци гъуддаг ци æй, уой. Денгизи, сæдæ ивæзней æрфæни, марлин хуардта къæндзутæбæл рæсагъд сардинитæ.

Зæронд лæг рæуæгау хуæстæй суфцæйласæн бæндæнбæл, галеу къохæй ба ’й ихалдта къæндзуйæй. Нур бæндæн æ къохи ’хсæнти гургæ цудайдæ, кæсалгæ куд нæ фæттарстайдæ, уотæ, æнæзингæй.

«Атæ идард ун билгæронæй, уæдта аци афони, æвæдзи, устур кæсалгæ æй. Хуæрæ кæсалгæ, хуæрæ. Хуæргæ кæнæ, табуафси.

Сардинитæ нæуæг ахæст æнцæ, ду ба дони хъæбæр исехæн дæ, еци арфи, уазал æма тари. Нæуæгæй æрбаздæхæ талинги æма ма си рахуæрæ!»

Лæг банкъардта рæуæгау арæхсгæ рæтигъд, уæдта тухгиндæр — æвæдзи ин еу сардинæ къæндзуйæй зиндæр ратонæн адтæй. Уой фæсте басабур æнцæ.

— Цæй-ма, — загъта зæронд лæг хъæрæй, — иу хатт ма раздæх. Басмуд-ма сæм, басмуд. Адджын не сты? Ахæр дзы, ахæр, дзæбæх. Стæй, æвæццæгæн, ралæудзæн тунецæй ацаходыны рæстæг дæр! Куыд сæртæг, куыд уазалдзæф у, хуыздæр нæ уыдзæн йæ цуры. Æфсæрмы ма кæн, мæ къона. Ахæр, дæ хорзæхæй.

Æнгуыры босыл йæ хистæр æмæ йæ амонæн æнгуылдзы æхсæн хæцыд æмæ йæ хъус дардта уымæ дæр æмæ иннæ æнгуырты бостæм дæр, уымæн æмæ гæнæн уыди кæф иу ранæй иннæ ранмæ ацыдаид. Æмæ та æваст банкъардта æнгуыры босы рог, гæзæмæ айвæзт.

— Ацаходдзæн та дзы, — загъта зæронд лæг хъæрæй. — Ацаходдзæн, хуыцау ын цæрæнбон радтæд!

Фæлæ дзы нæ ацаходыдта. Афардæг, æмæ æнгуыры бос æнцад, æнæзмæлгæ лæууыд.

— Нæ ацыдаид, — загъта зæронд лæг. — Хуыцау ме ’вдисæн, нæ ацыдаид. Уый æнæуый разылд æмæ ногæй æрбаленк кæны. Чи зоны, искуы ма бахауд æнгуырмæ æмæ йæ зæрдыл лæууы.

Зæронд лæг та банкъардта æнгуыры босы цадæг айвæзт æмæ йæ зæрдæ йе ’муд æрцыд.

— Нæ загътон, нæ, æнæуый разылд, — загъта зæронд лæг. — Ныр дзы бæгуыдæр саходдзæн!

Зæронд лæг цин кодта, кæф æнгуыры бос цадæггай куыд айваз-айваз кæны, уый кæй хатыд, ууыл. Стæй æваст банкъардта æвирхъау уæззау цыдæр. Банкъардта тынг егъау кæфы уæз æмæ, бæхсныг ауагъта ласын бынмæ, бынмæ, бынмæ, фæсауæрц къуыбылæйттæй йын иу йæ фæдыл халгæйæ. Æнгуыры бос цъыгъгъуытт кодта бынмæ йæ æнгуылдзты æхсæнты, æмæ йыл кæд ницы уый бæрц хæцыд фæстæмæ, уæддæр æнкъардта, йæ фæдыл æй æвирхъау стыр уæз кæй ласы, уый.

— Цавæр кæф уа! — загъта зæронд лæг хъæрæй. — Йæ был фæсагъта æнгуыры æмæ йæ ныр дард кæдæмдæр æд æнгуыр йæхи айсын фæнды.

«Уæддæр разилдзæн æмæ æнгуыр аныхъуырдзæн», — ахъуыды кодта зæронд лæг. Фæлæ йæ хъуыды хъæрæй нæ загъта, цæмæй йæ ма фæцæсты кæна. Зыдта, кæф куыд егъау у, уый, æмæ йæ цæстыл уади, кæф доны талынг æрфæны дардæй-дарддæр куыд цæуы, уый, йæ дзыхы цæхгæрмæ цы тунец ныффидар, уыимæ. Цæсты ныкъуылды бæрц кæф иу ран алæууыд, фæлæ йын зæронд лæг уæддæр йæ уæз æнкъардта. Стæй кæф тынгдæр айвæзта æнгуыры бос, æмæ та зæронд лæг ауагъта бæхсныг. Иу уысмы бæрц ыл фæстæмæ фæхæцыд; тынгдæр æй айвæзта, æмæ бæхсныг абырыд комкоммæ дæлæмæ.

— Ацаходыдта дзы, — загъта зæронд лæг. — Уадз æмæ ныр бахæрæд, куыд æмбæлы, афтæ.

Æнгуыры бос бырыд зæронд лæгæн йæ рахиз къухы æнгуылдзты æхсæнты, йæ галиу къухæй та дыууæ фæсауæрц къуыбылойы сæрибар кæрæттæ бабаста дыккаг æнгуыры дыууæ фæсауæрц къуыбылойы цæгыл. Ныр æппæт дæр цæттæ уыд. Фæсауæрц æм уыди æртæ къуыбылойы. бæхсныг дыууиссæдзгай сардзинтæ, кæфыл кæмæй хæцыд, æнæуый.

— Ахæр-ма гыццыл, — загъта зæронд лæг. — Ахæр, æфсæрмы ма кæн. «Афтæ хæр, æнгуыры бырынкъ дæ зæрдæйы куыд фæныхса æмæ æдзæммард куыд фæуай, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Дæхæдæг сленк кæн уæлдонмæ, цæмæй дæ хæдз ныссадзон. Гъе, афтæ. Цæттæ дæ? Дæ фаг бахордтай?»

— Афон у! — загъта зæронд лæг хъæрæй, йæхæдæг æнгуыры босыл йæ дыууæ къухæй тынг рахæцыд æмæ дзы раласта иу ярды бæрц, уый фæстæ йыл фæрахæц-рахæц кодта куы йæ иу къухæй, куы йе ’ннæ къухæй, йæ цæнгты æмæ йæ æппæт буары цыдæриддæр хъару уыди, уымæй архайгæйæ.

Дзæгъæлы уыд йæ фыдæбон. Кæф цадæггай дардæй-дарддæр цыд, зæронд лæгæн йæ бон нæ уыд иунæг дюйм дæр æй йæхимæ æрбаввахс кæнын. Йæ æнгуыры бос фидар уыд, цыфæнды егъау кæф дæр æй нæ аскъуыдтаид. Йæ фæсонтыл æй æрæвæрдта æмæ йыл тынг рахæцыд, афтæ тынг, æмæ дзы доны ’ртæхтæ ралæдæрст. Стæй æнгуыры бос ссыф-сыф кодта доны, фæлæ йыл уæддæр хæцыд, бæлæгъы бадæны йæхи ныббыцæу кæнгæ æмæ фæстæмæ ауæз кæнгæ. Бæлæгъ цадæггай зилын райдыдта цæгат-хурныгуылæны ’рдæм, цæст æй гæзæмæ куыд æвзæрста, афтæ.

- Ну же, - сказал старик вслух, - поворотись еще разок. Понюхай. Разве они не прелесть? Покушай хорошенько. А за ними, глядишь, настанет черед попробовать тунца! Он ведь твердый, прохладный, прямо объедение. Не стесняйся, рыба. Ешь, прошу тебя.

Он ждал, держа бечеву между большим и указательным пальцами, следя одновременно за ней и за другими лесками, потому что рыба могла переплыть с места на место. И вдруг он снова почувствовал легкое, чуть приметное подергивание лески.

- Клюнет, - сказал старик вслух. - Клюнет, дай ей бог здоровья!

Но она не клюнула. Она ушла, и леска была неподвижна.

- Она не могла уйти, - сказал старик. - Видит бог, она не могла уйти. Она просто поворачивается и делает новый заплыв. Может быть, она уже попадалась на крючок и помнит об этом.

Тут он снова почувствовал легкое подергивание лески; и у него отлегло от сердца.

- Я же говорил, что она только поворачивается, - сказал старик. - Теперь-то уж она клюнет!

Он был счастлив, ощущая, как рыба потихоньку дергает леску, и вдруг почувствовал какую-то невероятную тяжесть. Он почувствовал вес огромной рыбы и, выпустив бечеву, дал ей скользить вниз, вниз, вниз, разматывая за собой один из запасных мотков. Леска уходила вниз, легко скользя между пальцами, но хотя он едва придерживал ее, он все же чувствовал огромную тяжесть, которая влекла ее за собой.

- Что за рыба! - сказал он вслух. - Зацепила крючок губой и хочет теперь удрать вместе с ним подальше.

"Она все равно повернется и проглотит крючок", - подумал старик. Однако он не произнес своей мысли вслух, чтобы не сглазить. Он знал, как велика эта рыба, и мысленно представлял себе, как она уходит в темноте все дальше с тунцом, застрявшим у нее поперек пасти. На какой-то миг движение прекратилось, но он по-прежнему ощущал вес рыбы. Потом тяга усилилась, и он снова отпустил бечеву. На секунду он придержал ее пальцами; напряжение увеличилось, и бечеву потянуло прямо вниз.

- Клюнула, - сказал старик. - Пусть теперь поест как следует.

Он позволил лесе скользить между пальцами, а левой рукой привязал свободный конец двух запасных мотков к петле двух запасных мотков второй удочки. Теперь все было готово. У него в запасе было три мотка лесы по сорок саженей в каждом, не считая той, на которой он держал рыбу.

- Поешь еще немножко, - сказал он. - Ешь, не стесняйся.

"Ешь так, чтобы острие крючка попало тебе в сердце и убило тебя насмерть, - подумал он. - Всплыви сама и дай мне всадить в тебя гарпун. Ну вот и ладно. Ты готова? Насытилась вволю?"

- Пора! - сказал он вслух и, сильно дернув обеими руками лесу, выбрал около ярда, а потом стал дергать ее снова и снова, подтягивая бечеву поочередно то одной, то другой рукой и напрягая при каждом рывке всю силу рук и тела.

Усилия его были тщетны. Рыба медленно уходила прочь, и старик не мог приблизить ее к себе ни на дюйм. Леска у него была крепкая, рассчитанная на крупную рыбу, и он перекинул ее за спину и натянул так туго, что по ней запрыгали водяные капли. Затем леса негромко зашипела в воде, а он все держал ее, упершись в сиденье и откинув назад туловище. Лодка начала чуть заметно отходить на северо-запад.

— Гъæйдæ-уай, — исдзурдта зæронд, — нæуæгæй æрбаздæхæ. Басмотай. Дессаги тæф нæ кæнунцæ? Дзæбæх си бахуæрæ. Уой фæсте ба ма дин устурдæр кæсалгæ дæр ратдзæнæн. Уомæн ба æ бауæр хъæбæр æй, сатæг, адгин. Ма ’фсæрми кæнæ, кæсалгæ. Хуæрæ, корун ди.

Зæронд лæг суфцæйласæн бæндæнбæл хуæцгæй, къæрцгъос лæудтæй, никки ма æнгурбосмæ дæр гъæуай кодта, уомæн æма кæсалгæ еци ’рдæмæ дæр банакæ кодтайдæ. Нæуæгæй бабæй зинна-нæзинна фезмалдæй æнгурбос.

— Æнгъæлдæн ниххуæцдзæнæй, — исдзурдта зæронд лæг. — Ниххуæцдзæнæй, Хуцау зæгъæд!

Фал не ’рхæстæг æй. Рандæй, æнгури бæндæн нæбал базмалдæй.

— Нæ рандæ униау æй, — загъта зæронд. — Хуцау дæлæмæ кæсуй, нæ ин ес рандæуæн. Æрзелдзæнæй, уæдта бабæй æй фæстæмæ ардæмæ гъæуй. Æвæдзи ескæд æнгурæмæ бахаудтæй æма уой гъуди кæнуй.

Æ мæнæ бабæй æнгурбос базмалдæй; лæгæн æ уод æруодæнстæй.

— Нæ загътон; идардмæ нæ рандæ уодзæнæй, — исдзурдта зæронд. — Нур ба ин æнгурæмæ æнæ бацæуæн нæбал ес!

Лæг хъæбæр цийнæ кодта, кæсалгæ æнгурсбосбæл ке архайдта, уобæл. Æваст цидæр æнахур уæзæ банкъардта, устур кæсалги уæзæ. Æма ’ймæ суфцæйласæн бæндæн уадзгæ цудæй. Бæндæн евгъудæй денгизи бунмæ. Кæд ибæл уотæ федар нæ хуæстæй, уæддæр лæдæрдтæй æнахур устур уæзæ, кæци æй æ фæсте ласта.

— Цæййасæ кæсалгæ ’й уанæбæрæг! — гъæрæй исдзурдта. Æ билæбæл æнгурæ бафтудæй æма ’й нур ба уой хæццæ куд идарддæр, уотæ ниддумун фæндуй.

«Цийфæнди ку фæккæна, уæддæр æрæздæхдзæнæй æма æнгурæ ранихъуæрдзæнæй», — рагъуди кодта зæронд лæг. Фал æ еци гъуди фæццæстуд кæнуни тæссæй нур гъæрæй не ’сдзурдта. Зудта æй куд устур кæсалгæ ’й, уой. Æ цæститæбæл уадæй тари куд нигъулгæ цæуй, æнгурæбæл сагъд кæсалгæ ба æ хъури ниххастæй. Еу цубур рæстæги æзмæлд фæддæр сабур æй æма бабæй нæуæгæй банкъардта кæсалги уæзæ. Уæдмæ бабæй æхе рарæуигъта æма лæг нæуæгæй суфцæйласæн бæндæн рауагъта. Еу усмæ ’й е ’нгулдзитæй фæууорæдта æма, бæрæг адтæй, бæндæн бунмæ евгъудæй.

— Æнгурæбæл бафтудæй, — загъта зæронд лæг. — Гъе нур ба æхе дзæбæх бафсадæд.

Е ’нгулдзити æхсæнти уагъта æнгурбос, галеу къохæй ба дуккаг æнгури бæндæн дууæ æздугъди бакодта къæндзубæл. Нур алцæмæй дæр цæттæ адтæй. Æнгурбос ма ’ймæ изадæй æртæ тухти, алкæми дæр си дууинсæйгай ивæзнитæ, æ къохи ци адтæй, уой нæ нимайгæй.

— Минкъий ма рахуæрæ, — нидздзурдта и кæсалгæмæ. — Хуæрæ, æфсæрми ма кæнæ.

«Гъе уотæ, хуæрæ, цæмæй æнгури циргъ дæ зæрди ниссæдза æма дæ зухъмард фæккæна, — рагъуди кодта зæронд. Кенæ ба исзиннæ, æз ба дин дæ рагъи арцæ ниссадзон. Гъæйдæ, барæ дæ ес. Цæттæ дæ? Дæхе дзæбæх бафсастай?»

— Афон æй! — исдзурдта гъæрæй æма, æ тухæ, æ бонæй, дууæ къохемæй æрбарæтигъта æнгури бæндæн, æхемæ ивазта суфцæйласæн бæндæн; уæд еу къохæй, уæдта иннемæй, е ’гас хъауритæ æрæмбурд кæнгæй.

Æ гъуддагæй неци уадæй. Кæсалгæ евгъудæй идарддæрмæ. Æхемæй æрбахæстæг кæнунмæ неци мадзал ирдта. Е ’нгурбос федар адтæй, хъæбæр устур кæсалгæ дæр бауорæдтайдæ. Лæг æнгом хуæстæй бæндæнбæл, æхемæй ивазта. Уæдмæ бафеппайдта — бæлæгъ цæгат-нигулæн æрдæмæ цæун райдæдта.

Кæф ленк кодта æмæ кодта, æмæ цадæггай цыдысты айдæны хуызæн æмлæгъз денджызы. Нырма иннæ æнгуыртæ дæр денджызы уыдысты, фæлæ сын зæронд лæгæн ницы йæ бон уыд.

— Ех, ныр лæппу мемæ куы уаид! — загъта зæронд лæг. — Сыфцæй мæ ласы кæф, мæхæдæг та сыфцæй ласгæ цæджындзæджы хуызæн дæн. Æнгуыры бос бæлæгъы чъилмæ бабæттин, фæлæ уæд кæф мыййаг куы феуæгъд уа. Хъуамæ йыл фидар хæцон, æмæ цас хъæуа, уыйас æй уадзон. Денджызы бынмæ кæй нæ цæуы, фæлæ ленк кæй кæны, уымæй табу хуыцауæн... Цымæ денджызы æрфæнмæ цæуынвæнд куы скæнид, уæд цы ми бакæнин? Цы ми бакæнин, денджызы бын йæ дзæхст куы фæцæуид æмæ уым куы амæлид, уæд? Нæ зонын. Бæрæг уыдзæн. Мæ бон цы у, ахæм амæлттæ иу æмæ дыууæ ис!

Зæронд лæг йæ фæсонтæй æнцад бæхсныгыл æмæ йæ хъус дардта, донмæ зулаив куыд бырыд æмæ бæлæгъ цæгат-хурныгуылæны ’рдæм цадæггай куыд цыд, уымæ.

Рыба плыла и плыла, и они медленно двигались по зеркальной воде. Другие наживки всё еще были закинуты в море, но старик ничего не мог с этим поделать.

- Эх, если бы со мной был мальчик! - сказал он. - Меня тащит на буксире рыба, а я сам изображаю буксирный битенг (кнехт). Можно бы привязать бечевку к лодке. Но тогда рыба, чего доброго, сорвется. Я должен крепко держать ее и отпускать по мере надобности. Слава богу, что она плывет, а не опускается на дно... А что я стану делать, если она решит пойти в глубину? Что я стану делать, если она пойдет камнем на дно и умрет? Не знаю. Там будет видно. Мало ли что я могу сделать!

Он упирался в бечеву спиной и следил за тем, как косо она уходит в воду и как медленно движется лодка на северо-запад.

Кæсалгæ еудадзуг накæ кодта æма сабургай евгъудæнцæ авги хузæн лигъз дони уæлцъарæбæл.

— Ех, тæходуй, биццеу мæ хæццæ ку уайдæ! — уотæ бабæй исдзурдта. — Кæсалгæ мæ æ фæсте ласуй, æз ба нецигъон дæн. Суфцæйласæн бæндæн бæлæгъбæл бабæттун æнгъезуй. Фал уотемæй кæсалгæ æхе ку ратона. Æз гъæуама бæндæнбæл æнгом хуæцон æма куд гъæуа, уотæ ба ’й, цид, рауадздзæнæн. Хуцауæй боз, накæ кæнуй, фал дони ба арфдæр нæ цæуй. Нур дони бунмæ цæун ку райдайа, уæд ци ракæндзæнæн? Ци кæндзæнæн, дорау дони арфи ку ниццæуа æма ку ниммæла? Нæ зонун. Бæрæг уодзæнæй.

Ести куд не ’римисдзæнæн.

Æ сунтæй æнцадæй суфцæйласæн бæндæнбæл, æма уидта бæлæгъ фæрсмæ, цæгат-нигулæн æрдæмæ куд евгъуйуй, уой.

Цæнгæт кæнæ æндон къуыдыргонд; науы фындзыл фидаргонд вæййы сыфцæйласæн тел æрбæттынæн.

«Рæхджы азмæлдзæн кæф, — хъуыды кодта зæронд лæг. — Уæдæ æнусмæ кæм ленк кæндзæн».

Фæлæ ныр цыппар сахаты рацыд, æмæ кæф уæддæр æвæлмæцгæ арфæй-арфдæр цыд денджызы, йæ фæдыл ласта бæлæгъы, зæронд лæг та раздæрау бадти, йæ фæсонтыл ивæзт бæхснæгимæ йæхи бæлæгъы фæхсбандонмæ ныббыцæугæнгæ.

— Куы йæ ’рцахстон, уæд уыди æмбисбон, — загъта зæронд лæг. — Фæлæ йæ нырма нæ федтон.

Кæф куы ’рцахста, уый агъоммæ йæ ныхыл æнгом ныккодта хъæмпын худ, æмæ ныр йæ царм рысти. Зæронд лæг сдойны, æмæ, бæхсныг куыннæ фæцагайдтаид, афтæ, арæхстгай йæ уæрджытыл слæууыд, æввахс бабырыд бæлæгъы фындзмæ æмæ йæ иу къухæй систа авг. Байгом æй кодта æмæ дзы цалдæр хъуыртты акодта. Стæй йæхи æруагъта бæлæгъы фындзыл æмæ чысыл йæ фæллад суагъта. Бæлæгъы хъæдыл æвæрд уыд пæлæз. Уыцы пæлæзыл бадт æмæ йæ фæллад уагъта æмæ цæмæй хъуыды нæ кодтаид, фæлæ æрмæст йæ тых, йæ хъару бавæрдтаид, ууыл архайдта.

Стæй фæстæмæ фæкаст æмæ базыдта, зæхх кæй нал зыны, уый. «Ницы кæны, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Æз кæддæриддæр фæндаг ссардзынæн, Гаванæйы цырæгътæм куы скъæрон, уæд. Хур ныгуылынмæ ма баззад дыууæ сахаты, уæдмæ ма чи зоны фæуæлдон уа. Кæд уæдмæ не ссæуа, уæд, чи зоны, мæйрухсмæ сленк кæна. Науæд та, чи зоны, боныцъæхæй. Мæ къухтæ не ’ндзыг кæнынц æмæ мæ тых мæхимæ ис. Æнгуыр æз мыййаг нæ, уый йæ куы аныхъуырдта. Фæлæ афтæ тынг чи æнцайы, уый цымæ цавæр кæф у, цавæр! Æвæццæгæн, тел дзæбæх акъæмс кодта. Мæ иу цæстæй йæ уæддæр куы фенин, уæд зонин, хъуыддаг мæ кæимæ ис, уый».

Зæронд лæгæн стъалытæм гæсгæ йæ бон цас рахатын уыд, уымæй кæф æхсæв-бонмæ ленк кодта иууылдæр иуырдæм. Хур куы аныгуылд, уæд фæуазал, йæ хид байсыст йæ фæсонтыл, йæ уæхсчытыл æмæ йæ зæронд къæхтыл, æмæ суазал. Боны райста голлаг, кæфсайæн цъенгуырты асыккыл цы голлаг уыд æмбæрзт, уый, æмæ йæ хурмæ байтыдта, цæмæй ссур уыдаид, Хур куы аныгъуылд, уæд голлаг йæ бæрзæйыл æрбаста, йæ чъылдыммæ йæ æруагъта æмæ йæ цадæггай бæхсныджы бын фæкодта. Ныр æй бæхсныг уый бæрц нал лыг кодта, æмæ, бæлæгъы фындзыл æрæнцой кæнгæйæ, йæхи афтæ ныггуыбыр кодта, æмæ йæм тынг æнцойвадат фæкаст. Раст куы зæгъæм, уæд ын ахæм уавæры бирæ æнцондæр нæ уыди, фæлæ йæхицæн дзырдта, зæгъгæ, иттæг хорз бады.

«Ницы йын мæ бон цæуы, фæлæ мын уый дæр ницыхъом у, — загъта зæронд лæг йæхицæн. — Æппыннæйæ, цалынмæ исты ног фокус æрымыса, уæдмæ».

Иу хатт сыстад бæлæгъы чъилæй йæ доныхуыпп кæнынмæ æмæ стъалытæм скæсынмæ, цæмæй базыдтаид, бæлæгъ кæдæм цæуы, уый. Бæхсныг æм афтæ касти, цыма йæ уæхскæй комкоммæ донмæ чи цæуы, ахæм лыстæг таг у. Ныр ленк кодтой цадæгдæр, Гаванæйы цырæгътæ фæмынæгдæр сты — æвæццæгæн, дон цыд хурыскæсæны ’рдæм æмæ сæ йемæ хаста. «Иугæр Гаванæйы цырæгътæ нал зынынц, уæд мах тынгæй-тынгдæр цæуæм хурыскæсæнмæ, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Кæф уыцы иу раст куы цыдаид, уæд мæм нырма бирæ сахæтты дæргъы зындаиккой Гаванæйы цырæгътæ. Цымæ абон матчтæ куыд фесты? Хорз уаид, бæлæгъы радио куы уаид, уæд». Фæлæ йæ хъуыдытæ фæурæдта: «Æндæр хъуыддæгтыл ма хъуыды кæн! Хъуыды кæн, цы аразыс, ууыл. Хъуыды кæн, цæмæй мацы æдылы ми бакæнай». Хъæрæй та загъта:

— Ех, ныр лæппу мемæ куы уаид. Уый мын баххуыс кæнид æмæ уыдæттæ иууылдæр мæхæдæг фенин.

«Лæгæн зæры бонты иунæгæй баззайын хорз нæу, — хъуыды кодта зæронд лæг. — Фæлæ йын æндæр хос нæй. Куы нæ мæ ферох уаид тунец ахæрын, цалынмæ не стæф кодта, уæдмæ. Хъуамæ ма бастайон. Куы нæ мæ ферох уаид нæ ахæрын бонырдæм, æппындæр æххормаг куы нæ уон, уæддæр. Æрмæст мæ рох ма фæуæд», — цалдæр хатты загъта йæхицæн.

Æхсæвы бæлæгъмæ æрбаленк кодта дыууæ денджызон хуыйы. Зæрод лæг хъуыста: нæл хуы сыф-сыф кæны хъæрæй, дзæргъæн гæзæмæ хъуысы йæ сыф-сыф, цыма хъæрзгæ кæны.

— Уыдон хорз сты, — загъта зæронд лæг. — Хъазынц, сæхи ирхæфсынц æмæ кæрæдзи уарзынц. Уыдон махæн хæстæг сты, раст тæхгæ кæсаджы хуызæн.

Стæй тæригъæд байдыдта стыр кæфæн, æнгуыр æй кæй æрцахста, уымæн. «Диссаджы кæф! Иунæг хуыцау йæ зонæг, цал азы фæцард а-дунейы! Никуы мыл сæмбæлд ахæм тыхджын кæф. Æмæ куыд æнахуыр фæткыл лæуд у! Чи зоны гæппытæ уымæн нæ кæны, æмæ тынг зæндджын у. Куы агæпп кодтаид, кæнæ йæ тых — йæ бонæй размæ куы ариуыгътаид, уæд мын æнæбабын нæ уыди. Фæлæ чи зоны къорд хæттыты бахауд æнгуырмæ æмæ æмбары, афтæ йын æнцондæр кæй у йæхи фервæзын кæныныл тох кæнын, уый. Кæцæй хъуамæ зона, йæ ныхмæ æрмæст иу лæг кæй ис, уый, æмæ уый дæр зæронд лæг. Фæлæ куыд стыр кæф у æмæ йæ фыд хæрзад куы разына, уæд цымæ цас æхца райсдзæн! Кæфсайæн цъенгуыр ахордта нæлгæфы хæрд, ласы мæ, нæлгæфау, æмæ мемæ тох кæны иттæг æхсарджынæй. Цымæ зоны, цы ми кæнын æй хъæуы, уый, æви, мæнау, ленк кæны кæдæмфæнды уæд?»

"Скоро она умрет, - думал старик. - Не может она плыть вечно".

Однако прошло четыре часа, рыба все так же неутомимо уходила в море, таща за собой лодку, а старик все так же сидел, упершись в банку, с натянутой за спиной лесой.

- Когда я поймал ее, был полдень, - сказал старик. - А я до сих пор ее не видел.

Перед тем как поймать рыбу, он плотно натянул соломенную шляпу на лоб, и теперь она больно резала ему кожу. Старику хотелось пить, и, осторожно став на колени, так, чтобы не дернуть бечеву, он подполз как можно ближе к носу и одной рукой достал бутылку. Откупорив ее, он отпил несколько глотков. Потом отдохнул, привалившись к носу. Он отдыхал, сидя на мачте со скатанным парусом, стараясь не думать, а только беречь силы.

Потом он поглядел назад и обнаружил, что земли уже не видно. "Невелика беда, - подумал он. - Я всегда смогу вернуться, правя на огни Гаваны. До захода солнца осталось два часа, может быть, она еще выплывет за это время. Если нет, то она, может быть, выплывет при свете луны. А то, может быть, на рассвете. Руки у меня не сводит, и я полон сил. Проглотила ведь крючок она, а не я. Но что же это за рыба, если она так тянет! Видно, она крепко прикусила проволоку. Хотелось бы мне на нее поглядеть хоть одним глазком, тогда бы я знал, с кем имею дело".

Насколько старик мог судить по звездам, рыба плыла всю ночь, не меняя направления. После захода солнца похолодало, пот высох у него на спине, на плечах и на старых ногах, и ему стало холодно. Днем он вытащил мешок, покрывавший ящик с наживкой, и расстелил его на солнце сушить. Когда солнце зашло, он обвязал мешок вокруг шеи и спустил его себе на спину, осторожно просунув под бечеву. Бечева резала теперь куда меньше, и, прислонившись к носу, он согнулся так, что ему было почти удобно. По правде говоря, в этом положении ему было только чуточку легче, но он уверял себя, что теперь ему почти совсем удобно.

"Я ничего не могу с ней поделать, но и она ничего не может поделать со мной, - сказал себе старик. - Во всяком случае, до тех пор, пока не придумает какой-нибудь новый фокус".

Разок он встал, чтобы помочиться через борт лодки, поглядеть на звезды и определить, куда идет лодка. Бечева казалась тоненьким лучиком, уходящим от его плеча прямо в воду. Теперь они двигались медленнее, и огни Гаваны потускнели, - по-видимому, течение уносило их на восток. "Раз огни Гаваны исчезают - значит, мы идем все больше на восток, - подумал старик. - Если бы рыба не изменила своего курса, я их видел бы еще много часов. Интересно, чем окончились сегодня матчи? Хорошо бы иметь на лодке радио!" Но он прервал свои мысли: "Не отвлекайся! Думай о том, что ты делаешь. Думай, чтобы не совершить какую-нибудь глупость".

Вслух он сказал:

- Жаль, что со мной нет мальчика. Он бы мне помог и увидел бы все это сам.

"Нельзя, чтобы в старости человек оставался один, - думал он. - Однако это неизбежно. Не забыть бы мне съесть тунца, покуда он не протух, ведь мне нельзя терять силы. Не забыть бы мне съесть его утром, даже если я совсем не буду голоден. Только бы не забыть", - повторял он себе.

Ночью к лодке подплыли две морские свиньи, и старик слышал, как громко пыхтит самец и чуть слышно, словно вздыхая, пыхтит самка.

- Они хорошие, - сказал старик. - Играют, дурачатся и любят друг друга. Они нам родня, совсем как летучая рыба.

Потом ему стало жалко большую рыбу, которую он поймал на крючок. "Ну не чудо ли эта рыба, и один бог знает, сколько лет она прожила на свете. Никогда еще мне не попадалась такая сильная рыба. И подумать только, как странно она себя ведет! Может быть, она потому не прыгает, что уж очень умна. Ведь она погубила бы меня, если бы прыгнула или рванулась изо всех сил вперед. Но, может быть, она не раз уже попадалась на крючок и понимает, что так ей лучше бороться за жизнь. Почем ей знать, что против нее всего один человек, да и тот старик. Но какая большая эта рыба и сколько она принесет денег, если у нее вкусное мясо! Она схватила наживку, как самец, тянет, как самец, и борется со мной без всякого страха. Интересно, знает она, что ей делать, или плывет очертя голову, как и я?"

«Тагъд ниммæлдзæнæй, — гъуди кодта зæронд лæг. Æносмæ нæ фæннакæ кæндзæнæй».

Фал цуппар сахатти рацудæй, уæддæр кæсалгæ ба еци еугъæдон цуд кодта денгизи, æ фæсте бæлæгъ ласгæй. Мадта зæронд лæг дæр æ хуæст нæ уагъта.

— Ку æй ниййахæстон, уæд рæфтæ адтæй, — загъта зæронд. — Фал æй нерæнгæ дæр нæма фæууидтон.

Кæсалгæ ку нæма ниййахæста, уæд æ гъæмпин шляпæ æнгом æркодта æма нур е ’лхъивдæй хъæбæр ристæй æ тæрнихи цар. Æхуæдæг ба хъæбæр исæдонуг æй æма арæхсгай æ уæргутæбæл ислæудтæй, еу къохæй бавналдта дони авгæмæ. Ба ’й игон кодта æма си минкъий раниуазта. Уой фæсте, разæрдæмæ æхе рауадзгæй, бауолæфтæй. Фæндадтæй æй, æппундæр куд нецæбæл сагъæс кодтайдæ, уотемæй æ хъауритæбæл аурста.

Уæдмæ фæстæмæ рагъæуай кодта æма сор зæнхæ нæбал зиндтæй. «Е неци устур бæлах æй, — рагъуди кодта. Цифæнди афони дæр мæ бон фæстæмæ раздæхун исуодзæнæй, æппунфæстаг Гавани цирæгъти рохсмæ. Хорæфтудмæ ма дууæ сахатти ес. Ка ’й зонуй, æма еци рæстæгмæ иснакæ кæна. Ку нæ, уæдта, æвæдзи, мæйи рохсмæ исцæудзæнæй. Кенæ ба боницъæхти. Ме ’нгулдзитæ хусгæ нæ кæнунцæ, уæдта ма ме ’уæнгти хъаурæ ес. Кумæ рандæун æй æ бон? Æнгурæ е ранихъуардта, æз нæ. Нур дессаги туххæй, цæййасæ кæсалгæ æй, æ фæсте мæ уотæ ’нцонæй ка ласуй, е? Дзæбæх никкомидзаг кодтайдæ и тел. Тæходуй, дæ цæсти кæронæй имæ бакæсæ, циуавæр æй, цума?»

Стъалутæмæ гæсгæ цæйбæрцæ зудта, уотемæй кæсалгæ æхсæвæ ’ндæргъцæ еци еу æрдæмæ накæ кодта. Хорнигулди фæсте фæууазал æй, æ фæсонти хед байсустæй. Æ усхъитæ æма зæронд къæхтæ исехæн æнцæ. Кæсалги хуæруйнæгтæ кæми дардта, еци голлагæ ниссор кодта. Æма хор ку нифтудæй, уæд си æ фæсонтæ нимбарзта, уæдта ’й суфцæйласæн бæндæни бунти баиста. Нур æ къохти рист дзæвгарæ фæмминкъийдæр æй.

«Мæ бон ин неци мадзал исаразун æй, фал мин е дæр ци бакæндзæнæй? — загъта æхенимæр зæронд лæг. — Æндæр ести фокус ма ’ргъуди кæнæд».

Уæдмæ исистадæй, ниддонихулуй кодта, фæккастæй стъалутæмæ æма базудта æ бæлæгъ ци ’рдæмæ цæуй, уой. Суфцæйласæн бæндæн цудæй æ усхъæй донмæ æма зиндтæй листæг тунау. Нур и цуд фæссабурдæр æй. Гавани рохситæ ниттар æнцæ, æвæдзи сæ дон искæсæнмæ ласта. «Кæд Гавани рохситæ минæг кæнунцæ, уæд фулдæр искæсæнмæ цæуæн, — рагъуди кодта зæронд. Кæсалгæ е ’ргом æндæр æрдæмæ ку нæ раздахтайдæ, уæд ма сæ дзæвгарæ рæстæг уидтайнæ. Дессагæн, æзинæ куд рауадæнцæ гъæзтитæ? Хъæбæр хуарз бæргæй бæлæгъи радио дарун!» Фал еци гъудитæй æхе раскъуддзаг кодта. «Æндæр мацæбæл сагъæс кæнæ! Ци кæнис æрмæстдæр уобæл гъуди кæнæ. Гъуди кæнæ, цæмæй ести гъæла миуæ ма рауайа».

Гъæрæй ба загъта:

— Ци лæгъуз æй биццеу мæ хæццæ ке нæй, е. Фæммин агъаз кодтайдæ, уæдта аци гъуддæгтæ æхе цæстæй фæууидтайдæ.

«Гъæуама лæг æ зæри бонти еунæгæй ма уа, — гъуди кодта æхецæн. — Фал æ хъисмæт уотæ рауадæй. — Ку нæ ми байронх уидæ кæсалгæ бахуæрун, цалинмæ нæма нисмаг æй, уæдмæ. Мæ хъауритæ мæ хъæбæр гъæунцæ. Сæумæй бахуæрун гъæудзæнæй, æппун мæмæ ку нæ цæуа, уæддæр. Æрмæстдæр ми ма байронх уæд» — нидæнæй бабæй дзурдта æхецæн...

Æрæгиау æртæрегъæд кодта ци устур кæсалгæ æрахæста, уомæн. «Фал дессаг нæй еци кæсалгæ, Хуцауæй дæлæмæй неке зонуй, аци рохс дуйнебæл цал анзи фæццардæй, уой. Ауæхæн тухгин кæсалгæ некæдма æрахæстон. Фал ци дессаг æнахур æй! Ка ’й зонуй, æгæр зундгин æй æма уомæ гæсгæ дзæгъæл гæппитæ нæ кæнуй. Æ бон мæ куд н’ адтæй фесафун дæр, æ тухæ æ бонæй размæ ку ниййарцæ адтайдæ, уæд. Фал, æвæдзи, фиццаг хатт нæ бахаудтæй æнгурæмæ æма ’й лæдæруй, куд тохгæнгæ ин æй æ цардбæл, уой. Цæмæй æй зонуй æ нихмæ еунæг лæг ке ес, е дæр — зæронд. Фал циуавæр кæсалгæй æма си цæйбæрцæ æхца бакосæн ес, æ фид адгин ку уа, уæд? Æнгурæ еци еу нихъуæрд ракодта, мæ хæццæ æдæрсгæ тохуй. Дессагæн, зонуй æй ци кæнуй, уой? Æви е дæр мæн хузæн æй — нæй лæдæруй — æ сæр æй кумæ раскъафта, уордæмæ нирраст æй?»

Зæронд лæгæн йæ зæрдыл æрбалæууыд, иу хатт æнгуырæй марлин сыл кæф куыд æрцахста, уый. Нæлгæф кæддæриддæр хæринагмæ фыццаг бауадзы сыл кæфы æмæ æнгуыр йæ хъуыры куы фæбадт сыл кæфæн æмæ тæссæй удуæлдай карз тох куы самадта, уайтагъд æй чи бадомдта, ахæм тох, уæд дзы нæлгæф иунæг къахдзæф дæр фæстæ нæ зад, ленк кодта йæ фарсмæ æмæ йемæ зылди денджызы уæлцъар. Афтæ æввахс æм ленк кодта, æмæ зæронд лæг тарсти, зæгъгæ, мыййаг æнгуыры бос куы ачъепп кæна йæ къæдзилæн, — æхсырфау цыргъ æмæ джиппæй дæр æхсырфы хуызæн уыд йæ къæдзил. Зæронд лæг хæдз ныссагъта сыл кæфы æмæ йæ мæцъисæй фæцæф кодта, стæй йын йæ арцы хуызæн цыргъ æмæ ардуанау дæрзæг дзыхыл хæцыд æмæ цалынмæ йæ сæр, айдæны цæгат кæмæй сæрдынц, ахæм ахорæны хуызæн сси, уæдмæ йын æй мæцъисæй надта, уый фæстæ йæ лæппуимæ бæлæгъмæ æрбаласта. Уыцы рæстæджы нæлгæф йæ цурæй нæ ацыд. Уый фæстæ зæронд лæг æнгуыры бос тухын æмæ хæдзы рæвдз кæнын куы райдыдта, уæд нæлгæф бæлæгъы фарсмæ бæрзонд сгæпп кодта уæлдæфы, цæмæй бакастаид, кæддæра йе ’мбал цы баци, стæй афардæг доны æрфæны, йæ риуы фæлурс сиренхуыз базыртæ айтыгъта, йæ чъылдымыл дæр бæлвырд зындысты сиренхуыз фæтæн тæлмытæ. Зæронд лæгæй нæ рох кодта уыцы диссаджы рæсугъд нæлгæф. Кæронмæ иузæрдион уыд йе ’мбал сыл кæфыл.

«Ууыл куыд фæрыст, афтæ никуы ницæуыл фæрыст мæ зæрдæ денджызы, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Лæппумæ дæр бахъардта, æмæ сыл кæфæй хатыр ракуырдтам æмæ дæ цæрдæг суæнгтæ кодтам».

— Ех, ныр лæппу мемæ куы уаид! — хъæрæй загъта зæронд лæг æмæ дзæбæхдæр бабадт бæлæгъы фындзы тымбылзылд фæйнæджытæм, бæхсныг ын æлхъывта йæ уæхсчытæ æмæ æппынæдзух æнкъардта стыр кæфы ахъаззаг тых, уый та æнæфæцудгæ тырныдта, йæ разы кæй æрæвæрдта, ахæм цыдæр нысанмæ.

— Акæс-ма, дæ хорзæхæй, æз ыл мæнгардæй кæй рацыдтæн, уый тыххæй йæ бахъуыд йæ тæрхон аивын!

«Уымæн йæ хъысмæт уыди океаны тар арфы дауын, алыхуызон хин æмæ кæлæн митæй, адæймаджы мæнгардзинæдтæй дарддæр куыд уыдаид, афтæ. Мæ хъысмæт та афтæ уыди, цæмæй иунæгæй йæ фæдыл рацыдаин æмæ йæ ссардтаин, нырма адæймаг кæм нæ уыд, уым. Иунæг адæймаг дæр дунейы. Ныр мах баиу стæм суанг æмбисбонæй фæстæмæ. Æмæ æххуысгæнæг нæй нæдæр уымæн, нæдæр мæнæн».

«Чи зоны мæн кæсагахсæг суæвын нæ хъуыд, — хъуыды кодта зæронд лæг. — Фæлæ уымæн куы райгуырдтæн, цæмæй кæсагахсæг уыдаин. Куы сбон уа, уæд мæ тунец ахæрын куы нæ ферох уаид».

Хурыскастмæ бирæ нал уыд, афтæ йæ фæсчъылдым иу æнгуырмæ февнæлдта кæф. Фехъуыста, уис куыд асаст æмæ синаг бæлæгъы чъилыл куыд абырыд, уый. Талынджы кард сласта йæ кæрддзæмæй æмæ, кæфы уæз иууылдæр йæ галиу уæхскæй уромгæйæ, фæстæмæ адзæг кодта æмæ æнгуыры бос бæлæгъы чъилмæ алыг кодта. Уый фæстæ алыг кодта, йæ фарсмæ цы æнгуыры бос уыд, уый дæр æмæ талынджы кæрæдзийыл фидар бабаста фæсауæрц къуыбылæйтты кæрæттæ. Хæрзарæхстæй куыста йæ иу къухæй, йæ къахæй хæцыд къуыбылæйттыл, цæмæй тынгдæр алхъывтаид æлхынцъы цасм. Ныр æм æнгуыры бос фæсауæрц уыди æнæхъæн авд къуыбылойы: фæйнæ дыууæйы, кæй алыг кодта, уыцы æнгуырты бостæй, дыууæ та, кæф цы æнгуыр æрцахста, уымæй. Къуыбылæйтты кæрæттæ иууылдæр кæрæдзийыл балхынцъ кодта.

«Куы сбон уа, — хъуыды кодта зæронд лæг, — уæд ссардзынæн, дыууиссæдз сардзины цы æнгуыры бос ауагътон, уый æмæ уый дæр алыг кæндзынæн æмæ йæ бафтаудзынæн фæсауæрц къуыбылæйттæм. Æцæг мæ дыууæсæдæ сардзины каталойнаг фидар бæхсныг фæхъæудзæн, æнгуыртæ æмæ уæзыхос згъæртыл куы нæ дзурон, уæддæр. Фæлæ уый ницы кæны, уыдон та лæг ссардзæн. Фæлæ æнгуырмæ æндæр исты кæф куы ’рбацæуа æмæ ацы кæф куы феуæгъд уа, уæд ма мын æндæр кæф кæм уыдзæн? Ныртæккæ йæм цавæр кæф æрбацыд, уымæн дæр ницы зонын. Чи зоны, марлин у кæнæ хъама-кæсаг (денджызон кæсаджы мыггаг), гъе та акулæ. Цавæр у, уый банкъарыны фадат мæ нæдæр фæци. Тагъддæр дзы куыд фервæзтаин, ууыл мæ хъуыд бацархайын».

Хъæрæй та афтæ загъта:

— Ех, ныр лæппу мемæ куы уаид!

«Фæлæ лæппу демæ нæй, — хъуыды кодта зæронд лæг. — Дæхицæй дарддæр дын ничи ницы баххуыс кæндзæн, æмæ кæд ныртæккæ талынг у, уæддæр хуыздæр уаид, иннæ бос, фæстаг æнгуыры бос ссарыныл дæр куы бацархаис, куы йæ алыг кæнис æмæ дыууæ фæсауæрц къуыбылойы кæрæттæ иумæ куы балхынцъ кæнис, уæд».

Æцæгдæр афтæ бакодта зæронд лæг. Талынджы йын зын уыд кусын. Иу хатт кæф афтæ ариуыгъта, æмæ зæронд лæг дæлгоммæ фæфæлдæхт, йæ цæсгом æрхаста бæлæгъы фæйнæджытæм æмæ йе ’хсæрфарс фæхъæдгом йæ цæсты бын. Йæ туг йæ уадулыл æркалд, фæлæ бацахст æмæ бахус, йæ роцъомæ не ’рхæццæ, афтæ; фæстæмæ бабырыд бæлæгъы фындзмæ æмæ йæхи æруагъта, цæмæй аулæфыдаид. Зæронд лæг бадзæбæх кодта голлаг, йе уæхсчытыл бæхсныг кæуыл æнцад, уыцы голлаг, арæхстгай баивта бæхсныг æндæр ранмæ, нырма æфхæрд кæм нæ уыд, ахæм ранмæ, æмæ уæз иууылдæр йе уæхсчытæм сарæзта, афтæмæй бафæлвæрдта, кæф тынг хæцы размæ æви нæ, уый сбæрæг кæнын, стæй йæ къух доны ауагъта, цæмæй базыдтаид, кæддæра бæлæгъ тагъд цæуы.

«Цымæ цæмæн афтæ атъæпп кодта, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Æвæццæгæн, тел фæбырыд йæ чъылдымы стыр къуыппæй. Кæй зæгъын æй хъæуы, мæнæн куыд риссы, уымæн афтæ нæ риссы йæ чъылдым. Фæлæ цыфæнды стыр куы уа, уæддæр кæдмæ хъуамæ ласа бæлæгъ! Искуы йын кæрон уыдзæн. Ныр фервæзтæн, цæмæйдæриддæр мын тас уыди, уыдæттæй; бирæ мæм ис бæхсныг фæсауæрц, — æндæр ма цы хъæуы лæджы?»

— Уæ мæ хур акæнай, кæф, — цадæг фæдзырдта зæронд лæг, — цалынмæ амæлон, уæдмæ мын дæуæй фæхицæн нæй.
 

Он вспомнил, как однажды поймал на крючок самку марлина. Самец всегда подпускает самку к пище первую, и, попавшись на крючок, самка со страха вступила в яростную, отчаянную борьбу, которая быстро ее изнурила, а самец, ни на шаг не отставая от нее, плавал и кружил вместе с ней по поверхности моря. Он плыл так близко, что старик боялся, как бы он не перерезал лесу хвостом, острым, как серп, и почти такой же формы. Когда старик зацепил самку багром и стукнул ее дубинкой, придерживая острую, как рапира, пасть с шершавыми краями, когда он бил ее дубинкой по черепу до тех пор, пока цвет ее не стал похож на цвет амальгамы, которой покрывают оборотную сторону зеркала, и когда потом он с помощью мальчика втаскивал ее в лодку, самец оставался рядом. Потом, когда старик стал сматывать лесу и готовить гарпун, самец высоко подпрыгнул в воздух возле лодки, чтобы поглядеть, что стало с его подругой, а затем ушел глубоко в воду, раскинув светло-сиреневые крылья грудных плавников, и широкие сиреневые полосы у него на спине были ясно видны. Старик не мог забыть, какой он был красивый. И он не покинул свою подругу до конца.

"Ни разу в море я не видал ничего печальнее, - подумал старик. - Мальчику тоже стало грустно, и мы попросили у самки прощения и быстро разделали ее тушу".

- Жаль, что со мной нет мальчика, - сказал он вслух и поудобнее примостился к округлым доскам носа, все время ощущая через бечеву, которая давила ему на плечи, могучую силу большой рыбы, неуклонно уходившей к какой-то своей цели.

- Подумать только, что благодаря моему коварству ей пришлось изменить свое решение!

"Ее судьба была оставаться в темной глубине океана, вдали от всяческих ловушек, приманок и людского коварства. Моя судьба была отправиться за ней в одиночку и найти ее там, куда не проникал ни один человек. Ни один человек на свете. Теперь мы связаны друг с другом с самого полудня. И некому помочь ни ей, ни мне".

"Может быть, мне не нужно было становиться рыбаком, - думал он. - Но ведь для этого я родился. Только бы не забыть съесть тунца, когда рассветет".

Незадолго до восхода солнца клюнуло на одну из наживок за спиной. Он услышал, как сломалось удилище и бечева заскользила через планшир лодки. В темноте он выпростал из футляра свой нож и, перенеся всю тяжесть рыбы на левое плечо, откинулся назад и перерезал лесу на планшире. Потом он перерезал лесу, находившуюся рядом с ним, и в темноте крепко связал друг с другом концы запасных мотков. Он ловко работал одной рукой, придерживая ногой мотки, чтобы покрепче затянуть узел. Теперь у него было целых шесть запасных мотков лесы: по два от каждой перерезанной им бечевы и два от лесы, на которую попалась рыба; все мотки были связаны друг с другом.

"Когда рассветет, - думал он, - я постараюсь достать ту лесу, которую я опустил на сорок саженей, и тоже ее перережу, соединив запасные мотки. Правда, я потеряю двести саженей крепкой каталонской веревки, не говоря уже о крючках и грузилах. Ничего, это добро можно достать снова. Но кто достанет мне новую рыбу, если на крючок попадется какая-нибудь другая рыба и сорвет мне эту? Не знаю, что там сейчас клюнуло. Может быть, марлин, а может быть, и меч-рыба или акула. Я даже не успел ее почувствовать. Надо было побыстрее от нее отвязаться".

Вслух он сказал:

- Эх, был бы со мной мальчик!

"Но мальчика с тобой нет, - думал он. - Ты можешь рассчитывать только на себя, и хоть сейчас и темно, лучше бы ты попытался достать ту, последнюю лесу, перерезать ее и связать два запасных мотка".

Он так и сделал. В темноте ему было трудно работать, и один раз рыба дернула так, что он свалился лицом вниз и рассек щеку под глазом. Кровь потекла по скуле, но свернулась и подсохла, еще не дойдя до подбородка, а он подполз обратно к носу и привалился к нему, чтобы передохнуть. Старик поправил мешок, осторожно передвинул бечеву на новое, еще не натруженное место и, передав весь упор на плечи, попытался определить, сильно ли тянет рыба, а потом опустил руку в воду, чтобы выяснить, с какой скоростью движется лодка.

"Интересно, почему она рванулась, - подумал он. - Проволока, верно, соскользнула с большого холма ее спины. Конечно, ее спине не так больно, как моей. Но не может же она тащить лодку без конца, как бы велика ни была! Теперь я избавился от всего, что могло причинить мне вред, и у меня большой запас бечевы, - чего же еще человеку нужно?"

- Рыба, - позвал он тихонько, - я с тобой не расстанусь, пока не умру.

Æ зæрдæбæл æрлæудтæй еухатт мадæл марлин куд æрахæста, е. Нæл кæсалгæ хуæрунмæ раздæр бауадзуй силæ кæсалги. Æма раст уотемæй силæ кæсалгæ бахаудтæй æнгурæмæ. Æхе алли ’рдæмæ тудта, æнтъухта. И нæл кæсалгæ дæр раст æ горæй-гормæ цудæй дони сæрти. Уотæ хæстæг накæ кодта и зæронд лæгмæ. Е тæссæй мардæй: оххай, æнгурбос е ’хсирфи хузæн циргъ къæдзелæй ку рахаун кæна. Уæдмæ ин арцæ æ рагъи ниссагъта, гъелæй ин æ сæр хуайун райдæдта æма ’й сау æрхæнтæ искодта. Уотемæй æй биццеуи хæццæ бæлæгъмæ ку батулдтонцæ, уæддæр ма нæл кæсалгæ сæ хæццæ æмдзо кодта. Æппунвæстаг бæрзонд истахтæй уæлдæфмæ æма, æхе рапарахат кæнгæй, никкастæй бæлæгъмæ — е ’нкъаймæ. Уой фæсте ба ницуудæй дони бунмæ. Зæронд лæг еци цау нурдæр ма æ зæрдæбæл даруй. Нæл кæсалгæ е ’нкъаййи кæронмæ дæр цох не ’суагъта.

«Æнкъарддæр нивæ, денгизи уогæй, некæд фæууидтон. — Биццеу дæр хъæбæр æрмæтъæл æй æма нæ кæсалгæ, хатир си ракоргæй, уа рæхги æриуæнгтæ кодтан».

— Гъулæг мин æй аци хатт биццеу мæ хæццæ ке нæй, е. Уæхæн гъудити рандæ уогæй, лæг æхецæн дзæбæхдæр æрбунат кодта æма федар хуæстæй бæндæнбæл. Тухгин кæсалгæ кумæдæр цæуæги цудæй.

— Уогæ дессаг куд нæй, мæн мæнгартдзийнади бæлахæй кæсалгæн æ фæндæ æййевгæ рауадæй.

«Æ хъисмæт уотæ ’й, æвæдзи; денгизи арфмæ æнæбари æхе ниййиста, æнгуртæ æма адæймаги налат миутæй æхе райдард кæнгæй. Æз ба æ фæсте бафтудтæн æма адæймагæн æ кой дæр кæми н’ адтæй, уæхæн рауæнмæ еунæгæй æрбахъæрттæн. Рæфтæй ардæмæ еумæ баст ан. Уомæн дæр неке бон æй байагъаз кæнун, мæнæн дæр».

«Æвæдзи мæ кæсалгахæссæг ис ун некæми гъудæй, — сагъæс кодта. — Фал уой туххæй ку райгурдтæн. Æллæх, ку фæррохс уа, уæд ми кæсалгæ бахуæрун ку нæ байронх уидæ».

Хорискасти агъоммæ е ’нгурбостæ бадæр рæвдзитæ кодта. Æ бæндæн баййивта галеу усхъæмæ. Æ рази хæстæг æрæвардта иннæ гъæугæ бæндæнтæ дæр.

Ку æррохс уа, — гъуди кодта, — уæдта ма никкидæр ме ’нгурбостæ æрбунатондæр кæндзæнæн. И дзаумæуттæбæл ци ауæрдун? Уони нæуæгæй исмадзал кæнун æнгъездзæнæй, фал мæ кæсалгæ ку райервæза, уæдта? Нæй зонун ме ’нгуртæмæ циуавæр кæсалгæ бахаудтæй; кæд марлин, кенæ акулæ... Нæ ’й балæдæрдтæн. Тагъддæр си мæ сæр райеуварс кæнун гъудæй.

Уæдта гъæрæй исдзурдта:

— Ех, тæходуй, биццеу мæ хæццæ ку уидæ!

«Фал биццеу дæ хæццæ нæй, — гъуди кодта. — Ду æрмæстдæр дæ зæрдæ дæхебæл даруниау дæ. Æма нур кæд талингæ ’й, уæддæр байархайæ æма æрцæттæ кæнæ дæхецæн, багъæуаги сахатмæ, дууæ тухтони бæндæнтæ».

Æма гъе уотæ бакодта. Талинги зин адтæй косунмæ, уæдтай еухатт и кæсалгæ уæхæн рæуигъд ракодта æма лæг кæрз дæлгоммæ фæцæй, æ цæстибун фæллух кодта. Тог æрзаха æй æ уадолæбæл. Уæдта бабæй бæлæгъи раззаг хаймæ бацудæй æ фæллад исуадзунмæ. Зæронд лæг бадзæбæх кодта æ голлагæ, арæхсгай æндæр рауæнмæ раййивта бæндæн, уæдта æ къох дони ниууагъта, цæмæй исбæрæг кодтайдæ бæлæгъи тагъддзийнадæ.

«Дессагæн, цæмæн рарæуигътайдæ æхе? — рагъуди кодта. Æвæдзи бæндæн æ рагъи къуппæй æргурдæй. Гъай-гъай, уой рагъ мæн рагъи хузæн нæ фæрристайдæ. Фал цийфæнди тухгин кæд æй, уæддæр бæлæгъ æнæхъорæй кæдмæ гъæуама ласа! Гъе нур, ка нæ мæ гъудæй, еци гъуддæгтæй исхецæн дæн. Ку багъæуа, уæд мæмæ бæндæн дæр фагæ ес — æндæр ма лæги ци гъæуй?»

— Кæсалгæ, — сабургай имæ нидздзурдта, — æз ди нæ рацох уодзæнæн цалинмæ рамæлон, уæдмæ.

«Нæдæр мæ, æвæццæгæн, йæхæдæг фæхицæн уыдзæн», — ахъуыды кодта зæронд лæг æмæ æнхъæлмæ кæсын байдыдта райсоммæ. Æрбабоны размæ уыди уазал, æмæ фæйнæджытæм йæхи нылхъывта, цæмæй йын чысыл хъармдæр уыдаид. «Кæд уый быхсы, уæд æз дæр быхсдзынæн».

Сæуæхсид сæмбæлд денджызы æрфæнмæ ацæуæг ныттынггонд æнгуыры босыл. Бæлæгъ размæ цыди æппынæдзух, æмæ æрвгæронæй хур йæ цæст куы сдардта, уæд йæ рухс аныдзæвд зæронд лæджы рахиз уæхскыл.

— Кæф ленк кæны цæгатырдæм, — загъта зæронд лæг. — Донвæд та нæ, æвæццæгæн, бирæ ахаста хурыскæсæны ’рдæм. Донвæдмæ куы разилид, уый мæ фæнды. Уый уый нысан уаид, æмæ бафæллад.

Фæлæ хур бæрзонддæр куы ссыд, уæд зæронд лæг бамбæрста, кæфæн фæллайын йæ фæсонæрхæджы дæр кæй нæ уыд, уый. Æрмæст дзы иу æхсызгон хъуыддаг уыди: æнгуыры бос доны цæй бæрц уырдыг уыд, уый æвдыста, кæф ныр уæлæнгайдæр кæй ленк кодта, уый. Фæлæ уый æппындæр уый нысан нæ уыд, æмæ æнæмæнг уæлдонмæ сленк кæндзæн. Æниу гæнæн уыди æмæ ленк дæр скодтаид.

— Хуыцау, сленк æй кæнын кæн уæлдонмæ! — загъта зæронд лæг. — Бæхсныг мæм фаг ис, цæмæй мæ къухы бафта.

«Тынгдæр ралхъивын мæ бон куы бауид, уæд ын чи зоны фæриссид æмæ рагæпп кæнид, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Ныр иугæр сбон, уæд уадз æмæ рагæпп кæнæд. Уæд йе рагъ куыд ахаста, афтæ йын дæргъæй-дæргъмæ цы ленкгæнæн мисындзæгтæ ис æвæрд, уыдон уæлдæфæй айдзаг уыдзысты æмæ денджызы арф ацæуын æмæ уым амæлын йæ бон нал бауыдзæн».

Афæлвæрдта бæхсныг тынгдæр райвазын, фæлæ кæф куы ’рцахста, уæдæй фæстæмæ бæхсныг æнæуый дæр тынг ивæзт уыди, æмæ йæ ныр цæмæй тынгдæр райвæзтаид, уый тыххæй фæстæмæ куы адзæг кодта, уæд йæ фæсонтæ рыстысты æмæ бамбæрста, йæ фæндæй кæй ницы рауайдзæн, уый. «Æваст ратъæпп гæнæн та йын уæвгæ нæй, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Алы рахæстæй дæр егъаудæр кæны йæ хъæдгом, æнгуырæй кæм фæхъæдгом, уый, æмæ кæф куы фестъæлфа, уæд гæнæн ис æмæ æнгуырæй феуæгъд уа. Цыдæриддæр у, уæддæр ныртæккæ, хуры рухсмæ, æз мæхи хуыздæр хатын æмæ мын æм ацы хатт кæсын нæ хъæуы».

Æнгуыры босыл стыхстысты бур донхалтæ, фæлæ сыл зæронд лæг цин кодта, уымæн æмæ бæлæгъы цыд фæсындæгдæр кодтой. Уыдон уыдысты, дысон афтæ тынг цы донхалтæ рухс кодтой, уыдон.

— Уæ мæ хур акæнай, кæф, — загъта зæронд лæг, — бирæ дæ уарзын æмæ дæ тынг аргъуыц кæнын. Фæлæ цалынмæ баизæр уа, уæдæмæ дæ амардзынæн.

«Ныфс мæ ис, бантысдзæн мын», — ахъуыды кодта зæронд лæг.

"Да и она со мной, верно, не расстанется", - подумал старик и стал дожидаться утра. В этот предрассветный час было холодно, и он прижался к доскам, чтобы хоть немножко согреться. "Если она терпит, значит, и я стерплю".

И заря осветила натянутую лесу, уходящую в глубину моря. Лодка двигалась вперед неустанно, и когда над горизонтом появился краешек солнца, свет его упал на правое плечо старика.

- Она плывет к северу, - сказал старик. - А течение, наверно, отнесло нас далеко на восток. Хотел бы я, чтобы она повернула по течению. Это означало бы, что она устала.

Но когда солнце поднялось выше, старик понял, что рыба и не думала уставать. Одно лишь было отрадно: уклон, под которым леса уходила в воду, показывал, что рыба плыла теперь на меньшей глубине. Это отнюдь не означало, что она непременно вынырнет на поверхность. Однако вынырнуть она все же могла.

- Господи, заставь ее вынырнуть! - сказал старик. - У меня хватит бечевы, чтобы с ней справиться.

"Может быть, если мне удастся немножко усилить тягу, ей будет больно и она выпрыгнет, - подумал старик. - Теперь, когда стало светло, пусть она выпрыгнет. Тогда пузыри, которые у нее идут вдоль хребта, наполнятся воздухом и она не сможет больше уйти в глубину, чтобы там умереть".

Он попытался натянуть бечеву потуже, но с тех пор, как он поймал рыбу, леса и так была натянута до отказа, и когда он откинулся назад, чтобы натянуть ее еще крепче, она больно врезалась в спину, и он понял, что у него ничего не выйдет. "А дергать нельзя, - подумал он. - Каждый рывок расширяет рану, которую нанес ей крючок, и если рыба вынырнет, крючок может вырваться совсем. Во всяком случае, я чувствую себя лучше теперь, когда светит солнце, и на этот раз мне не надо на него смотреть".

Лесу опутали желтые водоросли, но старик был рад им, потому что они задерживали ход лодки. Это были те самые желтые водоросли, которые так светились ночью.

- Рыба, - сказал он, - я тебя очень люблю и уважаю. Но я убью тебя прежде, чем настанет вечер.

"Будем надеяться, что это мне удастся", - подумал он.

Сæуæхседмæ исзиндтæй итинг æнгурбос, уомæн æ кæрон цудæй денгизи арфмæ. Бæлæгъ æнæхъорæй размæ евгъудæй. Хор æрвгæронæй æ цæстæ исдардта æма æрæргъавта зæронд лæги рахес усхъæ.

— Кæсалгæ накæ кæнуй цæгатмæ, — загъта зæронд. Фал нæ и дони цуд ба дзæвгарæ рахаста искæсæн æрдæмæ. Тæходуй æма нæ и дон фæстæмæ нæ фæд-фæд ку нилласидæ. Уотæ ку рауайа, уæд æй зондзæнæн, е ’цæгæй бауæгæй.

Фал хор дзæвгарæ истулдæй арвбæл, кæсалгæ ба уæддæр еу æррæстæ цæуй. Е уой нисан æй æма ’ймæ уæгæн нерæнгæ æ кой дæр нæййес. Еу уæхæн æхцæуæн гъуддаг си адтæй: кæсалгæ уæлбундæрмæ æхе исиста. фал донæй бунтон иссæуа, уомæ ба æнгъæлмæ кæсæн н’ адтæй. Уогæ накæ дæр цæмæннæ гъæуама искодтайдæ.

— О Хуцау, донæй ин æ гурæ исзиннун кæнæ, — загъта зæронд. — Мæ суфцæйласæн бæндæн хъæртуй æма ин ести кæндзæнæн.

« Ка ’й зонуй, хъæбæрдæр æй ку ’рæлвасон бæндæнæй æма æ ристæн ку нæбал бухса, уæд исцæудзæнæй дони уæлцъарæмæ, — гъуди кодта зæронд. Нур æррохс æй æма ’й Хуцау исуæлбилæ кæнæд...»

Равзурста бæндæн æнгомдæр нилвасун, фал си неци рауадæй, фулдæр æлвасæн ба ин нæбал адтæй. «Рæтегъун ба ’й не ’нгъезуй, — рагъуди кодта зæронд лæг. Уæд æхе ратондзæнæй. Уомæ гæсгæй æ фиццагон уагбæл уадзон æма æнæмастдæр уодзæнæн».

Æнгурбостæбæл тухстæнцæ денгизон бор зайæгойтæ. Æма е зæрондæн æхцæуæн адтæй, уомæн æма бæлæгъ еу цæйдæрбæрцæ уорæдтонцæ.

— Кæсалгæ, — дзоруй бабæй лæг, — æз дæ хъæбæр берæ уарзун æма нимайун, æрмæст дæ гъæуама талинги уæнгæ рамарон.

«Мæ зæрдæ дарун, ке мин бантæсдзæнæй, уобæл», — рагъуди кодта зæронд лæг.

Цæгаты ’рдыгæй бæлæгъмæ æввахс æрбатахт иу гыццыл цъиу. Цъиу тахти хæрз ныллæг. Зæронд лæг федта, цъиу тынг кæй бафæллад, уый.

Цъиу æрбадт бæлæгъы фæстаг кæрон, цæмæй йæ фæллад суагътаид. Стæй æрзылди зæронд лæджы сæрмæ æмæ бæхсныгыл абадт, уым ын дзæбæхдæр уыд.

— Цал азы дыл цæуы? — бафарста йæ зæронд лæг. — Æвæццæгæн фыццаг хатт дæ балцы?

Цъиу æм æрбакаст дзуаппы охыл. Цъиу æгæр фæллад уыди, нæ басгæрста, бæхсныг цас æмбæлы, афтæ ивæзт у æви нæ, уый æмæ бæхсныгыл йæ уæздан гыццыл ныхтæ æртыхта æмæ æрмæст æнкъуысæгау кодта.

— Ма тæрс, бæндæн тынг ивæзт у, — загъта йын зæронд лæг. — Æгæр тынг ивæзт дæр ма у. Дысон дымгæ нæ уыд æмæ дын афтæ бафæллайын не ’мбæлд. Ех, ныры рæстæджы æндæр сты мæргътæ!

«Фæлæ цъиусуртæ уæ размæ ратæхынц денджызмæ», — хъуыды кодта зæронд лæг. Фæлæ йæ цъиуæн нæ загъта, æниу æй уæддæр нæ бамбæрстаид. Ницы кæны, рæхджы йæхæдæг иууылдæр базондзæн цъиусурты хабæрттæ.

— Дзæбæх баулæф, гыццыл цъиу, — загъта зæронд лæг. — Стæй атæх денджызы былмæ æмæ тох кæн, алы лæг дæр, алы маргъ дæр кæнæ алы кæсаг дæр куыд тох кæны, афтæ.

Цъиуимæ кæй аныхас кодта, уымæй фæцырддæр, æндæра дысон бонмæ йæ чъылдым бынтондæр бандзыг æмæ йын ныр дудыдта.

— Мемæ уал бад, гыццыл цъиу, кæд дæ фæнды, уæд, — загъта зæронд лæг. — Хорз нæу, пæлæз сæвæрæн мын кæй нæй, уый, æндæра дæ сур зæхмæ баласин, æниу цадæггай стын райдыдта дымгæ. Фæлæ мæнæн ам ис хæлар æмæ йæ ам ныууадзын мæ бон нæу.

Уыцы уысм кæф æваст ариуыгъта æмæ зæронд лæг афæлдæхт бæлæгъы фындзыл. Бæлæгъы чъилтыл йæ къухтæй куынæ ныззæгæл уыдаид æмæ бæхсныг куынæ ауагътаид, уæд æй бæлæгъы чъилæй дæр аластаид.

Бæхсныг куы фенкъуыст, уæд цъиу стахт æмæ куыд фæтары, уый зæронд лæг фиппайгæ дæр нæ фæкодта. Бæхсныгыл авæрдта йæ рахиз къух æмæ федта, йæ къухæй туг кæй цыд, уый.

— Æвæццæгæн кæфæн дæр риссы, — загъта хъæрæй æмæ бæхсныгыл рахæцыд, кæддæра кæфы иннæрдæм аздахын йæ бон баиуд æви нæ. Бæхсныг йæ тых — йæ бонæй айвæзта æмæ та сагъдау аззад, раздæр цы уавæры уыди, уыцы уавæры.

— Зын дын у, кæф? — бафарста йæ зæронд лæг. — Хуыцау ме ’вдисæн, мæхицæн дæр æнцондæр нæу.

С севера к лодке приблизилась маленькая птичка. Она летела низко над водой. Старик видел, что она очень устала.

Птица села на корму отдохнуть. Потом она покружилась у старика над головой и уселась на бечеву, где ей было удобнее.

- Сколько тебе лет? - спросил ее старик. - Наверно, это твое первое путешествие?

Птица посмотрела на него в ответ. Она слишком устала, чтобы проверить, достаточно ли прочна бечева, и лишь покачивалась, обхватив ее своими нежными лапками.

- Не бойся, веревка натянута крепко, - заверил ее старик. - Даже слишком крепко. Тебе не полагалось бы так уставать в безветренную ночь. Ах, не те нынче пошли птицы!

"А вот ястребы, - подумал он, - выходят в море вам навстречу". Но он не сказал этого птице, да она все равно его бы не поняла. Ничего, сама скоро все узнает про ястребов.

- Отдохни хорошенько, маленькая птичка, - сказал он. - А потом лети к берегу и борись, как борется каждый человек, птица или рыба.

Разговор с птицей его подбодрил, а то спина у него совсем одеревенела за ночь, и теперь ему было по-настоящему больно.

- Побудь со мной, если хочешь, птица, - сказал он. - Жаль, что я не могу поставить парус и привезти тебя на сушу, хотя сейчас и поднимается легкий ветер. Но у меня тут друг, которого я не могу покинуть.

В это мгновение рыба внезапно рванулась и повалила старика на нос; она стащила бы его за борт, если бы он не уперся в него руками и не отпустил бы лесу.

Когда бечева дернулась, птица взлетела, и старик даже не заметил, как она исчезла. Он пощупал лесу правой рукой и увидел, что из руки течет кровь.

- Верно, рыбе тоже стало больно, - сказал он вслух и потянул бечеву, проверяя, не сможет ли он повернуть рыбу в другую сторону. Натянув лесу до отказа, он снова замер в прежнем положении.

- Худо тебе, рыба? - спросил он. - Видит бог, мне и самому не легче.

Цæгатæрдигæй бæлæгъмæ æрбахæстæг æй еу минкъий цъеу. Тахтæй хуæрз ниллæгути. Бæрæг адтæй — хъæбæр бауæгæй. Бæлæгъи фæстаг хайбæл æрбадтæй. Уæдта истахтæй æма суфцæйласæн бæндæнмæ æхе æруагъта. Æвæдзи ’ймæ уоми хуæздæр фæккастæй.

— Цал анзи дæбæл цæуй? — байфарста зæронд лæг. — А ’й æ дæ фиццаг балци æй?

Маргъ имæ дзуапдæттæги каст бакодта. Æ даргъ фæндагбæл бауæгæй æма бæндæн ратондзæнæй æви нæ, е æ гъудий дæр нæбал æрцудæй, уотемæй ибæл æ тæссонд къæхтæй ниххуæстæй.

— Ма тæрсæ, бæндæн федар æлвæст æй, — ба ’й æууæндун кодта зæронд лæг. — Æгæр æлвæст дæр ма æй. Фал дæ аци æнæдумгæ æхсæви дæхе уотæ уæгæ кæнун нæ гъудæй. Ах, æндæр хузи маргъ æнтæсун райдæдта фæстаг рæстæги.

«Мæнæ хъæрццигъа, — рагъуди кодта зæронд, — денгизи æ размæ ратæхуй». Фал уой хабар аци минкъий цъеуæн нæ ракодта, уæддæр æй нæ балæдæрдтайдæ. Неци кæнуй, æхуæдæг æй базондзæнæй хъæрццигъа ци маргъ æй, уой.

— Дзæбæх бауолæфæ, минкъий цъеу, — загъта ин. Уæдта тæхæ билгæронмæ æма тохæ адæймаги хузæн, цъеу æма кæсалгау.

Аци маргъи хæццæ дзубанди кæнгæй ин фенцондæр æй, æндæр ба æ сунтæ æнæгъæнæ æхсæвæ нигъгъæла æнцæ æма ресунцæ.

— Кæд дæ фæндуй, уæд мæ хæццæ уо, мæнæ цъеу, — дзоруй имæ. Мæ фадуат нæй наупæлæз райтиндзун æма дæ сор зæнхæмæ баласун, уогæ мæнæ рæуæгау думгæ базгули æй. Фал ме ’мбали мæ бон ниууадзун нæй.

Еци рæстæги кæсалгæ æнæнгъæлти æхе фæррæтигъта æма лæг размæ бахаудтæй, хуарз æма бæндæн фæууагъта, уæдта е ’цæгæй никъкъæндзаг æй бæлæгъи фарсбæл.

Цъеу еци сахат истахтæй æма ’й зæронд лæг нæбал рауидта...

Бæндæнбæл æ къох рахаста, æркастæй æма уинуй, æ къохи тог кæлуй.

Æвæдзи кæсалгæ дæр фæрристайдæ, — гъæрæй исдзурдта, æма бабæй бæндæн æхемæ ивазун райдæдта. Лæги фæндадтæй кæсалги æргом æндæр æрдæмæ раздахун.

— Дæ уавæр, æнгъæлдæн, хуарз нæй, кæсалгæ? — байфарста лæг. Хуцау æвдесæн, æз дæр хуæздæр уавæри нæ дæн.

Йæ цæстытæй ацагуырдта цъиуы, уымæн æмæ искæимæ куы аныхас кодтаид, уый йæ фæндыд. Фæлæ цъиуыл йæ цæст никуы схæцыд.

«Бирæ нæ фæдæ мемæ, — ахъуыды кодта зæронд лæг, — фæлæ ды кæдæм атахтæ, уым дымгæ бирæ тыхджындæр у, æмæ суанг сур зæхмæ дымгæ кæндзæн. Уый куыд бауагътон кæфы, æмæ мын иу æваст риуыгъдæй мæ туг куыд рауагъта? Æвæццæгæн мæ зонд бынтон фæцыд. Æви, чи зоны, цъиумæ кæсыныл фæдæн æмæ æрмæст ууыл хъуыды кодтон? Ныр æз хъуыды кæндзынæн мæ хъуыддагыл æмæ тунец бахæрдзынæн, цæмæй фæтыхджындæр уон».

— Ех, ныр лæппу мемæ куы уаид æмæ мæм цæхх дæр куы уаид, — хъæрæй загъта зæронд лæг.

Кæфы уæз раивта йæ галиу уæхскмæ, цадæггай æрлæууыд йæ уæрджытыл æмæ йæ къух ныхсадта, иу минуты бæрц æй доны адардта æмæ тугвæд куыд пырх кæны, йæ къухыл дон куыд æмбæрцæй кæлы, уымæ каст.

— Ныр кæф бирæ сындæгдæр ленк кæны, — загъта зæронд лæг хъæрæй.

Зæронд лæджы фæндыди йæ къух цæхджын доны фылдæр адарын, фæлæ тарсти, зæгъгæ, кæф та куы атъæпп кæна. Уымæ гæсгæ йæ къæхтыл слæууыд, йæ чъылдымæй бæхсныг айвæзта æмæ йæ къух хурмæ бадардта. Бæхсныг ын йæ къух фæцъæррæмыхст кодта æрмæст иу ран, фæлæ ахæм ран уыди хъæдгом, æмæ йæ хъыг дардта куыстмæ бавналын. Æнæзонгæ нæ уыди, абон æй иу æмæ дыууæ хатты кæй нæ бахъæудзысты йæ къухтæ æмæ маст кодта, тæккæ райдайæны йын кæй фæхъæдгом сты, ууыл.

— Ныр, — загъта зæронд лæг, йæ къух куы ссур, уæд, — хъуамæ тунец бахæрон. Мæ бон у, æмæ нæ хæдзæй æрбаласон æмæ дзæбæх бахæрон.

Зæронд лæг та йæ уæрджытыл æрлæууыд, бæлæгъы фæстаг кæрон голладжы бын хæдзæй ссардта тунец æмæ йæ йæхимæ баласта, æнгуыры бæхсныджы къуыбылæйттæ куыд нæ фæцагайдтаид, ууыл архайгæйæ. Кæфы уæз та иууылдæр йæ галиу уæхскмæ раивта, галиу къухæй фидар ныххæцыд бæлæгъы чъилыл, афтæмæй хæдзы къæпсырæй рафтыдта тунец æмæ хæдз йæ бынаты нывæрдта. Йæ уæрагæй æрæлхъывта тунецы æмæ йын йæ чъылдымæй — къæбутæй суанг йæ къæдзилмæ — лыгтæ кæнын райдыдта тарбын сырх дзидзайы дæргъвæтин хæйттæ. Ралыг дзы кодта æхсæз цуркау кæрдихы æмæ сæ æрæвæрдта бæлæгъы фындзы фæйнæджытыл, стæй йæ кард йæ хæлафыл асæрфта, тунецы стæгдар йæ къæдзилæй систа æмæ йæ денджызмæ аппæрета.

— Æнæхъæн кæрдих, æввæццæгæн, нæ бахæрдзынæн, — загъта йæхинымæр æмæ дзы иу кæрдих йæ астæуыл алыг кодта.

Зæронд лæг æнкъардта, егъау кæф, раздæрау, куыд тынг æнцад, уый, афтæмæй йæ галиу цонг бынтондæр бастад, йæ гæндзæхтæ чи цæгъды, ахæм лæджы къухау алхъывта бæндæн æмæ йæм зæронд лæг æнæуынон цæстæй бакаст.

— Ныр ай цавæр къух у, хуыцауы тыххæй! — загъта зæронд лæг. — Хорз, бандзыг у, кæд дæ афтæ фæнды, уæд. Цъиуы къах фест, фæлæ дын уымæн ницы рауайдзæн.

«Ахæр, мæнæйуый, — ахъуыды кодта йæхинымæр, тарбын денджызмæ æмæ доны мидæг æнгуыры босы зул хахмæ фæкæсгæйæ, — æмæ дæ къух фæтыхджындæр уыдзæн. Цы азым æм ис? Ныр цал сахаты хæцыс кæфыл æнæсцухæй. Фæлæ йæ нæ ныууадздзынæн, цалынмæ хъуыддаг кæронмæ ахæццæ кæнай, уæдмæ, Ныр уал ахæр».

Райста кæсаджы фыдæй иу комдзаг, йæ дзыхы йæ бакодта æмæ йæ цадæггай æууилын райдыдта. Уый бæрц æвзæр ад нæ кодта.

«Хорз æууил, — хъуыды кодта зæронд лæг, — цæмæн дзы иунæг æртау дæр ма фесæфа. Æвзæр нæ уаид лимонимæ, кæнæ йыл, æппыннæйæ, цæхх айзæрын».

— Гъе, куыдтæ дæ, мæ къух? — бафарста йæ æндзыг къухы, мард лæджы къухау чи ныхъхъæбæр, уый. — Дæу тыххæй дзы ноджыдæр иу комдзаг бахæрдзынæп.

Зæронд лæг бахордта, йæ астæуыл кæй алыг кодта, уыцы хайæн йæ дыкккаг кæрдих дæр. Зæрдиагæй йæ баууылдта, стæй йын йæ царм йæ дзыхæй ату кодта.

— Гъе, куыдтæ дæ, мæ къух, фæдзæбæхдæр дæ? Æви йын нырма ницы рахатыдтай?

Райста ноджы иу кæрдих æмæ уый дæр бахордта.

«Ай æнæниз, хæрзхъæд кæсаг у, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Хорз у, æмæ тунец разынд, макрель нæ, фæлæ. Макрель æгæр адджын у. Фæлæ ацы кæсаджы гæзæмæйы йедтæмæ адджинаг нæй, æмæ йæ æфсисæххуыс нæ фесæфт. Фæлæ фæрссаг хъуыдыты фæдыл нæ хъæуы цæуын, — асагъæс кодта зæронд лæг. — Хорз нæу, цæхх мæм иу тæпп уæддæр кæй нæй, уый. Стæй ма кæсагæй чи баззад, уый хурмæ фæлвых суыдзæн æви сысмаг уыдзæн, уымæн дæр ницы зонын. Уый тыххæй йæ цæй æмæ бахæрон, æниу мын æххормаг нæу, фæлæ. Стыр кæф æнцад, æнæзнæт у. Бахæрдзынæн тунец иуылдæр æмæ рæвдз уыдзынæн».

— Бауром, мæ къух, — загъта зæронд лæг. — Кæсыс, дæу тыххæй куыд архайын.

«Æмбæлы мын стыр кæфæн дæр хæринаг радтын, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Хицон мын куы у. Фæлæ йæ æз хъуамæ амарон, æмæ мæм уый тыххæй та хъуамæ тых уа».

Тунецы цуркау кæрдихты зæронд лæг иууылдæр бахордта цадæггай, æнæзæрдæхудтæй. Йæ къухтæ йæ хæлафыл сæрфгæ-сæрфын йæ астæу сраст кодта.

Он поискал глазами птицу, потому что ему хотелось с кем-нибудь поговорить. Но птицы нигде не было.

"Недолго же ты побыла со мной, - подумал старик. - Но там, куда ты полетела, ветер много крепче, и он будет дуть до самой суши. Как же это я позволил рыбе поранить меня одним быстрым рывком? Верно, я совсем поглупел. А может быть, просто загляделся на птичку и думал только о ней? Теперь я буду думать о деле и съем тунца, чтобы набраться сил".

- Жаль, что мальчик не со мной и что у меня нет соли, - сказал он вслух.

Переместив тяжесть рыбы на левое плечо и осторожно став на колени, он вымыл руку, подержав ее с минуту в воде и наблюдая за тем, как расплывается кровавый след, как мерно обтекает руку встречная струя.

- Теперь рыба плывет куда медленнее, - сказал он вслух.

Старику хотелось подольше подержать руку в соленой воде, но он боялся, что рыба снова дернет; поэтому он поднялся на ноги, натянул спиною лесу и подержал руку на солнце. На ней была всего одна ссадина от бечевы, рассекшей мякоть, но как раз на той части руки, которая нужна была ему для работы. Старик понимал, что сегодня ему еще не раз понадобятся его руки, и огорчался, что поранил их в самом начале.

- Теперь, - сказал он, когда рука обсохла, - я должен съесть тунца. Я могу достать его багром и поесть как следует.

Старик снова опустился на колени и, пошарив багром под кормой, отыскал там тунца. Он подтащил его к себе, стараясь не потревожить мотки лесы. Снова переместив всю тяжесть рыбы на левое плечо и упираясь о борт левой рукой, он снял тунца с крючка и положил багор на место. Он прижал тунца коленом и стал вырезать со спины от затылка до хвоста продольные куски темно-красного мяса. Нарезав шесть клинообразных кусков, он разложил их на досках носа, вытер нож о штаны, поднял скелет тунца за хвост и выкинул его в море.

- Пожалуй, целого куска мне не съесть, - > сказал он и перерезал один из кусков пополам.

Старик чувствовал, как сильно, не ослабевая, тянет большая рыба, а левую руку у него совсем свело. Она судорожно сжимала тяжелую веревку, и старик поглядел на нее с отвращением.

- Ну что это за рука, ей-богу! - сказал он. - Ладно, затекай, если уж так хочешь. Превращайся в птичью лапу, тебе это все равно не поможет.

"Поешь, - подумал он, поглядев в темную воду и на косую линию уходящей в нее бечевы, - и твоя рука станет сильнее. Чем она виновата? Ведь ты уж сколько часов подряд держишь рыбу. Но ты не расстанешься с ней до конца. А пока что поешь".

Он взял кусок рыбы, положил его в рот и стал медленно жевать. Вкус был не такой уж противный.

"Жуй хорошенько, - думал он, - чтобы не потерять ни капли соков. Неплохо было бы приправить ее лимоном или хотя бы солью".

- Ну, как ты себя чувствуешь, рука? - спросил он затекшую руку, которая одеревенела почти как у покойника. - Ради тебя я съем еще кусочек.

Старик съел вторую половину куска, разрезанного надвое. Он старательно разжевал его, а потом выплюнул кожу.

- Ну как, рука, полегчало? Или ты еще ничего не почувствовала?

Он взял еще один кусок и тоже съел его.

"Это здоровая, полнокровная рыба, - подумал он. - Хорошо, что мне попался тунец, а не макрель. Макрель слишком сладкая. А в этой рыбе почти нет сладости, и она сохранила всю свою питательность. Однако нечего отвлекаться посторонними мыслями, - подумал он. - Жаль, что у меня нет хоть щепотки соли. И я не знаю, провялится остаток рыбы на солнце или протухнет, поэтому давай-ка лучше я ее съем, хоть я и не голоден. Большая рыба ведет себя тихо и спокойно. Я доем тунца и тогда буду готов".

- Потерпи, рука, - сказал он. - Видишь, как я ради тебя стараюсь.

"Следовало бы мне покормить и большую рыбу, - подумал он. - Ведь она моя родня. Но я должен убить ее, а для этого мне нужны силы".

Медленно и добросовестно старик съел все клинообразные куски тунца. Обтирая руку о штаны, он выпрямился.

И цъеумæ рагъæуай кодта, уомæн æма ’й нуртæккæ дзорæг æмбал гъудæй. Фал æй некæми æрæстæфтæй.

«Берæ рæстæг нæ фæцæй мæ хæццæ, — рагъуди кодта зæронд. Фал кумæ ратахтæй, уоми ба карздæр думгитæ фæууй, бауæри иннердæмæ хезунцæ. Куд бауагътон мæхе кæсалгæн фæгъгъæдгин кæнун, еци еунæг рæуигъдæн? Æвæдзи гъæла кæнун райдæдтон. Кенæ ба, кæд, цъеуи хæццæ дзубандий ку бацудтæн, уæд æрмæстдæр уобæл сагъæс кодтон? Нур ба еудадзугдæр гъуддаг кæнунбæл архайдзæнæн æма кæсалгæ бахуæрон...»

Гъулæггагæн биццеу мæ хæццæ нæй, уæдта мæмæ цæнхæ дæр нæййес, — гъæрæй исдзурдта зæронд лæг.

Бæндæн галеу усхъæмæ баййивта, арæхстгай æ уæргутæбæл ислæудтæй, æ къох нихснадта æма кастæй тогвæд дони куд пурх кæнуй, уомæ.

— Нур кæсалгæ дзæвгарæ сабурдæр накæ кæнуй, — бафеппайдта зæронд лæг.

Фæндадтæй æй æ къох денгизи цæхгун дони фулдæр фæддарун, фал тарстæй, оххай, кæсалгæ бабæй ку фæррæтегъа; уомæ гæсгæ е ’ндæргъцæ исистадæй, æнгурбос æ фæсонтæй æрбайвазта æма æ къох хормæ сор кодта. Еунæг гъæдгин ибæл адтæй бæндæнæй, фал раст косун ци рауæнæй гъудæй, уоми. Лæдæрдтæй æй, архайун ма ’й багъæудзæнæй аци бон æма ин гъулæг адтæй райдайæни æй ке фæгъгъæдгин кодта, е.

— Гъе нур ба мæ къох басунсæй æма кæсалгæ бахуæрон, — загъта æ меднимæр. — Къæндзуйæй исесун æй бафæраздзæнæн.

Лæг нæуæгæй æ уæргутæбæл исбадтæй, райста къæндзугун æфсæйнаг æма си кæсалгæ æхердæмæ æрбанхуæрста. Нæуæгæй бабæй кæсалги уæзæ галеу усхъæмæ баййивта, къæндзуйæй кæсалгæ исæфтудта. Кардæй ин æ рагъи фид дæргъæй-дæргъæмæ ралухтæ кодта, е ’стæгдар ба ин денгизмæ расхуста.

— И хæйттæгонд фидтæй еуей дууæ ’мбеси бакодта, уомæн æма ’ймæ уæхæн хъуæл æгæр устур фæккастæй.

Зæронд лæг æнкъардта кæсалгæ размæ куд хъæбæр ивазуй, уой. Æ галеу къох бунтондæр ниххустæй. Уæддæр уæззау бæндæнæй æ хуæст нæ уæгъдæ кæнуй. Хъæбæр исмæстгун æй и бæндæнмæ дæр.

— Хуцауи туххæй, нур айæ циуавæр кæсалгæ æй! — загъта зæронд. Еугур хуст дæр никкæнæ, мæ къох, нигъгъæдæг уо, цъеуи къахи хузæн, уæддæр дин е нæ фæййагъаз уодзæнæй.

«Бахуæрæ, — рагъуди кодта донмæ æдзинæг кæсгæй, — бахуæрæ, е ба дæ хъауритæбæл бафтуйа. Дæ къох ци фудгин æй? Нур цал сахатти уорамис кæсалги. Уæдтай уæгъдæ дæр не ’суадздзæнæ. Нур ба бал бахуæрæ».

Еу фиди хунæ райста æма ’й сабургай æууелун райдæдта. Адгин имæ фæккастæй.

«Дзæбæх æууелæ, — гъуди кодта, — е ба хуарз ниттайа ахсæни. Нур мæ еу лимони карст ку уайдæ, кенæ ба цæнхæ».

— Гъæйдæ, куд дæ, мæ къох? — бафарста æ галеу къохи, кæци ин марди къохау нигъгъæдæг æй.

Райста бабæй дуккаг фиди хунæ, дзæвгарæ ’й феууилдта.

— Неци ма фæдздзæбæхдæр дæ, мæ къох? Æви нецима банкъардтай.

Уой фæсте ма еу хунæ дæр бахуардта. Айæ дзæбæх кæсалгæй. Æ фид хуæрзадæ, сонгун æй. Хуарз æма мæмæ уæхæн кæсалгæ бахаудтæй. Фал и дзæгъæл гъудитæй мæ сæр исцох кæнон. — Урзидзаг цæнхæ мæмæ ку адтайдæ. И фидæй ма ци байзадæй е, æвæдзи, ниллæгъуз уодзæнæй. Æстонг нæбал дæн, фал æй, фесæфуни бæсти, бахуæрон. Устур кæсалгæ нуртæккæ æнæ ’згули æй. Бахуæрон ма и фид æма гъуддагмæ цæттæ уон».

— Бабухсæ, мæ къох, — загъта. — Уинис мæ, æз дæр дæу гъуддаг кæнун.

«Устур кæсалгæн дæр ести хуæруйнаг раттун гъæуй, — рагъуди кодта. — Мæ хеон ку æй. Фал æй гъæуама Рамарон, мæ хъауритæ уой туххæй æмбурд кæнун».

Зæронд лæг адгинæй бахуардта кæсалги фид еугурæйдæр. Æ хæлафи фæрстæбæл æ къохтæ сæрфгæй, исистадæй е ’ндæргъцæ.

— Гъе, афтæ, — загъта зæронд лæг. — Ныр дæ бон у, мæ къух, æмæ æнгуыры бос суадзай. Æз ыл хæцдзынæн мæ иунæг рахиз къухæй, цалынмæ ды хынджылæг кæнын ныууадзай, уæдмæ.

Раздæр йæ галиу къух кæуыл хæцыд, уыцы ставд бæхсныг æрæлхъывта йæ галиу къахæй, фæстæмæ адзæг кодта æмæ кæфы уæз райста йæ фæсонтæм.

— Хуыцау зæгъæд, цæмæй ме ’ндзыг ссæуа! — загъта зæронд лæг. — Чи йын цы зоны, нырма цы хъуыды æрцæудзæн йæ сæрмæ ацы кæфæн.

«Бакæсгæйæ знæт нæу, — ахъуыды кодта зæронд лæг, — æмæ архайы фæндонæй. Фæлæ нæм цымæ цы фæнд æрцыд? Æмæ цы бакæнинаг дæн æз та? Æз мæ пълан хъуамæ саразон уый пъланмæ гæсгæ, ахæм диссаджы стыр кæф у. Кæд уæлæмæ сленк кæна, уæд æй амардзынæн. Фæлæ афтæ арф куы уа, уæд та? Уæд æз дæр йæ цуры лæудзынæн».

Йæ æндзыг къух йæ хæлафыл асæрфта æмæ бавзæрста йæ æнгуылдзтæ йын рараст кæнын. Фæлæ нæ тасыдысты. «Чи зоны, хурмæ скусой, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Чи зоны, мæ ахсæны хом тунец куы батайа, уæд скусой. Афтæ тынг мæ куы бахъæуа мæ галиу къух, уæд æй скусын кæндзынæн, цыфæнды зын мын куы уа, уæддæр. Фæлæ йæм ныртæккæ тых бахæссон, уый мæ нæ фæнды. Уадз æмæ йæхигъæдæй райгас уæд, æмæ дæхигъæдæй скусæд. Цыфæнды куы загъдæуа, уæддæр æй дысон тынг бафхæрдтон, æнгуыры бостæ иууылдæр алыг кæнын æмæ кæрæдзийыл бабæттын куы хъуыди, уæд».

Зæронд лæг дард акасти æмæ бамбæрста, ныртæккæ куыд иунæг у, уый. Фæлæ уый зыдта, денджызы æрфæны ныгъуылæг алыхуызон хурытынтæ, тынггондæй доны арф ацæугæ бæхсныг æмæ денджызы лæгъз уæлцъары диссаджы æнкъуыст. Мигътæ æмбырд кодтой. Уый уыди, хус дымгæ кæй уыдзæни, уын æвдисæн. Доны сæрмæ арвыл бæлвырд ауыдта æццыты къорд. Иу хатт апырх сты, стæй та ноджы бæлвырддæрæй разындысты, æмæ зæронд лæг бамбæрста, лæг денджызы иунæг кæй никуы вæййы, уый.

Зæронд лæг ахъуыды кодта, иуæй-иутæ денджызы къаннæг бæлæгъы кæй фæтæрсынц, ууыл, æмæ аскъуыддзаг кодта, зæгъгæ, уый æцæгдæр тæссаг у, хъызт æваст куы скарз вæййы, уыцы мæйты. Ныртæккæ та у уады рæстæг, фæлæ уад нæма и, уый у афæдзы тæккæ хуыздæр рæстæг.

«Уад æрæввахс кæны, зæгъгæ, уæд ын, денджызы уæвгæйæ, кæддæриддæр йæ нысæнттæн арвыл фенæн ис цалдæр боны агъоммæ. Сур зæххыл уыцы нысæнттæ нæ уынынц, хъуыды кодта зæронд лæг, уымæн æмæ цæмæ кæсой, уый нæ зонынц. Стæй сур зæххыл мигътæн сæ формæ дæр бынтон æндæрхуызон у. Æниу ныртæккæ æппындæр ницы тас у уадæй».

Зæронд лæг скаст арвмæ æмæ дзы федта йæ уарзон сæлдæджы хуызæн урс мигъты цæндтæ уыдон уæлæ та сентябры бæрзонд арвыл, бумбулийы хуызæн фæлурс мигъты пирæнгæмттæ. — Рæхджы райдайдзæн рог дымгæ, — загъта зæронд лæг. — Æмæ уый дæуæй мæнæн бирæ пайдадæр у, мæ уарзон кæф.

Йæ галиу къух нырмæ æндзыг уыди, фæлæ дзы ныр гыццылгай йæ бон архайын уыд.

«Мæ удхæссæг у, мæ къух кæй бахуыскъау вæййы, уый, — ахъуыды кодта йæхинымæр. — Дæхи къух дыл ахæм гадзрахатæй рацæуа! Кæсаджы фыдæй куы фæхъæстæ уай, æмæ адæмы цур дæ гуыбынæй уынгæджы куы фæуай, кæнæ дæм омын куы цæуа, уæд уый æгад у, уæдæ циу. Фæлæ лæгæн йæ уæнгтæ бандзыг сты æмæ йæ гæндзæхтæ цæгъдæгау кæны, уæд æй уый уæлдай æгадмæ тæры, иунæг куы вæййы, уæд».

«Лæппу мемæ куы уаид, — ахъуыды кодта йæхинымæр, — уæд мын мæ къух æрсæрфид æмæ йæ айвæзтытæ кæнид рæмбыныкъæдзæй æнгуылдзтæм. Фæлæ ницы кæны, æнæуый дæр скусдзæн».

Афтæмæй, бæхсныг ныры онг цас æмуырдыг уыд, афтæ кæй нал уыд, цалынмæ зæронд лæг уый бафпппайдта, уымæй дæр раздæр йæ рахиз къух фенкъардта: кæф бæхсныгыл раздæрау тынг нал хæцы. Фæстæмæ анцой кодта, йæ галиу къухæй йæ тых — йæ бонæй æртъæпп-тъæпп кодта йæ агъд æмæ федта: бæхсныг цадæггай уæлæмæ ссæуы.

— Ссæуы, — загъта зæронд лæг. — Цæй, мæ къух, ныр скус! Дæ хорзæхæй!

Бæхсныг тынгæй-тынгдæр ивæзт дæргъырдæм, æмæ уалынмæ бæлæгъы размæ океаны уæлцъар скъуыпп, æмæ кæф рахызт донæй. Донæй цыди æмæ цыди, лæг загътаид, кæрон ын нæ уыдзæн, йæ фæрстæй дон къадатæй уади дæлæмæ. Цы уыди, уымæн иууылдæр хурмæ цæхæр калдта, йæ сæр æмæ йæ чъылдым уыдысты тарбын фиолетхуыз, йæ фарсыл цы уаццæгтæ уыди, уыдон та хуры рухсмæ зындысты тынг уæрæх æмæ цæстæн æхцон сиренхуыз. Фындзы бæсты йын уыди даргъ æхсаргард, бейсболы клюшкæйы хуызæн, йæ бырынкъ — цыргъ арцы бырынкъау. Цыдæриддæр уыди, уымæй иууылдæр донæй рахызт, стæй, хæрзарæхст ленкгæнæгау, йæхи доны фæстæмæ цадæг ауагъта, æмæ йæ æхсырфы хуызæн къæдзил куыддæр доны аныгъуылд, афтæ æнгуыры бос тагъд хæлын райдыдта.

— Кæф ма бæлæгъæй дыууæ футы даргъдæр у, — загъта зæронд лæг.

- Ну вот, - сказал он. - Теперь, рука, ты можешь отпустить лесу; я совладаю с ней одной правой рукой, покуда ты не перестанешь валять дурака.

Левой ногой он прижал толстую бечеву, которую раньше держала его левая рука, и откинулся назад, перенеся тяжесть рыбы на спину.

- Дай бог, чтобы у меня прошла судорога! - сказал он. - Кто знает, что еще придет в голову этой рыбе.

"По виду она спокойна, - подумал он, - и действует обдуманно. Но что она задумала? И что собираюсь делать я? Мой план я должен тут же приспособить к ее плану, ведь она такая громадина. Если она выплывет, я смогу ее убить. А если она так и останется в глубине? Тогда и я останусь с нею".

Он потер сведенную судорогой руку о штаны и попытался разжать пальцы. Но рука не разгибалась. "Может быть, она разожмется от солнца, - подумал он. - Может быть, она разожмется, когда желудок переварит сырого тунца. Если она мне уж очень понадобится, я ее разожму, чего бы мне это ни стоило. Но сейчас я не хочу применять силу. Пускай она разожмется сама и оживет по своей воле. Как-никак ночью ей от меня досталось, когда нужно было перерезать и связать друг с другом все мои лесы".

Старик поглядел вдаль и понял, как он теперь одинок. Но он видел разноцветные солнечные лучи, преломляющиеся в темной глубине, натянутую, уходящую вниз бечеву и странное колыхание морской глади. Облака кучились, предвещая пассат, и, глядя вперед, он заметил над водою стаю диких уток, резко очерченных в небе; вот стая расплылась, потом опять обрисовалась еще четче, и старик понял, что человек в море никогда не бывает одинок.

Он подумал о том, как некоторым людям бывает страшно оставаться в открытом море в маленькой лодке, и решил, что страх их обоснован в те месяцы, когда непогода налетает внезапно. Но теперь ведь стоит пора ураганов, а пока урагана нет, это время самое лучшее в году.

Если ураган близится, в море всегда можно увидеть его признаки на небе за много дней вперед. На суше их не видят, думал старик, потому что не знают, на что смотреть. Да на суше и форма облаков совсем другая. Однако сейчас урагана ждать нечего.

Он поглядел на небо и увидел белые кучевые облака, похожие на его любимое мороженое, а над ними, в высоком сентябрьском небе, прозрачные клочья перистых облаков.

- Скоро поднимется легкий бриз, - сказал старик. - А он куда выгоднее мне, чем тебе, рыба.

Левая рука его все еще была сведена судорогой, но он уже мог потихоньку ею шевелить.

"Ненавижу, когда у меня сводит руку, - подумал он. - Собственное тело - и такой подвох! Унизительно, когда тебя на людях мучает понос или рвота от отравления рыбой. Но судорога (он мысленно называл ее calambre) особенно унижает тебя, когда ты один".

"Если бы со мной был мальчик, - подумал он, - он растер бы мне руку от локтя донизу. Но ничего, она оживет и так".

И вдруг, еще прежде, чем он заметил, как изменился уклон, под которым леса уходит в воду, его правая рука почувствовала, что тяга ослабела. Он откинулся назад, изо всех сил заколотил левой рукой по бедру и тут увидел, что леса медленно пошла кверху.

- Поднимается, - сказал он. - Ну-ка, рука, оживай! Пожалуйста!

Леса вытягивалась в длину все больше и больше, и наконец поверхность океана перед лодкой вздулась, и рыба вышла из воды. Она все выходила и выходила, и казалось, ей не будет конца, а вода потоками скатывалась с ее боков. Вся она горела на солнце, голова и спина у нее были темно-фиолетовые, а полосы на боках казались при ярком свете очень широкими и нежно-сиреневыми. Вместо носа у нее был меч, длинный, как бейсбольная клюшка, и острый на конце, как рапира. Она поднялась из воды во весь рост, а потом снова опустилась, бесшумно, как пловец, и едва ушел в глубину ее огромный хвост, похожий на лезвие серпа, как леса начала стремительно разматываться.

- Она на два фута длиннее моей лодки, - сказал старик

— Гъе нур мæ галеу къох, дзоруй зæронд лæг, — ду бауолæфæ цалинмæ дæ гъæла миуæ нæ ниууадзай, уæдмæ. Æз бал и кæсалги мæ рахес къохæй дæр бауорамдзæнæн.

Нур æ галеу къохæй æрæлваста æставд бæндæн æма æхе фæстæмæ рауагъта, кæсалги уæзæ æ сунтæбæл æруадзгæй.

— Хуцау зæгъæд, мæ къохи рист тагъддæр ци исцæуа, — загъта зæронд лæг. Æндæр ба и кæсалгæн æ сæри ци фæммедæг уодзæнæй, ка ’й зонуй.

«Уогæ уотæ æзнæт миутæ дæр нæ кæнуй, — рагъуди кодта лæг, — сагъæсгæнгæй архайуй. Фал ци ’сфæндæ кодта, цо, байзонæ? Уæдта æз дæр ци кæндзæнæн? Уой миутæмæ гæсгæ архайдзæнæн, æндæр ба уоййасæ кæсалги хæццæ хевастгæнæн нæййес. Дони сæрмæ ку исцæуидæ, уæд æй мæ бон рамарун исуидæ. Фал гъе уотæ бунæй ку байзайа, уæдта æз дæр æ хæццæ байзайдзæнæн».

Æ ресгæ къох æ хæлафбæл æрсæрфтитæ кодта æма равзурста е ’нгулдзитæ рараст кæнунбæл. Фал æ цонг нæ тастæй. «Кæд мин хори гъармæ æррæвдзæ уидæ, — уотæ рагъуди кодта. Мæнæ мæ хуæрдитæ ку ниттайонцæ, уæд. Фал мæ æхсидзгæ ку багъæуа, уæдта цийфæнди зинæй дæр исархайун кæндзæнæн ме ’нгулдзитæ. Æхе гъæди ку исдзæбæх уидæ, уæд хуæздæр бæргæй. Хуарз ибæл рауадæй æхсæвæй бонмæ».

Зæронд лæг изолмæ нигъгъæуæйттæ кодта æма хъæбæрдæр балæдæрдтæй æ еунæгдзийнадæ. Фал уæддæр уидта хори аллихузон тунтæ дони сау бауæрбæл куд гъазтонцæ, уой; никки ма уидта денгизи æнахур уæззау узт. Мегътæ тумугътæ кодтонцæ, е думги бæрæггæнæн адтæй; уæртæ разæй дони сæрти æрбазилдæнцæ гъæддаг бабузтæ, æрзелдох кодтонцæ æ рæзти, æма зæронд лæг балæдæрдтæй: адæймаг денгизи еунæг некæд фæууй.

Рагъуди кодта, еуæй-еу лæгтæ еунæгæй минкъий бæлæгъбæл денгизмæ рацæунæй куд фæттæрсунцæ, уобæл. Æма уотæ бæрæг афæнтти фæууй — æнæнгъæлти рæстæг фехæлуй. Нур дæр карз думгити рæстæг æй, цалинмæ нæма исистадæнцæ, уæдмæ анзæн æ тæккæ хуæздæр афонæ æй.

Еци думгити исистад рагацау базонун фенгъезуй. Сор зæнхæй кæсгæй, е зин базонæн æй, гъуди кодта зæронд лæг. Уæд мегъти уагæ дæр æндæр хузи фæууй. Нурма хъæбæр карз думгитæй тæссаг нæй.

Зæронд лæг арвбæл исуидта уорс къупхæ мегътæ, ци сæлдæг фæууарзуй, уой хузæн. Сæ сæрмæ ба — сесгун мегътæ.

Тагъд рæуæгау думгæ рацæудзæнæй денгизæй билгæрон æрдæмæ, — загъта зæронд лæг. Е ба кæсалги нæ, фал мæн гъæуй. Галеу къох не ’ррæвдзæй, фал нур сабургай æнгулдзитæ æзмæлун кæнун æнгъизтæй.

«Еминæ мин æй мæ къохи æнгулдзити ниххуссун, — рагъуди кодта зæронд лæг. — Дæхе бауæри хай дæбæл гадзирахаттæй цæуæд! Е мæнæ лæгæн адæни тумугъи æ губун ку среса, кенæ ба ’ймæ уомун ку ’рцæуа, уой хузæн æй.

Фал бауæр æлхийтæ кæнун ку райдайуй, е ба лæги æ еунæги сахатти бустæги æгадæ кæнуй».

«Биццеу мæ хæццæ ку уайдæ, — рагъуди кодта, — уæд мин мæ къох дзæбæх бæргæ исæууæрдидæ. Фал неци кæнуй, уотемæй дæр æрдзæбæх уодзæнæй». Уæдмæ уинуй — бæндæнтæ хæрдмæгомау исцудæнцæ. Æ рахес къохæй банкъардта — се ’лвæст фæллæмæгъдæр æй. Æхе фæстæмæ рауагъта, кæсуй æма бæндæнтæ хæрдмæ исцæунцæ.

— Исуæлбилæ уо, — загъта зæронд лæг. — Гъæйдæ, мæ къох, ду дæр радзæбæх уо! Корун ди!

Æнгурбостæ даргъæй-даргъдæр кæнгæ цудæнцæ. Æппунвæстаг бæлæгъи размæ денгизи дон исабузтæй æма кæсалгæ донæй исцудæй. Уæлæмæ цæуæги цудæй æма ин цума кæрон дæр н’ адтæй, уотæ. Дон æ фæрстæй ивулæгау кодта. Æ бауæр хормæ цæхæртæ калдта. Æ сæр æма æ рагъ — чернелхуз, æ фæрсти тæлмитæ — мора, хори рохсмæ никки фæтæндæр зиндтæнцæ. Æ фий карди хузæн даргъ — бейсболи клюшкау, æ кæрон ба рапири хузæн — циргъ. Донæй æхе е ’ндæргъцæ истулдта, уæдта бабæй фæстæмæ нигъулун райдæдта. Фæстаг ма æ устур къæдзелæ байзадæй уæлбилæ; е адтæй æхсирфи коми хузæн — циргъ.

— Мæ бæлæгъæй даргъдæр æй, — загъта зæронд лæг.

Æнгуыры бос денджызмæ тагъд цыди, фæлæ иухуызон тагъд, æмæ бæрæг уыди, кæф тæрсгæ кæй нæ фæкодта, уый. Зæронд лæг йæ дыууæ къухæй тынг хæцыд бæхсныгыл. Æнæзонгæ нæ уыд, кæфы цыд фæсабырдæр кæнын йæ къухы куынæ бафта, уæд йæ бæхсныджы фæсауæрц иууылдæр фæуыдзæн æмæ кæф феуæгъд уыдзæн.

«Кæуылты у, кæуылты, уæвджиæдæр ацы кæф! Хъуамæ мын мæ тых ма рахата, — хъуыды кæны зæронд лæг. — Хъуамæ ма бамбара, лидзыныл куы схæца, уæд мын йæ бон цы бакæнын у, уый. Æз уымæй куы уаин, уæд ныртæккæ мæхи рауæлдай кæнин æмæ размæ цæуин æмæ цæуин, цалынмæ исты арæмудза, уæдмæ. Фæлæ кæфтæ, табу хуыцауæн, чи сæ мары, уыцы адæмы хуызæн зæндджын не сты, кæд бирæ цæрдæгдæр сты æмæ сæм фылдæр уарзондзинад ис, уæддæр».

Зæронд лæг йæ цæрæнбонты бирæ егъау кæфтыл фембæлд. Федта, мин джиранкайæ дæр фылдæр чи æрласта, бирæ ахæм кæфтæ, йæхæдæг дæр йæ заманы æрцахста дыууæ ахæм кæфы. Фæлæ йæ ахæм куыст бакæнын нырма иунæгæй никуы бахъуыд. Æмæ ныр тыгъд денджызы риуыл иунæгæй йæ хъысмæт фидар баиу ахæм егъау кæфимæ, æмæ уый хуызæн уынгæ дæр нæ фæкодта æмæ йын, æгæрстæмæй, йæ кой дæр нæ фехъуыста, уымæй дæр йæ галиу къух раздæрау уыди æндзыг, цæргæсы ныхтæ куыд ныкъкъæдз уой, уыйау.

«Мæ къух, æвæццæгæн, скусдзæн, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Кæй зæгъын æй хъæуы, скусдзæн, æппыннæйæ уымæн, цæмæй баххуыс кæна рахиз къухæн. Цардысты æмæ уыдысты æртæ æфсымæры: кæф æмæ мæ дыууæ къухы... Æнæмæнг скусдзæн. Худинаг у, æндæр ницы, кæй бандзыг, уый».

Кæф йæ цыд фæсабыр кодта æмæ ныр цыди, раздæр куыд уад, афтæ.

«Диссаг у, цымæ донæй цæмæн рахызт, — хъуыдытæ кодта зæронд лæг. — Афтæ зæгъæн ис, æмæ рахызт æрмæст уымæн, цæмæй мын равдиса, куыд диссаджы егъау у, уый. Цы загъдæуа, ныр æй зонын. Фæсмойнаг у, мæнæн мæ бон кæй нæу, цы лæг дæн, уый йын равдисын. Æвæдза уæд мын мæ æндзыг къух фенид. Уадз æмæ цы дæн, уымæй мæ хуыздæр æнхъæла, æмæ уæд цы дæн, уымæй хуыздæр уыдзынæн. Мæн фæнды, кæсаг куы уаин, уый, æмæ уымæ цы ис, æппæт мæ уыдæттæ куы уаиккой, канд сæрибардзинад æмæ æрхъуыды нæ, фæлæ».

Фæйнæджыты хуыдыл æрæнцой кодта, æнцад-æнцой сбадт æмæ йæ удхарæй цы рисс мардта, уый æнæ хъуыр-хъуырæй быхста, кæсаг та раздæрау ленк кодта æмæ кодта, æмæ бæлæгъ цадæггай бырыд тарбын доны. Хурыскæсæйнаг дымгæ расайдта къаннæг уылæн.

Æмбисбонмæ зæронд лæгæн йæ галиу къух бынтондæр скуыста.

— Ныр дæ мады фæндиаг нал баззайдзынæ, ацы кæф, — загъта зæронд лæг æмæ бæхсныг йæ фæсонтыл æндæр ранмæ раивта.

Хорз æнкъардта зæронд лæг йæхи, æниу æй йæ буары рис раздæрау уынгæг кодта; æрмæст йæхæдæг йæхицæн нæ хъæр кодта, йæ рис куыд зын уромæн уыди, уый.

— Хуыцау мæ нæ уырны, — загъта зæронд лæг. Фæлæ дæс хатты радзурдзынæн «Хуыцауы куывд», иу ахæм та «Мады Майрæмы» куывд, цæмæй ацы кæфы æрцахсон. Расомы кæндзынæн, хуыцауæн кувынмæ кæй араст уыдзынæн, ууыл, æцæгæй мæ къухы куы бафта, уæд. Сомы кæны.

Зæронд лæг райдыдта кувын. Рæстæгæй-рæстæгмæ-иу ыл йæ фæллад афтæ тынг æртæфст, æмæ-иу дзы кувыны дзырдтæ æрбайрох сты. Уæд-иу архайдта, цы гæнæн ис, уымæй тагъддæр дзурын, цæмæй дзырдтæ сæхигъæдæй цыдаиккой йæ дзыхæй. «Мады Майрæмы» куывд æнцондæр дзурæн у «Хуыцауы куывдæй», — хъуыды кодта зæронд лæг.

— Хуыцауы мад, сыгъдæг уд Мариа, цин кæн, хуыцауæй арфæгонд фæдæ. Ды сылгоймагæй дæр сыгъдæг дæ, æмæ нын нæ удтæ фервæзынæн цы саби ралæвар кодтай, уый дæр сыгъдæг у. Аминь. — Стæй ма йæ куывдмæ бафтыдта: — Сыгъдæг уд Мадымайрæм, ахæм арфæ мын ракæн, цæмæй ацы кæф амæла. Æцæг диссаджы хорз кæф у, фæлæ уæддæр амæлæд.

Куы скуывта æмæ йæхи бирæ дзæбæхдæр куы банкъардта, æниу йæ рис æппындæр къаддæр нæ, фæлæ, чи зоны, тынгдæр фæци, уæд йæхи æруагъта бæлæгъы фæйнæг астæрдыл æмæ йæ галиу къухы æнгуылдзтæ хæдызмæлд кæнын райдыдта. Хур сыгъта, дымгæ цадæггай тыхджындæр кодта.

— Æвæццæгæн та къаннæг æнгуырыл кæфсайæн цъенгуыр бакæнын хъæуы, — загъта зæронд лæг.

— Кæф ахсæв дæр куы нæ рахиза донæй, уæд та мæ исты ахæрын бахъæудзæн, стæй авджы дæр хæрз гыццыл йедтæмæ дон нал баззад. Ам макрель йедтæмæ æндæр исты кæсаг æрцахсæн уа, уый æнхъæл нæ дæн. Фæлæ макрель дæр уайтагъд куы ахæрай, уæд афтæ æвзæр нæу. Хорз уаид, ахсæв мæм бæлæгъмæ тæхгæ кæсаг куы ’рбахауид, уæд. Фæлæ мæм рухс нæй, цæмæй йæ æрбасайон. Тæхгæ кæсаг хомæй æмбисонды хорз хæринаг у, йæ хуылфыдзаума дæр ын нæ хъæуы калын. Мæн та ныр мæ тых, мæ хъару фæсауæрц хъæуы. Кæцæй зыдтон, ме скæнæг хуыцау, афтæ стыр кæф у, уый!.. Фæлæ йыл уæддæр æз фæтых уыдзынæн, — загъта зæронд лæг. — Кæд афтæ стыр æмæ афтæ хорз у, уæддæр.

«Æниу уый раст нæу, — йæ ныхасмæ ма бафтыдта йæхинымæр, — фæлæ йын æз сбæлвырд кæндзынæн, лæгæн йæ бон бакæнын æмæ бабыхсын цы у, уый».

— Куы дзырдтон лæппуйæн, зæгъын, æз хуымæтæджы зæронд лæг нæ дæн, — загъта йæхинымæр. — Ныр афон æрцыд, цæмæй мæ дзырд сбæлвырд кæнон.

Уыцы хъуыддаг зæронд лæг ныры онг дæр мин хатты сбæлвырд кодта. Фæлæ цы? Хъуамæ та йæ сбæлвырд кæна ногæй. Алы хатт дæр хыгъд райдайы ногæй. Уымæ гæсгæ-иу исты куы арæзта, уæд-иу никуы æрымысыд ивгъуыд хабар.

Леса уходила в море быстро, но равномерно, и рыба явно не была напугана. Старик обеими руками натягивал лесу до отказа. Он знал, что если ему не удастся замедлить ход рыбы таким же равномерным сопротивлением, она заберет все запасы его бечевы и сорвется.

"Она громадина, эта рыба, и я не дам ей почувствовать свою силу, - думал он. - Нельзя, чтобы она поняла, что может сделать со мной, если пустится наутек. На ее месте я бы сейчас поставил все на карту и шел бы вперед до тех пор, покуда что-нибудь не лопнет. Но рыбы, слава богу, не так умны, как люди, которые их убивают; хотя в них гораздо больше и ловкости и благородства".

Старик встречал на своем веку много больших рыб. Он видел много рыб, весивших более тысячи фунтов, и сам поймал в свое время две такие рыбы, но никогда еще ему не приходилось делать это в одиночку. А теперь один, в открытом море, он был накрепко привязан к такой большой рыбе, какой он никогда не видел, о какой даже никогда не слышал, и его левая рука по-прежнему была сведена судорогой, как сжатые когти орла.

"Ну, рука у меня разойдется, - подумал он. - Конечно, разойдется, хотя бы для того, чтобы помочь правой руке. Жили-были три брата: рыба и мои две руки... Непременно разойдется. Просто стыд, что ее свело".

Рыба замедлила ход и теперь шла с прежней скоростью.

"Интересно, почему она вдруг вынырнула, - размышлял старик. - Можно подумать, что она вынырнула только для того, чтобы показать мне, какая она громадная. Ну что ж, теперь я знаю. Жаль, что я не могу показать ей, что я за человек. Положим, она бы тогда увидела мою сведенную руку. Пусть она думает обо мне лучше, чем я на самом деле, и я тогда буду и в самом деле лучше. Хотел бы я быть рыбой и чтобы у меня было все, что есть у нее, а не только воля и сообразительность".

Он покойно уселся, прислонившись к дощатой обшивке, безропотно перенося мучившую его боль, а рыба все так же упорно плыла вперед, и лодка медленно двигалась по темной воде. Восточный ветер поднял небольшую волну.

К полудню левая рука у старика совсем ожила.

- Туго тебе теперь придется, рыба, - сказал он и передвинул бечеву на спине.

Ему было хорошо, хотя боль и донимала его по-прежнему; только он не признавался себе в том, как ему больно.

- В бога я не верую, - сказал он. - Но я прочту десять раз "Отче наш" и столько же раз "Богородицу", чтобы поймать эту рыбу. Я дам обет отправиться на богомолье, если я ее и впрямь поймаю. Даю слово.

Старик стал читать молитву. По временам он чувствовал себя таким усталым, что забывал слова, и тогда он старался читать как можно быстрее, чтобы слова выговаривались сами собой. "Богородицу" повторять легче, чем "Отче наш", - думал он.

- Богородица дева, радуйся, благодатная Мария, господь с тобою. Благословенна ты в женах, и благословен плод чрева твоего, яко спаса родила еси души наших. Аминь. - Потом он добавил: - Пресвятая богородица, помолись, чтобы рыба умерла. Хотя она и очень замечательная.

Прочтя молитву и почувствовав себя куда лучше, хотя боль нисколько не уменьшилась, а может быть, даже стала сильнее, он прислонился к обшивке носа и начал машинально упражнять пальцы левой руки. Солнце жгло, ветерок потихоньку усиливался.

- Пожалуй, стоит опять наживить маленькую удочку, - сказал старик. - Если рыба не всплывет и в эту ночь, мне нужно будет снова поесть, да и воды в бутылке осталось совсем немного. Не думаю, что здесь можно поймать что-нибудь, кроме макрели. Но если ее съесть сразу, она не так уж противна. Хорошо бы, ночью ко мне в лодку попалась летучая рыба. Но у меня нет света, которым я мог бы ее заманить. Сырая летучая рыба - отличная еда, и потрошить ее не надо. А мне теперь надо беречь силы. Ведь не знал же я, господи, что она такая большая!.. Но я ее все равно одолею, - сказал он. - При всей ее величине и при всем ее великолепии.

"Хоть это и несправедливо, - прибавил он мысленно, - но я докажу ей, на что способен человек и что он может вынести".

- Я ведь говорил мальчику, что я не обыкновенный старик, - сказал он. - Теперь пришла пора это доказать.

Он доказывал это уже тысячу раз. Ну так что ж? Теперь приходится доказывать это снова. Каждый раз счет начинается сызнова; поэтому когда он что-нибудь делал, то никогда не вспоминал о прошлом.

Æнгурбостæ денгизи хурфи тагъдгомау евгъудæнцæ, фал еци еугъæдон бæрæг адтæй, — кæсалгæ нецæмæй фæттарстæй. Зæронд лæг бæндæнтæ æхемæ æлвасгæ цудæй, уомæн æма зудта, — сабургай ин æ цуд ку нæ бауорама, уæд ратондзæнæй.

«Кæбæлти æй, кæбæлти, е дин кæсалгæ! Фал æз уомæй тухгиндæр ке дæн, уой гъæуама базона, — гъуди кодта зæронд лæг.

— Мæ лæмæгъдзийнадæ мин гъæуама ма балæдæра, ма ’й ци бафæндæуа, уой ма кæна. Æ бунати æз æрмæстдæр размæ æсхуаинæ, цалинмæ ести нæ ратона, уæдмæ. Фал, хуцауи лæварæй, кæсалгæмæ адæймаги бæрцæ зунд нæййес. Уотемæй ба адæймагæй цæрдæгдæр æма уæздандæр æй».

Зæронд лæг æ царди медæгæ берæ устур кæсæлгитæ фæууидта, кæцитæн сæ уæзæ тонни æрдæгмæ хæстæг уидæ. Æхуæдæг дæр дууæ уæхæн кæсалги ниййахæста кæддæрти, фал уæд еске хæццæ уидæ. Нур ба еунæгæй денгизи медæгæ æхе федар исбаста агъазиау кæсалги хæццæ, уоййасæ кæсалгæ уингæ нæ, фал ин æ кой дæр некæд фегъуста.

Нур ма æ къох хъæбæр ристæй.

«Мæ къох æррæвдзæ уодзæнæй, — рагъуди кодта е. Гъай-гъай, фæдздзæбæх уодзæнæй, цæмæй рахес къохæн фæййагъаз кæна, уой туххæй. Цардæнцæ æма адтæнцæ æртæ æнсувæри: кæсалгæ æма мæ дууæ къохи. Радзæбæх уодзæнæй, мадта куд? Æррæстæ ходуйнаг æй, уотæ ке рауадæй, е».

Кæсалгæ æр дæр сабур æй, фиццаги хузæн еци еу уагбæл накæ кодта.

«Дессаг, цæмæн иснакæ кодта дони сæрмæ, — сагъæс кодта зæронд лæг. — Кæд æхе бавдесуни туххæй исуæлбилæй, гъома, æр мæмæ кæсæ, фæууинæ мæнæ цæййасæ дæн, уой. Æма хуарз, фæ ’й уидтон. Фал ин мæхе ке нæ базонун кодтон, е ба мин гъулæг æй. Зæгъæн, уæд мин мæ ресгæ къох фæууидтайдæ. Уадзæ æма мæбæл ци дæн, уомæй хуæздæр гъуди кæна. Кæсалгæ ун мæ фæндуй: лæги минеутутæ сæребарæ, уæдта æргъудидзийнади хæццæ ма мæмæ уой æууæлтæ дæр куд уонцæ».

Лæг æхе уæсгоммæ рауагъта бæлæгъи фарсбæл, æ къохи ристæн æнæбари бухстæй, кæсалгæ ба размæ еци еу уагбæл æсхуста, бæлæгъ дæр тар дон игæрдгæ евгъудæй.

Искæсæйнаг думгæ минкъий уолæнтæ æргъувта.

Фæсарæфтæмæ зæронд лæги цонг æрдзæбæх æй.

— Нур ба дин, кæсалгæ, фæззин уодзæнæй, — загъта лæг æма бæндæн æ фæсонтæ ’рдæмæ банхуæрста.

Æхе дзæбæх æнкъарун райдæдта, кæд ма æ цонг ристæй уæддæр, фал æй нецæмæ дардта.

— Хуцаубæл не ’ууæндун, — загъта е. Фал сæдæ хатти исковдзæнæн хуцаумæ, цæмæй аци кæсалгæ æрахæссон. Дзурд радтинæ кобренаг Мади Майрæнмæ фæццæунмæ, æцæгæй кæсалгæ æрахæсдзæнæн, уой ку зонон, уæд. Дзурд дæттун.

Зæронд лæг ковун райдæдта. Рæстæгæй-рæстæгмæ ’йбæл æ фæллад истухгин уидæ æма си уæд дзурдтæ райронх уиуонцæ. Уæд кæсун райдаидæ цурддæр, цæмæй дзурдтæ сæхе гъæди хаудтайуонцæ...

Ку искувта, уæд æхе дзæбæхдæр банкъардта, фал æ рист ба нæ фæмминкъийдæр æй, никки ма, ка ’й зонуй, фæхъхъæбæрдæр æй. Æхе æруагъта бæлæгъи раззаг хайбæл æма тухархайд кодта æ галеу къохи æнгулдзитæй.

Хор е ’цæгæй тавта, кæд думгæ фæккарздæр æй, уæддæр. — Æвæдзи бабæй минкъий æнгурæ ниууадзун гъæуй донмæ. Уотемæй ахсæви дæр кæсалгæ уæлæмæ ку не ’ссæуа, уæд мæ ести бахуæрун гъæудзæнæй. Мæ донæй дæр берæ нæбал байзадæй. Фал ами хуарз кæсалгæ кæми æрахæсдзæнæн. Хуарз бæргæ уайдæ ахсæви мæ бæлæгъмæ тæхгæ кæсалгæ ку æрбахауидæ. Фал мæмæ рохс нæййес, уомæй æй бæлæгъмæ æрбасаинæ. Уæхæн кæсалгæ хомæй хуæрунмæ хъæбæр адгин æй. Мæн ба нур мæ хъауритæ хъæбæр гъæунцæ. О хуцау, ци ин зудтон уоййасæ устур уодзæнæй!.. Фал ибæл гъæуамæ уæддæр фæхъхъæбæрдæр уон, — загъта зæронд лæг. — Цийфæнди устур кæд æй, уæддæр.

«Е бæргæ æнæраст гъуддаг æй, — æхе меднимæр рагъуди кодта, — фал ин фæууинун кæндзæнæн лæги бон цæйбæрцæ ’й, уой».

— Дзæгъæли хумæтæги нæ дзурдтон биццеуæн: мæн хузæн зæронд лæг некæми ес, зæгъгæ. Нур гъæуама мæ дзурд исæнхæст кæнон.

Æ лæгдзийнадæ зæронд лæг мин хатти бавдиста. Нур бабæй æй нæуæгæй бавдесун гъæуй. Алли хатт дæр нæуæгæй. Уомæ гæсгæ, ести ку кæнидæ, уæд евгъудбæл некæд гъуди кодта.

«Фæнды мæ, куы бафынæй уаид, уый, уæд æз дæр бафынæй уаин æмæ фыны фенин домбæйттæ, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Домбæйттæ цæмæн — уымæй хуыздæр ницæмæ уал æнхъæлмæ кæсын?»

— Хъуыды кæнын нæ хъæуы, зæронд лæг, — загъта йæхæдæг йæхицæн. — Дæ фæллад суадз цадæг, æрæнцой кæн фæйнæджытыл æмæ мацæуыл хъуыды кæн. Уый ныртæккæ архайы. Ды та уал, цы гæнæн ис, уымæй нырма къаддæр змæл.

Хуры йæ был ныддарынмæ бирæ нал хъуыд, фæлæ бæлæгъ уæддæр цадæггай ленк кодта æмæ кодта æнæрынцайгæйæ. Хурыскæсæйнаг дымгæ йын æххуыс кодта, æмæ зæронд лæг узæгау цыд ныллæг уылæнтыл, æнцондæр ын уыд бæхсныджы уыгардæй йæ фæсонты рис уромын.

Иу хатт фæсæмбисбон бæхсныг уæлæмæ цæуын байдыдта. Фæлæ уый уыди, кæф иу чысыл уæлæнгайдæр кæй райдыдта ленк кæнын, æрмæст уый тыххæй. Хур зæронд лæгæн судзын байдыдта йæ фæсонтæ, йæ галиу уæхск æмæ йæ галиу цонг. Уымæй зæронд лæг бамбæрста, кæф цæгат-хурыскæсæны ’рдæм кæй разылд, уый. Ныр иугæр кæфы иу уынд фæкодта, уæд йæ бон уыди æмæ йæ цæстыл ауадаид, йæ риуы фæлурсбын æрвхуыз ленкгæнæнтæ, цæргæсы базыртау, уæрæх айтындзгæйæ æмæ йæ домбай къæдзилæй талынг гæрдгæйæ, куыд ленк кæны, уый. «Цымæ ахæм арфы хорз уыны? — ахъуыды кодта зæронд лæг. Стыр цæстытæ йын ис, уымæй бæхæн бирæ къаддæр цæстытæ ис, фæлæ уый дæр æхсæв уыны. Кæддæр мæхæдæг дæр хорз уыдтон талынджы. Кæй зæгъын æй хъæуы, бынтон талынджы нæ, фæлæ уæддæр мæ цæстытæ гæдыйы цæстытæй хъауджыдæр нæ уыдысты».

Хур кæй каст æмæ йæ æнгуылдзтæй æппынæдзух кæй архайдта, уымæ гæсгæ зæронд лæгæн бæстон скуыста йæ галиу цонг æмæ кæфы уæз цадæггай ивын райдыдта уымæ, цæмæй йæ фæсонты хæцъæфты рис иу чысыл уæддæр фæрогдæр уыдаид.

— Кæд нырма нæ бафæлладтæ, — хъæрæй загъта зæронд лæг, — уæд ды æцæгдæр цыдæр диссаджы кæф дæ.

Йæхæдæг ныр тынг кæй бафæллад, уый хатыд. Зыдта, æхсæв рæхджы кæй ралæудзæн, уый æмæ уымæ гæсгæ архайдта, цæмæй хъуыды кæна исты фæрссаг хъуыддагыл. Хъуыды кодта номдзыд бейсболы лигæтыл, нымадта сæ Gran Ligas-тыл. Хъуыды кодта иууылдæр, зæгъгæ, абон Нью-Йоркы «Янкитæ» хъуамæ хъазыдаиккой Детройты «Тигртимæ».

«Ныр дыккаг бон ницы зонын, Juegos цы баци, уымæн, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Фæлæ æз хъуамæ æхсарджын уон, науæд цытджын Ди Маджиойы аккаг нæ уыдзынæн. Уый цыдæриддæр кæны, уый иууылдæр кæны тынг хорз, æгæрстæмæй, йæ зæвæты стæджы мазолæй куы хъæрза, уæддæр. Цы у стæджы мазол? Un espuelo dе hueso махыл, кæсагахсджытыл, нæ вæййы. Ау, лæджы зæвæт хæцаг уасæджы сиучъы цæфæй куыд риссы, уый дæр афтæ риссы? Æвæццæтæн, æз нæ бауромин нæдæр ахæм цæф, нæдæр мæ иу цæсты кæнæ мæ дыууæ цæсты бакуырм æмæ мæ бон нæ бауид дарддæр тох кæнын, хæцаг уасджытæ куыд кæнынц, афтæ. Хуыцау йæ зонæг, æмбисонды сырдтæ æмæ мæргъты цур лæг цы у, уымæн. Мæн фæнды, ныртæккæ уым, денджызы æрфæны цы сырд ленк кæны, уымæй куы фестин».

— Бæгуыдæр, æрмæст нæм кæд акулæтæ не ’рбабырсой, уæд, — загъта зæронд лæг хъæрæй. — Фæлæ акулæтæ куы ’рбабырсой, уæд, хуыцау, баххуыс кæн уымæн дæр æмæ мæнæн дæр!

«Ау, ды афтæ æнхъæл дæ, æмæ цытджын Ди Маджио дæр афтæ удуæлдай тох кодтаид кæфимæ? — бафарста йæхи. — Ай-гъай, мæн уырны, уый дæр раст афтæ бакодтаид, чи зоны, ноджы хуыздæр, уымæн æмæ уый мæнæй кæстæр æмæ тыхджындæр у. Стæйдæр йæ фыд кæсагахсæг уыди... Цымæ йын стæджы мазол тынг риссы?»

— Нæ зонын, — загъта хъæрæй. — Никуы мыл уыди стæджы мазол.

Хур куы аныгуылд, уæд, цæмæй хъæлдзæгдæр уыдаид, уый тыххæй зæронд лæг æрымысыд, иу хатт Касабланкæйы хæрæндоны иу Сьенфуэгосы горæтаг домбай негримæ, порты тæккæ тыхджындæр лæгимæ, йæ тых куыд æвзæрста, уый. Æнæхъæн æхсæв æмæ бон фæбадтысты ныхæй-ныхмæ: стъолыл мелæй кæм æрхахх кодтой, уым сæ рæмбыныкъæдзтæ ныссагътой, сæ армы тъæпæнтæ æддæг-мидæг ауадысты æмæ архайдтой кæрæдзийы къухтæ фæтасын кæныныл. Алчи дæр сæ архайдта иннæйы къух стъолмæ æртасын кæныныл. Адæм хæснаггæнæг систы, фæтæгены лампæтæй дыдзырухс уатмæ чи мидæмæ цыд, чи æддæмæ æмæ тыннывæндæгау кодтой, фæлæ уый æдзынæг каст негрæн йæ къухмæ, йæ рæмбыныкъæдзмæ æмæ йæ цæсгоммæ. Аст сахаты куы рауад, уæд тæрхоны лæгтæ алы цыппар сахаты фæстæ кæрæдзи ивын байдыдтой, цæмæй афынæй кодтаиккой. Дыууæ богалæн дæр сæ къухы ныхты бынтæй туг æнхъызти, фæлæ уæддæр кастысты кæрæдзийы цæстытæм, кæрæдзийы къухтæм æмæ рæмбыныкъæдзтæм. Хæснаггæнджытæ æддæмæ-мидæмæ кодтой; бадтысты къулрæбын бæрзонд бандæттыл æмæ æнхъæлмæ кастысты, ерыс куыд фæуыдзæн, уымæ. Хъæдын къултæ сæрст уыдысты æрвхуыз ирд ахорæнæй æмæ сыл лампæты аууæттæ зындысты. Негры аууон уыди тынг егъау æмæ-иу лампæты дымгæ куы банкъуыста, уæд-иу базмæлыд.

Æхсæв-бонмæ-иу куы сæ иу фæцæйтыхджындæр кодта, куы — се ’ннæ. Негрæн дардтой ром æмæ-иу ын сигарет ссыгътой. Ром-иу куы анызта, уæд-иу тыхархайд кодта æмæ йын иу хатт бантыст зæронд лæджы къух æртæ дюймы бæрц æртасын кæнын — уæд зæронд нæма уыд æмæ йæ хуыдтой Сантьяго El Campeon (чемпион (испайнагау)).
 

"Хотел бы я, чтобы она заснула, тогда и я смогу заснуть и увидеть во сне львов, - подумал он. - Почему львы - это самое лучшее, что у меня осталось?"

- Не надо думать, старик, - сказал он себе. - Отдохни тихонько, прислонясь к доскам, и ни о чем не думай. Она сейчас трудится. Ты же пока трудись как можно меньше.

Солнце клонилось к закату, а лодка все плыла и плыла, медленно и неуклонно. Восточный ветерок подгонял ее, и старик тихонько покачивался на невысоких волнах, легко и незаметно перенося боль от веревки, врезавшейся ему в спину.

Как-то раз после полудня леса снова стала подниматься. Однако рыба просто продолжала свой ход на несколько меньшей глубине. Солнце припекало старику спину, левое плечо и руку. Из этого он понял, что рыба свернула на северо-восток.

Теперь, когда он уже однажды взглянул на рыбу, он мог себе представить, как она плывет под водой, широко, словно крылья, раскинув фиолетовые грудные плавники и прорезая тьму могучим хвостом. "Интересно, много ли она видит на такой глубине? - подумал старик. - У нее огромные глаза, а лошадь, у которой глаз куда меньше, видит в темноте. Когда-то и я хорошо видел в темноте. Конечно, не в полной тьме, но зрение у меня было почти как у кошки".

Солнце и беспрестанное упражнение пальцев совершенно расправили сведенную судорогой левую руку, и старик стал постепенно перемещать на нее тяжесть рыбы, двигая мускулами спины, чтобы хоть немного ослабить боль от бечевы.

- Если ты еще не устала, - сказал он вслух, - ты и в самом деле - необыкновенная рыба.

Сам он теперь чувствовал огромную усталость, знал, что скоро наступит ночь, и поэтому старался думать о чем-нибудь постороннем. Он думал о знаменитых бейсбольных лигах, которые для него были Gran Ligas, и о том, что сегодня нью-йоркские "Янки" должны были играть с "Тиграми" из Детройта.

"Вот уже второй день, как я ничего не знаю о результатах juegos (cпортивные игры (исп.) - Прим. перев.), - подумал он. - Но я должен верить в свои силы и быть достойным великого Ди Маджио, который все делает великолепно, что бы он ни делал, даже тогда, когда страдает от костной мозоли в пятке. Что такое костная мозоль? Un espuelo de hueso. У нас, рыбаков, их не бывает. Неужели это так же больно, как удар в пятку шпорой бойцового петуха? Я, кажется, не вытерпел бы ни такого удара, ни потери глаза или обоих глаз и не смог бы продолжать драться, как это делают бойцовые петухи. Человек - это не бог весть что рядом с замечательными зверями и птицами. Мне бы хотелось быть тем зверем, что плывет сейчас там, в морской глубине".

- Да, если только не нападут акулы, - сказал он вслух. - Если нападут акулы - помилуй господи и ее и меня!

"Неужели ты думаешь, что великий Ди Маджио держался бы за рыбу так же упорно, как ты? - спросил он себя. - Да, я уверен, что он поступил бы так же, а может быть, и лучше, потому что он моложе и сильнее меня. К тому же отец его был рыбаком... А ему очень больно от костной мозоли?"

- Не знаю, - сказал он вслух. - У меня никогда не было костной мозоли.

Когда солнце зашло, старик, чтобы подбодриться, стал вспоминать, как однажды в таверне Касабланки он состязался в силе с могучим негром из Сьенфуэгос, самым сильным человеком в порту. Они просидели целые сутки друг против друга, уперев локти в черту, прочерченную мелом на столе, не сгибая рук и крепко сцепив ладони. Каждый из них пытался пригнуть руку другого к столу. Кругом держали пари, люди входили и выходили из комнаты, тускло освещенной керосиновыми лампами, а он не сводил глаз с руки и локтя негра и с его лица. После того как прошли первые восемь часов, судьи стали меняться через каждые четыре часа, чтобы поспать. Из-под ногтей обоих противников сочилась кровь, а они все глядели друг другу в глаза, и на руку, и на локоть. Люди, державшие пари, входили и выходили из комнаты; они рассаживались на высокие стулья у стен и ждали, чем это кончится. Деревянные стены были выкрашены в ярко-голубой цвет, и лампы отбрасывали на них тени. Тень негра была огромной и шевелилась на стене, когда ветер раскачивал лампы.

Преимущество переходило от одного к другому всю ночь напролет; негра поили ромом и зажигали ему сигареты. Выпив рому, негр делал отчаянное усилие, и один раз ему удалось пригнуть руку старика - который тогда не был стариком, а звался Сантьяго El Campeon (Чемпион (исп.) - Прим. перев.) - почти на три дюйма. Но старик снова выпрямил руку.

Фæндуй мæ кæсалгæ ку бафунæй уидæ, е. Уæд æз дæр мæхе бауадзинæ æма кæд мæ фуни домбайтæ фæууининæ, — рагъуди кодта зæронд лæг. — Уогæ домбайтæ цæмæн, уомæй хуæздæр мæмæ нецибал байзадæй?

— Сагъæс кæнун нæ гъæуй, зæронд, — загъта бабæй æ меднимæр. — Дæхе бауадзæ фæйнæгутæбæл æма еу минкъий рауолæфæ, кæд сагъæстæй дæр фæййервæзай. Е нуртæккæ хъиамæт кæнуй. Ду ба, ци гæнæн ес, уомæй минкъийдæр косунбæл архайæ.

Хор ракъолæ ’й нигулæн æрдæмæ, бæлæгъ ба æнæхъорæй накæ кодта. Искæсæйнаг думгæ размæ æнсудта бæлæгъ æма е и уолæнтæбæл уозæгау кодта. Зæронд лæгæн, бæндæни æлхъивдæй, æ фæсонтæ ристæнцæ.

Фæсарæфти бабæй еу афони æнгурбостæ хæрдмæ цæун райдæдтонцæ. Фал кæсалгæ бунтон уæлæмæ не ’сцудæй. Зæронд лæгæн хор сугъта æ фæсонтæ, галеу усхъæ æма цонг.

Гъе уомæй лæг базудта кæсалгæ цæгат-искæсæнмæ ке разилдæй, уой.

Кæдæй и кæсалги фæууидта, уæдæй æ цæститæбæл гъазта дони буни куд накæ кæнуй, е. «Дессаги туххæй нур уоми уингæ ба ести кæнуй? — рагъуди кодта лæг. — Æ цæститæ хъæбæр устур æнцæ. Бæхæн дзæвгарæ минкъийдæр цæститæ ес, уæддæр талинги хуарз уинуй. Æз дæр кæддæр талинги хуарз уидтон. Хъæбæр талинги нæ, фал мæ цæститæй тикиси хузæн уидтон».

Хори тавст, уæдта е ’нгулдзитæ еудадзуг ке æзмæлун кодта, уой фæрци æ галеу къох нæбал хустæй æма си сабургай архайун райдæдта.

— Кæд нæма бауæгæ дæ, — гъæрæй исдзурдта зæронд лæг, — уæд ду æцæгæйдæр æнахур дессаги кæсалгæ дæ.

Æхуæдæг нур хъæбæр бауæгæй, зудта æй тагъд æрæхсæвæ уодзæнæй æма архайдта æндæр естæбæлти гъуди кæнунбæл. Мæнæ бейсболбæл. Аци бон нью-йоркаг «Янки»-тæ Детройти «Тигрти» хæццæ гъаздзæнæнцæ.

Нур дуккаг бон спортивон хабæрттæн неци зонун, — рагъуди кодта е. — Фал уæддæр гъæуама æууæндон зундгонд Ди Маджиой æнтæстбæл, уомæн æма, сæйгæ уогæй дæр, æ арæхстдзийнадæ фæнзуйнаг фæууй. Ци æй æстæги къуæлли? Кæсалгахæсгутæмæ еци нез нæ фæууй. Е дæр, дан, тохæг уасæнги зæбæти цæфи хузæн ресагæй. Æз, æнгъæлдæн, нæ ниббухстайнæ уæхæн ристæн. Уæдта, зæгъæн, дæ цæстæ ку схауа, кенæ ба дæ дууæ цæсти, уотемæй ма еци уасæнги хузæн дæ тохун ма ниууадзæ, е устур дессаг æй. Уæхæн æмбесонди сирдтæ æма мæргъти рази лæг ци æй? Фал мæн ба дæлæ дони буни ци сирд накæ кæнуй, уомæй фестун фæндуй.

— Кæд акулитæ не ’рбалæборонцæ, уæд хуарз, — загъта гъæрæй. — Ку æрбалæборонцæ акулитæ, уæдта хуцау агъазгæнæг фæууæд нæ дууемæн дæр.

«Æцæгæй уотæ гъуди кæнис æма зундгонд Ди Маджио дæу хузæн атæ никъæндзаг адтайдæ кæсалгæбæл? — бафарста нур æхе. — О, е дæр уотæ бакодтайдæ, кенæ ба хуæздæр, уомæн æма мæнæй æвзонгдæр æма тухгиндæр æй. Никки ба ма æ фидæ дæр кæсалгахæссæг адтæй. Цума е ’стæги къуæллитæ хъæбæр фæрресунцæ?»

— Нæ зонун, — загъта бабæй гъæрæй. — Мæнбæл æстæги къуæлли некæд адтæй.

Хор ранигулдæй æма нур зæронд лæг æхецæн зæрдитæ æвæруни туххæй имиста Касабланки арахъи тукани æ хъаурæ куд æвзурста Сьенфузгосаг тухгин негри хæццæ. Е нимад цудæй наулæууæни тæккæ тухгиндæр адæймагбæл. Ерис адтæй армæйхуæцунæй. Дууæ хуæцæги кæрæдзей нихмæ фæббадтæнцæ æнæгъæнæ суткæ. Тукан цъоппидзаг бацæй адæнæй. Етæ фæтæген цирагъи рохсмæ дууердæмæ кодтонцæ. Лæг ба æ цæститæ ниссагъта негри къох æма цæсгоми. Фиццаг аст сахатти ку райевгъудæнцæ, уæд тæрхонгæнгути æййевун райдæдтонцæ цуппæргай сахæттæмæ, цæмæй, цид, рафунæй кодтайуонцæ, уой туххæй, сæ нихти бунтæй тог гъардта, уæддæр кæрæдземæ æдзинæг кастæнцæ. Адæм дууердæмæ кодтонцæ, дессаг сæмæ кастæй уæхæн тох цæбæл фæууодзæнæй, е. Гъæдин фæрстæ цъæх хурст адтæнцæ æма сæбæл цирæгътæ аууон æвардтонцæ. Негри аууон устур адтæй æма дууердæмæ кодта фарсбæл.

Хуæцгутæй уæд еу фæхъхъаурæгиндæр уидæ, уæд — иннæ. Гъе уотæ æнæгъæнæ æхсæвæ. Хуæцгæ кæнгæй, негрæн дардтонцæ арахъ, уæдта ин исасодзиуонтæ тамаку. Арахъ ку раниуазидæ, уæд еу тухгин рæуигъд фæккæнидæ æма еухатт зæронди къох ракъолæ кодта. Фал æй е фæстæмæ исæргъувта.

Фæлæ зæронд лæг фæстæмæ сраст кодта йæ къух. Уый фæстæ гуырысхо нал кодта, негрыл кæй фæтых уыдзæн, ууыл, уый та уыди хорз æмæ тыхджын лæппу. Бонырдæм куы фæци æмæ адæм домын куы райдыдтой, цæмæй тæрхоны лæг ерысгæнджыты хæрæгсастыл банымадтаид æмæ негр æрмæст йæ уæхсчытæ куы банкъуыста, уæд зæронд лæг æваст æрæмбырд кодта йæ тыхтæ æмæ негры къух тасын кæнын райдыдта ныллæгæй-ныллæгдæр, цалынмæ йæ бынтондæр стъолыл æрæвæрдта, уæдмæ.

Ерыс райдыдтой хуыцаубон сæумæрайсом æмæ фæци къуырисæры сæумæрайсом. Хæснаггæнджытæй бирæтæ домдтой ерысгæнджыты хæрæгсастыл банымайын, уымæн æмæ сын порты куыстмæ цæуынафон уыди — уым Гаванæйы дурæвзалыйы компанийæн хъуамæ æвгæдтаиккой дурæвзалы, кæнæ сæкæры голджытæ. Уый куы нæ уыдаид, уæд се ’ппæты дæр фæндыд ерыс кæронмæ ахæццæ кæнын. Фæлæ зæронд лæг фæтыхджындæр æмæ тыхджындæр та фæци, æвгæнæг кусджытæн куыстмæ ацæуыны афон куы уыд, уымæн нæ хæд размæ.

Уый фæстæ дæр ма йæ бирæ хуыдтой Чемпион, негрæн та уалдзæджы радта ногæй йæ тых бавзарыны фадат. Фæлæ быцæугæнджытæ хæснагæн цы æхца æрæвæрдтой, уыдон уый бæрц бирæ нæ уыдысты æмæ йыл дыккаг хатт фæтых æнцондæрæй, уымæн æмæ Сьен-фуэгосаг негрæн йæ ныфс асаст фыццаг матчы дæр. Уый фæстæ ма Сантьяго уыди ноджы дæр цалдæр ерысы, фæлæ стæй уайтагъд ныууагъта уыцы хъуыддаг. Бамбæрста, куы йæ бафæнда, уæд фæтых уыдзæн кæуылдæриддæр, æмæ загъта, зæгъгæ, ахæм ерыстæ зиан сты йæ рахиз къухæн, уый та йæ кæсаг ахсынæн хъæуы. Цалдæр хатты фæлвæрдта ерыс кæнын йæ галиу къухæй. Фæлæ йыл галиу къух кæддæриддæр гадзрахатæй цыд, нæ йын уисæн кодта, æмæ йыл не ’ууæндыд.

После этого он уже больше не сомневался, что победит негра, который был хорошим парнем и большим силачом. И на рассвете, когда люди стали требовать, чтобы судья объявил ничью, а тот только пожал плечами, старик внезапно напряг свои силы и стал пригибать руку негра все ниже и ниже, покуда она не легла на стол.

Поединок начался в воскресенье утром и окончился утром в понедельник. Многие из державших пари требовали признать ничью, потому что им пора было выходить на работу в порт, где они грузили уголь для Гаванской угольной компании или мешки с сахаром. Если бы не это, все бы хотели довести состязание до конца. Но старик победил, и победил до того, как грузчикам надо было выйти на работу.

Долго еще потом его звали Чемпионом, а весною он дал негру отыграться. Однако ставки уже были не такими высокими, и он легко победил во второй раз, потому что вера в свою силу у негра из Сьенфуэгос была сломлена еще в первом матче. Потом Сантьяго участвовал еще в нескольких состязаниях, но скоро бросил это дело. Он понял, что если очень захочет, то победит любого противника, и решил, что такие поединки вредны для его правой руки, которая нужна ему для рыбной ловли. Несколько раз он пробовал по-состязаться левой рукой. Но его левая рука всегда подводила его, не желала ему подчиняться, и он ей не доверял.

Уой фæсте æппундæр нæбал дузæрдуг кодта негри ке рамболдзæнæй, уобæл. Сæуми цъæхтæбæл ба адæм гъæр кæнун райдæдтонцæ, цæмæй сæ тæрхонгæнгутæ æмхъауритæбæл банимайонцæ. Негр е ’усхъитæ фæрсæги æргъувд фæккæни — дæ. Уæд зæронд æнæнгъæлти æ хъауритæ æрбамбурд кодта æма æлхъевун райдæдта негри цонг, цалинмæй бунтон не ’рæвардта, уæдмæ.

Уотемæй фæххуæстæнцæ хуцаубони сæумæй авдисæри сæумæмæ. Берети фæндадтæй, цæмæй сæ æмхъауритæбæл банимадтайуонцæ æма бæрæг базудтайуонцæ. Уомæн æма сæ цæун гъудæй Гавани портмæ; ке æвзалу калунмæ, ке ба сæкæр цурхунмæ. Еци гъуддагмæ гæсгæ тагъд кодтонцæ, æндæр ба алкедæр фæндадтæй тухгиндæри базонун. Фал зæронд лæг фæууæлахез æй косгути цæун агъоммæ. Уогæ уæд æ тæккæ лæги кари адтæй æма ’й худтонцæ чемпион.

Уой фæсте дæр берæ рæстæги еци ном хаста. Уæд уалдзæги ба негрæн фæххуæрд æй. Фал дуккаг хатти уæлахез уотæ дессаг некæ — мæбал кастæй, уомæн æма негрæн æ нифс басастæй фиццаг æмбæлди. Уой фæсте дæр ма Сантьяго уидæ æндæр еристи, фал ин еци гъуддаг берæ нæ рахаста. Ба ’й лæдæрдтæй: лæги хъæбæр ку бафæндæуа, уæд цийфæнди нихмæлæууæгбæл дæр фæууæлахез уæн ес. Æхецæн ниллух кодта: еци еристæ фидбилиз хæссунцæ æ рахес къохæн, е ба ’й кæсалгæ ахæссунмæ хъæбæр гъæуй. Еу къуар хатти æ галеу къохæй хуæцун равзурста, фал ин уоми ба уоййасæ хъаурæ нæ разиндтæй...

«Ныр æй хур дзæбæх басудздзæн, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Нал бауæнддзæн мæ фыддæрадæн æндзыг кæнын, кæд ма ахсæв тынг уазал уа, уымæн нæ зонын. Цымæ мæм ахсæв цы амонд кæсы?»

Йæ сæрты атахт хæдтæхæг, Майамимæ тахт, æмæ зæронд лæг федта, хæдтæхæджы аууонæй тæхгæ кæсæгтæ куыд фæтарстысты æмæ уæлдæфмæ куыд схъиудтытæ кодтой, уый.

— Иугæр ам афтæ арæх у тæхгæ кæсаг, уæд дзы хъуамæ искуы æввахс макрель кæсаг дæр уа, — загъта зæронд лæг æмæ тынгдæр сынцад йæ фæсонтæй кæфы босыл, афæлвæрдта, кæддæра кæфæн иу чысыл уæддæр æввахсдæр æрбаласæн нæй. Фæлæ уайтагъд бамбæрста, — уый гæнæн нæй, — уымæн æмæ та бæхсныг фæндыры хъисау ныддыз-дыз кодта, доны æртæхтæ йыл агæпп-гæпп кодтой, тас ын уыди аскъуыйынæн. Бæлæгъ цадæггай ленк кодта размæ, зæронд лæг йæ цæст дардта хæдтæхæгмæ, цалынмæ фæаууон, уæдмæ.

«Æвæццæгæн, хæдтæхæгæй кæсгæйæ алцыдæр диссаг у, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Цымæ ахæм бæрзондæй денджыз цы хуызæн у? Афтæ бæрзонд куы нæ тæхиккой, уæд мын уырдыгæй иттæг хорз фениккой мæ кæф. Тæхуды, дыууæсæдæ сардзины бæрзæнды цадæггай куы тæхин, цæмæй уæлейæ фенон мæ кæф. Уартджын хæфсытæ ахсынмæ куы цыдыстæм, уæд-иу наухъæды цъупмæ сбырыдтæн æмæ-иу, æгæрыстæмæй, уырдыгæй дæр бирæ цыдæртæ федтон. Макрель уырдыгæй цъæхдæр зыны, уырдыгæй йыл равзарæн ис фиолетхуыз тæлмытæ æмæ тæппытæ, æмæ фенæн ис, уыцы æмдзыгуырæй куыд ленк кæнынц, уый. Цымæ тагъддзу кæфтæн, денджызы тар арфы чи ленк кæны, уыдонæн се ’ппæтæн дæр фиолетхуыз фæсонтæ, хаттæй-хатт та фиолетон тæлмытæ кæнæ тæппытæ цæмæн ис? Макрель æрмæст зынгæ афтæ кæны, цыма цъæх у, æцæгæй сыгъзæринхуыз у. Фæлæ тынг куы сыстонг вæййы æмæ хæринаг куы агуры, уæд йæ фæрстыл разыны фиолетхуыз тæлмытæ, марлин кæсагæн куыд у, афтæ. Цымæ фырмæстæй афтæ кæны? Æви, чи зоны, тагъддæр кæй фæленк кæны, уымæн афтæ у?»

Цалынмæ æрталынг, уымæй чысыл раздæр, саргассаг донхалты егъау сакъадахы цурты куы фæцæйленк кодтой æмæ-иу донхалтæ сабыр уылæнтыл уæлæмæ куы ссыдысты æмæ узæгау куы кодтой, цыма океан бур хъæццулы бын кæмæндæр хъæбыстæ кодта, уыйау, уæд гыццыл æнгуыр æрцахста макрель кæсаг. Зæронд лæг æй ауыдта, хуры тынтæм сыгъзæрин тæмæнтæ калгæ æмæ, тæссæй йæ астæуыл æркъæлæт уæвгæй, йæ ленкгæнæн базыртæй æмдзæгъд кæнгæйæ, уæлдæфмæ куы сгæпп кодта, уæд. Кæсаг ноджыдæр гæппытæ кодта æмæ кодта дæсны акробатау. Зæронд лæг аивæй рацыд бæлæгъы къæдзилмæ æмæ æрбадт. Ставд бæхсныгыл йæ рахиз къухæй хæцыд, галиу къухæй раласта макрель кæсаджы, йæ бæгъæввад галиу къахæй та, денджызæй цы гыццыл æнгуыры бос раласта, ууыл ныллæууыд. Макрель бæлæгъы тæккæ цур куы уыд æмæ, удуæлдай тох кæнгæйæ, йæхи дыууæрдæм куы раппар-баппар кодта, уæд зæронд лæг бæлæгъы чъилæй æргуыбыр кодта æмæ бæлæгъмæ сласта сыгъзæринау цæхæркалгæ фиолетхуыз тæлмытæ кæсаг. Макроль адæргæй йæ дзыхы нылхъывта æнгуыр, йæ даргъ тъæпæн буар, йæ сæр æмæ йæ къæдзил сæхи хостой бæлæгъы астæрдыл, цалынмæ йын зæронд лæг йæ сыгъзæрин тæмæнкалгæ сæр фæцæф кодта, уæдмæ. Фæлæ уæд базыр-зыр кодта æмæ ныссабыр.

Зæронд лæг кæсаг рафтыдта æнгуырæн, бакодта та йыл сардин æмæ та йæ бæлæгъы чъилæй аппæрста. Стæй сындæггай фæстæмæ æрбаздæхт бæлæгъы фындзмæ. Йæ галиу къух доны анхъæвзта æмæ йæ йæ хæлафыл æрсæрфта, уæззау бæхсныг рахиз уæхскæй раивта галиумæ æмæ йæ рахиз къух дæр анхъæвзта, хур океаны куыд ныххызт æмæ йæ егъау бæхсныг доны цас æмуырдыг цæуы, уымæ йæ хъус даргæйæ.

— Раздæр куыд уыд, иууылдæр афтæ, — загъта зæронд лæг.

Фæлæ йæ къух доны куы ауагъта, уæд бафиппайдта, бæлæгъ бирæ сындæгдæр цæуын кæй байдыдта, уый.

— Дыууæ фыййаджы иумæ бабæтдзынæн æмæ сæ бæлæгъы къæдзилыл цæхгæрмæ ныффидар кæндзынæн, цæмæй ахсæв фæстæмæ хæцой бæлæгъыл, — загъта зæронд лæг. — Ацы кæфмæ æнæхъæн æхсæвы фаг дæр ис тых. Гъемæ мæнмæ дæр ис.

"Солнце ее теперь пропечет хорошенько, - подумал он. - Она не посмеет больше затекать мне назло, разве что ночью будет очень холодно. Хотел бы я знать, что мне сулит эта ночь".

Над головой у него прошел самолет, летевший в Майами, и старик видел, как тень самолета спугнула и подняла в воздух стаю летучих рыб.

- Раз здесь так много летучей рыбы, где-то поблизости должна быть и макрель, - сказал он и посильнее уперся спиною в лесу, проверяя, нельзя ли подтащить рыбу хоть чуточку ближе. Но он скоро понял, что это невозможно, потому что бечева снова задрожала, как струна, угрожая лопнуть, и по ней запрыгали водяные капли. Лодка медленно плыла вперед, и он провожал глазами самолет, пока тот не скрылся.

"Наверно, с самолета все выглядит очень странно, - подумал он. - Интересно, какой вид с такой высоты имеет море? Они оттуда могли бы прекрасно разглядеть мою рыбу, если бы не летели так высоко. Хотел бы я медленно-медленно лететь на высоте в двести саженей, чтобы сверху посмотреть на мою рыбу. Когда я плавал за черепахами, я, бывало, взбирался на верхушку мачты и даже оттуда мог разглядеть довольно много. Макрель оттуда выглядит более зеленой, и можно различить на ней фиолетовые полосы и пятна и увидеть, как плывет вся стая. Почему у всех быстроходных рыб, которые плавают в темной глубине, фиолетовые спины, а зачастую и фиолетовые полосы или пятна? Макрель только выглядит зеленой, на самом деле она золотистая. Но когда она по-настоящему голодна и охотится за пищей, на боках у нее проступают фиолетовые полосы, как у марлина. Неужели это от злости? А может быть, потому, что она движется быстрее, чем обычно?"

Незадолго до темноты, когда они проплывали мимо большого островка саргассовых водорослей, которые вздымались и раскачивались на легкой волне, словно океан обнимался с кем-то под желтым одеялом, на маленькую удочку попалась макрель. Старик увидел ее, когда она подпрыгнула в воздух, переливаясь чистым золотом в последних лучах солнца, сгибаясь от ужаса пополам и бешено хлопая по воздуху плавниками. Она подпрыгивала снова и снова, как заправский акробат, а старик перебрался на корму, присел и, придерживая большую бечеву правой рукой и локтем, вытащил макрель левой, наступая босой левой ногой на выбранную лесу. Когда макрель была у самой лодки и отчаянно билась и бросалась из стороны в сторону, старик перегнулся через корму и втащил в лодку жаркую, как золото, рыбу с фиолетовыми разводами. Пасть макрели судорожно сжималась, прикусывая крючок, а длинное плоское тело, голова и хвост колотились о дно лодки, пока старик не стукнул ее по горящей золотом голове, и она, задрожав, затихла.

Старик снял рыбу с крючка, снова наживил его сардиной и закинул леску за борт. Потом он медленно перебрался на нос. Обмыв левую руку, он вытер ее о штаны, переместил тяжелую бечеву с правого плеча на левое и вымыл правую руку, наблюдая за тем, как солнце опускается в океан и под каким уклоном тянется в воду его большая леса.

- Все идет по-прежнему, - сказал он. Но, опустив руку в воду, он почувствовал, что движение лодки сильно замедлилось.

 - Я свяжу друг с другом оба весла и прикреплю их поперек кормы, чтобы они ночью тормозили лодку, - сказал он. - У этой рыбы хватит сил на всю ночь. Ну, и у меня тоже.

«Хор æй дзæбæх æртавдзæнæй, — рагъуди кодта, — е нæбал бандеудзæнæй ниххуссун мæн фудæнæн. Аци æхсæвæ мæмæ ци кæсуй, уой ку зонинæ».

Æ сæрти æрбатахтæй хуæдтæхæг Майами æрдæмæ. Зæронд лæг рауидта цалдæр тæхгæ кæсалги куд фæттарстæнцæ æма сæхе уæлдæфмæ куд исистонцæ, уой.

— Кæд ами уойбæрцæ тæхгæ кæсæлгитæ ес, уæд си хæстæг гъæуама макрель дæр уа, загъта лæг æма хъæбæрдæр ниххуæстæй æ сунтæй æнгурбосбæл, гъома, кæд, кæсалги æхемæ минкъий хæстæгдæрмæ æрбайвазидæ. Фал æй балæдæрдтæй — неци си рауайдзæнæй. Суфцæйласæн бæндæн æ фур итингæй ба зир-зир кодта æма ин ратонунæй фæттарстæй. Бæлæгъ сабургай накæ кодта размæ. Лæг ба кастæй хуæдтæхæгмæ, цалинмæ нæ фæййаууон æй, уæдмæ.

«Æвæдзи, хуæдтæхæгæй бунмæ кæсун дессагæй», — рагъуди кодта зæронд лæг. — Цума, уордигæй кæсгæй, денгиз ци хузæн æй? Уотæ бæрзонд ку нæ тахтайуонцæ, уæд мин мæ кæсалгæ фæууидтайуонцæ. Тæходуй уæхæн бæрзондæй и кæсалгæмæ æркæсæ! Гъуæрттун хæпситæбæл ку цауæн кæнинæ, уæд мачти цъопмæ исбуринæ æма уордигæй дæр ма берæ дессагдæр ку зиннидæ бунмæ. Зæгъæн, макрель, сæрæй кæсгæй цъæхдæрхуз зиннуй, рабæрæг ибæл уй чернелхуз тæлмитæ æма стъæлфитæ. Донæн æ арфдæри ци цурдцæуæг кæсæлгитæ накæ кæнуй, уонæн, цума, сæ рæгътæ æма рагъи тæлмитæ чернелхуз цæмæн фæуунцæ? Макрельæн æ хузæ цъæх фæззиннуй, æцæгæй ба сутъзæрийнæхуз æй. Фал е ’цæгæй ку исæстонг уй æма хуæруйнагбæл цауæн кæнун ку райдайуй, уæд æ фæрстæбæл чернелхуз тæлмитæ рабадуй, марлини хузæн. Дессагæн, еци хузæ æ мæстæй райсуй? Кенæ ба, кæд, иннæ хæттитæй игъаугидæр тагъддæр ке фæннакæ кæнуй, уой туххæй уотæ фæууй?»

Талингæмæ берæ нæбал гъудæй, уотемæй минкъий æнгурæмæ бахаудтæй макрель. Зæронд лæг æй фæууидта уæлдæфмæ æхе ку сæхста, уæд. Фæстаг хори тунтæмæ æрттевæнтæ калдтонцæ æ сугъзæрийнæ фæрстæ. Акробатти хузæн æхе фехсæ-фехсæ кодта уæддæфмæ. Зæронд лæг бæлæгъи фæстаг хаймæ æхе нийста æма æрбахæстæг кодта макрель, уæдта ’й исиста бæлæгъмæ. Æ сугъзæрийнæ бауæрбæл адтæй чернилæхуз тæлмитæ. Æ гъæлæс фегон-фегон кодта. Æ даргъ тъæпæн бауæр, къæдзелæ æма сæр хуаста бæлæгъи бунбæл, цалинмæ ин зæронд лæг æ сæр не ’рцавта, уæдмæ. Уой фæсте ба, низзир-зир кæнгæй, æргъос æй.

Зæронд лæг æнгурæй исæфтудта кæсалги, нæуæгæй ибæл сардинкæ бакодта æма ’й багæлста донмæ. Уæдта сабургай бæлæгъæн æ раззаг хаймæ рацудæй. Æ галеу къох нихснадта, æ хæлафбæл æй ниссæрфта. Бæндæни уæзæ æ рахес усхъæй галеумæ байивта, нихснадта æ рахес къох дæр, уæдта хор океани куд нигъулуй, уомæ кастæй.

— Алцидæр æ уагбæл æй, — загъта бабæй зæронд лæг.

Фал, æ къох дони ниццæвгæй, бафеппайдта бæлæгъи цуд дзæвгарæ фæссабурдæр æй.

Мæ дууæ фиййаги кæрæдзебæл цæхгæрмæ исбæтдзæнæн бæлæгъи фæстаг хаййи, цæмæй æй ахсæви уорамунæн агъаз уонцæ, — загъта лæг. — Ади кæсалгæн æ хъаурæ æнæгъæнæ æхсæви фагæ дæр æй. Фал æз дæр хомух нæ дæн.

«Æвæццæгæн, хуыздæр уыдзæн, макрель фæстæдæр куы асыгъдæг кæнон, уæд, — ахъуыды кодта йæхинымæр, — цæмæй йæ туг иууыл ма фæцæуа. Фæстæдæр æй асыгъдæг кæндзынæн æмæ фыййæгтæ дæр уæд бабæтдзынæн, цæмæй фæстæмæ хæцой бæлæгъыл. Хуыздæр уыдзæн, нырма кæфы куы нæ знæт кæнон, уæд, уæлдайдæр хурныгуылын афон. Хурныгуылæны тынг знæт кæны. цыфæнды кæсаг дæр».

Йæ къух дымгæмæ ссур кодта, стæй бæхсныгыл ныххæцыд æмæ кæфæн йæхи æввахс баласæгау кæнын кодта фæйнæгастæрд бынатмæ, æмæ афтæмæй бæхсныджы уæз йæхицæй бæлæгъмæ раивта.

«Ныр æз цыдæртæ базыдтон, — ахъуыды кодта зæронд лæг, — Нырма йыл мæ бон цæуы. Стæй æнгуыр куы аныхъхъуырдта, уæдæй нырмæ ницы ма бахордта, æмæ уый дæр хъуыдыйаг у, уымæн æмæ уый хуызæн стыр кæфы бирæ хæринаг хъæуы. Æз бахордтон æнæхъæн тунец. Райсом та бахæрдзынæн макрель. — Зæронд лæг макрелы хуыдта dorado.

«Хъуамæ дзы иу кæрдих ахæрон; куы йæ ссыгъдæг кæнон, уæд. Макрелы фыд тунецы фыдæй зындæр хæрæн у. Фæлæ дунейы æнцон ницы ис».

— Куыдтæ дæ, мæ хæлар кæф? — бафарста хъæрæй, — Æз иттæг дзæбæх хатын мæхи. Мæ къух тынг нал риссы, хæринаг мын ис æнæхъæн æхсæвы фаг, æмæ ноджы боны фаг дæр. Хорз, бæлæгъы лас, мæ хæлар кæф. Зæронд лæг куыд дзырдта, æппындæр афтæ хорз нæ хатыд йæхи, уымæн æмæ йæ фæсонтæ бæхсныгæй цы рис æвзæрстой, уый рис нал уыди, фæлæ æппæт буары хъизæмар æмæ уымæй тыхсти. «Æз уымæй фылдæртæ федтон, — йæхицæн ныфсытæ æвæрдта, — Мæ къух хæрз чысыл хъæдгомы йедтæмæ нæу, иннæ къух та мын æндзыг нал кæны. Мæ къæхтæ дзæбæх сты. Хæлцæн дæр æз бирæ рæвдздæр дæн, кæфимæ абаргæйæ».

Баталынг. Сентябры æвиппайды аталынг вæййы, куыддæр хур аныгуылы, афтæ. Зæронд лæг йæхи æруагъта, цæхх кæй бахордта, уыцы фæйнæджытыл æмæ йæ тых — йæ бонæй архайдта йæ фæллад суадзыныл. Арвыл фæзынд фыццаг стъалытæ. Зæронд лæг нæ зыдта Ригель, зæгъгæ, стъалыйы ном», фæлæ йæ куы ауыдта, уæд бамбæрста, рæхджы иннæ стъалытæ дæр кæй фæзындзысты, уый, æмæ та уæд уыцы дард хæлæрттæ йемæ уыдзысты.

— Кæф дæр мæ хæлар у, — загъта зæронд лæг. — Никуы федтон ахæм кæф, æмæ нæдæр хъусгæ фæкодтон, ахæм кæфтæ вæййы, уый. Фæлæ йæ хъуамæ амарон. Куыд хорз у, стъалытæ марын нæ кæй нæ хъæуы, уый!

«Дæхæдæг ма ахъуыды кæн, лæг æрвылбон хъавы мæй амарынмæ! Æмæ дзы мæй лидзы. Фæлæ лæджы æрвылбон хуры фæдыл зилын куы хъæуид, цæмæй йæ амара, уæд та? Нæ, цыфæнды зæгъ, фæлæ мах уæддæр æнамонд не стæм», — ахъуыды кодта зæронд лæг.

Стæй йæм тæригъæд æркаст стыр кæф, уымæй дæр æххормаг, фæлæ йын тæригъæд кæй кодта, уый йæ æппындæр нæ иргъæвта, марынмæ йæ кæй хъавыд, уыцы хъуыдыйæ. Цал æмæ цал лæджы бафсаддзæн! Фæлæ цымæ адæм уый аккаг сты, цæмæй йæ фыдæй сæхи бафсадой? Кæй зæгъын æй хъæуы, не сты. Дунейы уый фыдæй йæхи бафсадыны аккаг ницы ис: акæсут-ма, уæ хорзæхæй, куыд диссаджы хæрзæгъдау æмæ стыр уæздан у!

«Æз бирæ не ’мбарын, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Фæлæ куыд хорз у, хур, мæй æмæ нæ стъалытæ марын кæй нæ хъæуы, уый! Денджызæй хæринаг кæй домæм æмæ не ’фсымæрты кæй марæм, уый дæр æгъгъæд у.

Ныр мын ахъуыды æмбæлы донвыййæгтæй бæлæгъ уромæн срæвдз кæныныл. Иуæй хорз у, иннæмæй нæ. Уый бæрц бæхсныг ыл бахардз уыдзæн, æмæ кæфы куы бафæнда, уæд гæнæн ис, æмæ мæ къухæй аирвæза — донвыййæгтæй уромæн куы саразон бæлæгъæн, уæд фердæхынмæ рæвдз нал уыдзæн. Бæлæгъ фердæхынмæ рæвдз кæй у, уымæй дæргъвæтин кæнынц нæ хъизæмартæ — æз æмæ кæфы хъизæмæртæ, фæлæ мæ фервæзыны хос дæр уый мидæг ис. Ацы кæфы куы бафæнда, уæд йæ бон у, æмæ ноджы цырддæр ленк кæна. Цыфæнды уа, уæддæр макрелæн йæ хуылфыдзаумæттæ асыгъдæг хъæуы, цалынмæ нæ сысмаг, уæдмæ, æмæ дзы гыццыл ахæрын хъæуы, цæмæй мæм тых æрцæуа.

Еныр ма иу сахаты бæрц аулæфдзынæн, æмæ кæф ницы фыдвæнд кæны, уый куы фенон, уæд бæлæгъы фæстаг кæронмæ аивдзынæн, уым цы хъæуы, уый сараздзынæн æмæ донвыййæгты хабар ахицæн кæндзынæн. Уæдмæ бакæсдзынæн, кæддæра цы ми кæнид. Донвыййæгтæй уромæн саразын — уый хорз фæнд у, фæлæ ныртæккæ хъæуы æнæ къуыхцы архайд. Кæфæн нырма йæ тых йæхимæ ис, стæйдæр куыд бафиппайдтон, афтæмæй æнгуыр ныффидар йæ дзыхы тæккæ фисыны, йæ дзых та æмырæхгæд дары. Æнгуырæй цы хъизæмартæ æвзары, уыдон афтæ æвирхъау не сты. Тынгдæр хъизæмар кæны æххормагæй æмæ кæй не ’мбары, уыцы тæссагдзинады æнкъарæнæй, Уæдæ дæ фæллад суадз, зæронд лæг. Уадз æмæ хъиамæт кæна кæф, цалынмæ дæ рад ралæууа, уæдмæ».

Куыд æм фæкаст, афтæмæй дыууæ сахатæй къаддæр нæ баулæфыд. Ныр мæй æрæгмæ скæсы, æмæ йæ бон нæ уыд рæстæг рафæлгъауын. Æцæг, улæфгæ кодта æрмæст афтæ, фæтчыгъæдæн. Раздæрау йæ фæсонтыл æнкъардта кæфы уæз, фæлæ йæ галиу къухæй бæлæгъы фындзы чъилыл æнцой кæнгæйæ архайдта, цæмæй кæфы уæз иууыл тынгæй-тынгдæр бæлæгъæн йæхиуыл æруагътаид.

«Бæхсныг бæлæгъыл бабæттын мæ бон куы уаид, уæд куыд æнцон уаид, — ахъуыды кодта зæронд лæг. Фæлæ хæрз цадæг дæр куы атъæпп кæна, уæд бæхсныг аскъуыйдзæни. Æз хъуама æппынæдзух мæ буарæй лæмæгъ кæнон бæхсныджы æлхъывд æмæ алы уысм дæр цæттæ уон мæ дыууæ къухæй бæхсныг ауадзынмæ».

"Пожалуй, лучше будет, если я выпотрошу макрель попозже, - подумал он, - чтобы из нее не вытекла вся кровь. Я сделаю это немного погодя и тогда же свяжу весла, чтобы притормозить лодку. Лучше мне покуда не беспокоить рыбу, особенно во время захода солнца. Заход солнца дурно влияет на всякую рыбу".

Он обсушил руку на ветру, а затем, схватив ею бечеву, позволил рыбе подтянуть себя вплотную к дощатой обшивке, переместив таким образом упор со своего тела на лодку.

"Кое-чему я научился, - подумал он. - Пока что я с нею справляюсь. К тому же нельзя забывать, что она не ела с тех пор, как проглотила наживку, а она ведь большая, и ей нужно много пищи. Я-то съел целого тунца. Завтра я поем макрели. - Старик называл макрель dorado. - Пожалуй, я съем кусочек, когда буду ее чистить. Макрель есть труднее, чем тунца. Но ничто на свете не дается легко".

- Как ты себя чувствуешь, рыба? - спросил он громко. - Я себя чувствую прекрасно. Левая рука болит меньше, и пищи хватит на целую ночь и еще на день. Ладно, тащи лодку, рыба.

Старик совсем не так уж хорошо себя чувствовал, потому что боль, которую причиняла его спине веревка, почти перестала быть болью и превратилась в глухую ломоту, а это его беспокоило. "Со мной случались вещи и похуже, - утешал он себя. - Рука у меня поранена совсем легко, а другую больше не сводит судорога. Ноги у меня в порядке. Да и в смысле пищи мне куда лучше, чем рыбе".

Было темно; в сентябре темнота всегда наступает внезапно, сразу же после захода солнца. Он лежал, прислонившись к изъеденным солью доскам, и изо всех сил старался отдохнуть. На небе показались первые звезды. Он не знал названия звезды Ригель, но, увидев ее, понял, что скоро покажутся и все остальные и тогда эти далекие друзья будут снова с ним.

- Рыба - она тоже мне друг, - сказал он. - Я никогда не видел такой рыбы и не слышал, что такие бывают. Но я должен ее убить. Как хорошо, что нам не приходится убивать звезды!

"Представь себе: человек что ни день пытается убить луну! А луна от него убегает. Ну, а если человеку пришлось бы каждый день охотиться за солнцем? Нет, что ни говори, нам еще повезло", - подумал он.

Потом ему стало жалко большую рыбу, которой нечего есть, но печаль о ней нисколько не мешала его решимости ее убить. Сколько людей он насытит! Но достойны ли люди ею питаться? Конечно, нет. Никто на свете не достоин ею питаться: поглядите только, как она себя ведет и с каким великим благородством.

"Я многого не понимаю, - подумал он. - Но как хорошо, что нам не приходится убивать солнце, луну и звезды. Достаточно того, что мы вымогаем пищу у моря и убиваем своих братьев.

Теперь мне следует подумать о тормозе из весел. У него есть и хорошие и дурные стороны. Я могу потерять столько бечевы, что потеряю и рыбу, если она захочет вырваться, а тормоз из весел лишит лодку подвижности. Легкость лодки продлевает наши страдания - и мои и рыбы, но в ней и залог моего спасения. Ведь эта рыба, если захочет, может плыть еще быстрее. Как бы там ни было, надо выпотрошить макрель, пока она не протухла, и поесть немножко, чтобы набраться сил.

Теперь я отдохну еще часок, а потом, если увижу, что рыба ничего не замышляет, переберусь на корму, сделаю там что нужно и приму решение насчет весел. А тем временем я присмотрюсь, как она будет себя вести. Штука с веслами - удачная выдумка, однако сейчас надо действовать наверняка. Рыба еще в полной силе, и я заметил, что крючок застрял у нее в самом углу рта, а рот она держит плотно закрытым. Мучения, которые причиняет ей крючок, не так уж велики, ее гораздо больше мучит голод и ощущение опасности, которой она не понимает. Отдохни же, старик. Пусть трудится рыба, пока не настанет твой черед".

Он отдыхал, как ему казалось, не меньше двух часов. Луна выходила теперь поздно, и он не мог определить время. Правда, отдыхал он только так, относительно. Он по-прежнему ощущал спиной тяжесть рыбы, но, опершись левой рукой о планшир носа, старался переместить все больший и больший вес на самую лодку.

"Как все было бы просто, если бы я мог привязать бечеву к лодке! - подумал он. - Но стоит ей рвануться хотя бы легонько, и бечева лопнет. Я должен беспрерывно ослаблять тягу своим телом и быть готов в любую минуту опустить бечеву обеими руками".

«Æвæдзи хуæздæр уодзæнæй макрель фæстæдæр багъуд кæнун, — рагъуди кодта зæронд лæг, — уæд си минкъийдæр тог рацæудзæнæй. Уой бакæндзæнæн, нур ба бал мæ фиййæгтæ кæрæдзебæл бабæттон. Кæсалгæ нур гъигæ даргæ нæма ’й, Уомæн æма хорæфтуйун афони еугур кæсæлгитæ дæр æзнæт кæнунмæ».

Лæг æ къох думгæмæ басор кодта, уæдта бæхснугмæ цурдгомау февналдта æма кæсалги бæлæгъмæ исæлваста, уотемæй æ бауæрбæл ци уæзæ адтæй, уой бæлæгъбæл æруагъта.

«Еу минкъий цæбæлдæрти исахур дæн, — рагъуди кодта лæг. Нур бал кæсалги хæццæ исарæхсдзæнæн. Иронхгæнгæ нæй, кæдæй æнгурæ ранихъуардта, уæдæй æстонг æй, уоййасæ устур кæсалги ба берæ хуæрун гъæуй. Æз ба æфсес дæн. Исон ба макрель бахуæрдзæнæн. Кæдзос æй ку кæнон, уæд ин æ еу хай бахуæрдзæнæн. Макрель зинхуæрæн кæсалгæ ’й. Фал дуйнебæл æнцонæй неци ес.

Куд дæ, кæсалгæ? — гъæрæй бафарста лæг. — Æз хъæбæр дзæбæх дæн. Мæ галеу къох нæбал ресуй. Хуæруйнаг дæр мæмæ ахсæви æма исони фагæ ес. Гъо, гъæйдæ, кæсалгæ, размæ рахуæцæ бæлæгъбæл.

Зæронд лæгæн æ астæутæ хъæбæр ристæнцæ æма уобæл гузавæ кодта. «Амæй мæбæл фуддæр уавæртæ дæр искæнидæ, — æхецæн зæрдитæ æвардта. — Мæ еу къох минкъий фæгъгъæдгин æй, иннæ ба хусгæ нæбал кæнуй. Мæ къæхтæ нæ ресунцæ. Мадта хуæрди æгъдауæй дæр мæн гъуддаг берæ хуæздæр æй кæсалги гъуддагæй».

Æрталингæ ’й. Сентябри мæйи хор куддæр ранигулуй, уотæ æваст æрбаталингæ уй. Лæг æхе бакъолæ кодта цæнхæй хуæрд бæлæгъи фæйнæгутæбæл. Хъæбæр архайдта бауолæфунбæл. Фиццаг æстъалутæ исзиндтæнцæ арвбæл. Зæронд лæг, Ригель, зæгъгæ, еци стъалуй ном нæ зудта, фал æй арвбæл ку исуидта, уæд балæдæрдтæй — рæхги иннæ стъалутæ дæр фæззиндзæнæнцæ æма бабæй æ идарди æмбæлттæ æ хæццæ уодзæнæнцæ.

— Кæсалгæ — е дæр ме ’мбал æй, — загъта зæронд лæг. — Æз мæнæ аййасæ устур кæсалгæ уингæ нæ, фал коййæй дæр некæд фегъустон. Æз æй гъæуама рамарон. Хуарз æма лæгæн æстъалутæ маргæ не ’рцæунцæ!

«Зæгъæн, адæймаг алли бон дæр мæйи рамарунмæ ку гъавидæ! Мæйæ ба ин раледзуй. Кенæ ба алли бон дæр хорбæл ку цауæн кæнидæ? Нæ, цийфæнди ку уа, уæддæр мах гъуддаг хуарз рауадæй», — рагъуди кодта е.

Уæдта тæрегъæд кæнун райдæдта устур кæсалгæн, кæци нур, уой бæрцæ рæстæг æнæхуæргæй, фал ин æ рамарунбæл ба уæддæр æ фæндæ не ’ййевуй. Цæйбæрцæ адæми фагæ рауодзæнæй, фал етæ уой фид бахуæруни аккаг æнцæ? Нæ ’нцæ! Гъæуама уой фид маке хуæра. Кæсайтæ ’ймæ, æхе ци хузи уæздан даруй.

«Берæ гъуддæгтæ нæ лæдæрун, — рагъуди кодта е. — Фал ци хуарз æй хор, мæйæ æма стъалутæн марæн ке нæййес! Æрмæст е дæр фагæй æма денгизæй хуæруйнаг тухтона ке кæнæн, не ’рваддæлти уодтæ æскъунгæй».

— Нур бал мæ фиййæгтæй уорамæнтæ куд исаразон, уобæл мæ дзæбæх расагъæс кæнун гъæуй. Еуæрдигæй хуарз æнцæ, иннердигæй ба лæгъуз. Кæсалги фиййæгтæй уорамун неци кæнуй. Фал æй ку бафæндæуа, уæд æхе дæр ратондзæнæй, уæдта мин мæ бæхснуг дæр нискъудтæ кæндзæнæй. Фиййæгтæй æй ку уорамон, уæдта уомæй ба мæ бæлæгъæн фехæлунæй тæссаг æй. Æнцон æнсонæн ке ’й бæлæгъ, е ба мæнæн дæр æма кæсалгæн дæр хуарз æй. Кæсалги ку бафæндæуа, уæд никки тагъддæр цæунгъон дæр æй. Цæй, цийфæнди дæр уæд, мæ минкъий кæсалгæ багъуд кæнон æма си бахуæрон, цæмæй мæ хъауритæбæл бафтуйа.

— Нур бал еу сахат рахуссон, уæдта кæсалгæ ку неци уæлдай æзмæзд кæна, уæд бæлæгъи фæстаг хаймæ рацæудзæнæн æма фиййæгти туххæй ести исфæндæ кæндзæнæн. Уæди уæнгæ ба ма ин æ уагмæ æркæсдзæнæн. Фиййæгтæй уорамæн искæнун хуарз æргъудидзийнадæй, фал нур куд хуæздæр униау æй, уотæ бакæнун гъæуй. Кæсалгæн ма æ хъаурæ æ медæгий, æнгурæ ба, — фæ ’й уидтон, æ гъæлæси кæронбæл бафтудæй. Æ гъæлæс æнгом даруй, уомæ гæсгæ ’й æнгурæ бустæги хъæбæр нæ ресун кæнуй. Хъæбæрдæр æй тухсун кæнунцæ е ’стонг æма æ тас, кæцити нæ лæдæруй. Ба бал уолæфæ, зæронд. Уадзæ, кæсалгæ бал хъиамæт кæнæд, дæу рæстæг дæр æрцæудзæнæй.

Фæууолæфтæй, æвæдзи, еу дууæ сахатти. Нур мæйæ æрæгиау истулуй æма уомæ гæсгæ рæстæг зин базонæн æй. Уогæ уолæфгæ дæр уотид æррæстæ кодта. Фиццаги хузæн нур дæр æ сунтæй æнкъардта кæсалги уæзæ æма архайдта уой фулдæр бæлæгъбæл æруадзунмæ.

«Мæ бæхснуг мин бæлæгъбæл бабæттун ку бантæсидæ, уæд хъæбæр хуарз бæргæ уидæ! — рагъуди кодта е. Фал минкъийдæр æхе ку фæррæтегъа, уæд бæхснуг ратондзæнæй. Уомæ гæсгæ мæ къохи ун хуæздæр æй».

— Фæлæ нырма куы нæ бафынæй кодтай, зæронд лæг, — загъта хъæрæй. — Рацыди боны ’рдæг æмæ æнæхъæн æхсæв, стæй ноджыдæр иу бон, фæлæ ды уæддæр нæма бафынæй кодтай æмæ нæ. Æрхъуыды кæн, иу чысыл уæддæр цы амалæй афынæй кæнай, уый, цалынмæ кæф сабыр у æмæ нæ фыдуаг кæны, уæдмæ. Куы нæ бафынæй кæнай, уæд дæ сæр разилдзæн.

«Ныртæккæ мæ сæр ирд у, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Æгæр ирд дæр ма у. Мæ хотæ, стъалытæ куыд ирд сты, афтæ. Фæлæ мæ уæддæр афынæй кæнын хъæуы. Стъалытæ дæр фынæй кæнынц, мæй дæр фынæй кæны, хур дæр фынæй кæны, æгæрыстæмæй, хаттæй-хатт фынæй кæны океан дæр, дон куы нæ фæцæуы æмæ бæстæ æнцад-æнцой куы вæййы, уыцы бонты. Ма дæ ферох уæд афынæй кæнын, — фæдзæхста йæхи. — Дæхи бафынæй кæнын кæн; æнгуыры бос цæмæй ныууадзай, уымæн æрымыс исты хуымæтæг æмæ зæрдæдарæн амал. Ныр уал ацу бæлæгъы къæдзилмæ æмæ ссыгъдæг кæн макрель. Фæлæ донвыййæгтæй бæлæгъуромæн скæнын тасы хъуыддаг у, куы бафынæй уай, уæд.

«Æниу куы нæ бафынæй уон, уæддæр бафæраздзынæн, — загъта йæхицæн. — О, дæ бон у, фæлæ уый дæр æгæр тæссаг у».

Йæ цыппæртыл хилын райдыдта бæлæгъы къæдзилмæ, кæфы куыннæ сызнæт кæна, ууыл архайгæйæ. «Чи зоны уый дæр фынæй кæны, — ахъуыды кодта йæхинымæр. — Фæлæ мæн нæ фæнды, æмæ уый йæ фæллад уадза. Уый цалынмæ амæла, уæдмæ хъуамæ ласа бæлæгъ».

Бæлæгъы къæдзилмæ куы бахæццæ, уæд иннæрдæм разылд æмæ кæфы уæз иууылдæр йæ галиу къухмæ раивта, рахиз къухæй та кард сласта йæ кæрддзæмæй. Стъалытæ хорз рухс кодтой, æмæ макрелы дзæбæх уыдта цæст. Зæронд лæг ын кард йæ сæры ныссагъта æмæ йæ раласта голладжы бынæй. Йæ къахæй хæцыд кæсагыл æмæ йын уайтагъд йæ гуыбын акъæртт кодта йæ къæдзилæй суанг йæ бинаг æфсæры кæронмæ. Стæй йæ кард нывæрдта, йæ рахиз къухæй акалдта макрелы хуылфыдзаума æмæ йын ратыдта йæ хъусаутæ. Йæ ахсæн уыд уæззау æмæ лæгъз; акъæртт æй кодта æмæ дзы разынд дыууæ тæхгæ кæсаджы. Нырма ног æмæ хъæддых уыдысты æмæ сæ фæрсæй-фæрстæм æрæвæрдта бæлæгъы бын, макрелы хуылфыдзаума та денджызмæ аппæрста. Доны куы аныгъуылдысты, уæд сæ фæстæ баззад æрттиваг фæд. Стъалыты фæлурс æрттывдмæ макрель зынди цъыфæйдзаг урс цыдæры хуызæн. Зæронд лæг йæ къахæй хæцыд кæсаджы сæрыл æмæ йын иу æрдыгæй йæ царм бастыгъта. Стæй йæ иннæрдæм æрзылдта, бастыгъта йын йе ’ннæ фарс дæр æмæ йын йæ фыд ралыг кодта йæ сæрæй йæ къæдзилмæ.

Макрелы стæгдар аппæрста денджызмæ æмæ йæ фæдыл акаст, кæддæра доны зиллæктæ нæй, фæлæ дзы цадæггай дæлæмæ цæугæ стæгдары æрттиваг фæды йедтæмæ ницы зынди. Уæд фæстæмæ фæзылд, дыууæ тæхгæ кæсаджы æрæвæрдта макрелы фыдызгъæлы кæрдихты астæу, йæ кард йæ кæрддзæмы нывæрдта æмæ фæстæмæ арæхстгай æрбаздæхт бæлæгъы фындзмæ. Йæ астæу ын æркъæдз кодта кæфы босы уæз, кæсаг хаста йæ рахиз къухы.

Бæлæгъы фындзмæ куы ’рбаздæхт, уæд кæсаджы фыдызгъæл байтыдта фæйнæджытыл æмæ сын сæ фарсмæ æрæвæрдта тæхгæ кæсæгты. Уый фæстæ кæфы бос базылдта, йæ астæуæй ма кæм нæ рысти, ахæм ранмæ æмæ та кæфы уæз ногæй æруагъта йæ галиу цонгыл, бæлæгъы чъилыл дæр ууыл анцой кодта. Бæлæгъы чъилæй агуыбыр кодта æмæ тæхгæ кæсаджы денджызы ахсадта, уый æмрæстæджы дон куыд тагъд цæуы, уый дæр бафиппайгæйæ. Йæ къух æрттывта, макрелы царм дзы кæй стыгъта, уымæ гæсгæ æмæ йыл дон куыд калд, уымæ касти. Дон ныр калд сындæгдæр, æмæ, йæ къухы тигъ бæлæгъы чъилыл ахафгæйæ, зæронд лæг федта, бæлæгъы къæдзилмæ фосфоры муртæ сындæггай куыд ленк кæнынц, уый.

— Кæф кæнæ фæллайгæ бакодта, кæнæ йæ фæллад уадзы, — загъта зæронд лæг. — Тагъддæр фæуын хъæуы хæринагимæ архайын æмæ чысыл афынæй уон.

Æхсæв уазалæй уазалдæр кæй кодта, уый хатыд æмæ фыдызгъæлæй иу хайы æрдæг æмæ иу тæхгæ кæсаг бахордта — рагацау ын стъалыты рухсмæ йæ хуылфыдзаума акалдта.

— Цы ма уыдзæн макрелæй адджындæр, фыхæй йæ куы хæрай, уæд! — загъта зæронд лæг, — Фæлæ хомæй хъылма! Никуыуал рацæудзынæн денджызмæ æнæ цæхх, æнæ лимонæй.

«Мæ сæр мæ уæлæ куы уаид, — хъуыды кодта зæронд лæг, — уæд абондæргъы бæлæгъы фындзмæ дон калдтаин, сур куыд кодтаид, афтæ, æмæ мын изæры цæхх уыдаид. О, æвæдза, хур куы фæцæйныгуылд, макрель уæд æрцахстон. Уæддæр бирæ цæуылдæрты нæ ахъуыды кодтон рагацау. Фæлæ æнæхъæн кæрдих баууылдтон æмæ мæ зæрдæ нæ хæццæ кæны».

Арв хурыскæсæны æрдыгæй сасæста, æмæ зонгæ стъалытæ радгай ныгъуылдысты. Афтæ зынди, цыма мигъты егъау коммæ бахызт. Дымгæ ныссабыр.

- Но ты ведь еще не спал, старик, - сказал он вслух. - Прошло полдня и ночь, а потом еще день, а ты все не спишь и не спишь. Придумай, как бы тебе поспать хоть немножко, пока она спокойна и не балует. Если ты не будешь спать, в голове у тебя помутится.

"Сейчас голова у меня ясная, - подумал он. - Даже слишком. Такая же ясная, как сестры мои, звезды. Но все равно мне надо поспать. И звезды спят, и луна спит, и солнце спит, и даже океан иногда спит в те дни, когда нет течения и стоит полная тишь.

Не забудь поспать, - напомнил он себе. - Заставь себя поспать; придумай какой-нибудь простой и верный способ, как оставить бечеву. Теперь ступай на корму и выпотроши макрель. А тормоз из весел - вещь опасная, если ты заснешь.

Но я могу обойтись и без сна, - сказал он себе. - Да, можешь, но и это слишком опасно".

Он стал на четвереньках перебираться на корму, стараясь не потревожить рыбу. "Она, может быть, тоже дремлет, - подумал он. - Но я не хочу, чтобы она отдыхала. Она должна тащить лодку, покуда не умрет".

Добравшись до кормы, он повернулся и переместил всю тяжесть рыбы на левую руку, а правой вытащил из футляра нож. Звезды светили ярко, и макрель хорошо было видно. Воткнув нож ей в голову, старик вытащил ее из-под настила кормы. Он придерживал рыбу ногой и быстро вспорол ей живот от хвоста до кончика нижней челюсти. Потом положил нож, правой рукой выпотрошил макрель и вырвал жабры. Желудок был тяжелый и скользкий; разрезав его, он нашел там две летучие рыбы. Они были свежие и твердые, и он положил их рядышком на дно лодки, а внутренности выбросил за борт. Погрузившись в воду, они оставили за собой светящийся след. В бледном сиянии звезд макрель казалась грязно-белой. Старик ободрал с одного бока кожу, придерживая голову рыбы ногой. Потом он перевернул макрель, снял кожу с другого бока и срезал мясо от головы до хвоста.

Выкинув скелет макрели за борт, он поглядел, не видно ли на воде кругов, но там был только светящийся след медленно уходящего вглубь остова рыбы. Тогда он повернулся, положил двух летучих рыб между кусками макрельего филе и, спрятав нож в футляр, снова осторожно перебрался на нос. Спину его пригибала тяжесть лесы, рыбу он нес в правой руке.

Вернувшись на нос, он разложил рыбное филе на досках и рядом с ним положил летучих рыб. После этого он передвинул лесу на еще не наболевшую часть спины и снова переместил тяжесть на левую руку. опиравшуюся о планшир. Перегнувшись через борт, он обмыл, летучую рыбу в море, замечая попутно, как быстро движется вода у него под рукой. Рука его светилась оттого, что он сдирал ею с макрели кожу, ион смотрел, как ее обтекает вода. Теперь она текла медленнее, и, потерев ребро руки о край лодки, он увидел, как неторопливо уплывают к корме частицы фосфора.

- Она либо устала, либо отдыхает, - сказал старик. - Надо поскорее покончить с едой и немножко поспать.

Он съел половину одного из филе и одну летучую рыбу, которую предварительно выпотрошил при свете звезд, чувствуя, как ночь становится все холоднее.

- Что может быть вкуснее макрели, если есть ее в вареном виде! - сказал он. - Но до чего же она противна сырая! Никогда больше не выйду в море без соли и без лимона.

"Будь у меня голова на плечах, - думал он, - я бы целый день поливал водой нос лодки и давал ей высохнуть - к вечеру у меня была бы соль. Да, но ведь я поймал макрель перед самым заходом солнца. И все-таки я многого не предусмотрел. Однако я сжевал весь кусок, и меня не тошнит".

Небо на востоке затуманивалось облаками, и знакомые звезды гасли одна за другой. Казалось, что он вступает в огромное ущелье из облаков. Ветер стих.

— Ду нурма æппундæр хусгæ нæма никкодтай, зæронд, — загъта æхецæн гъæрæй. — Æхсæвæ æма бони æрдæг райевгъудæй, уæдта ма еу бон, ду ба цъундæ дæр нæма никкодтай. Ести æргъуди кæнæ æма еу минкъий рафунæй уо, цалинмæ дæ нæма хъурмæ кæнуй, уæдмæ. Хусгæ ку нæ кæнай, уæд дæ зундæй фæккеудзæнæ.

«Нурма мæ сæрмæ неци лазæ ес, — рагъуди кодта е. — Хъæбæр хуарз косуй. Мæ сæри зунд уæлæ арвбæл æстъалути хузæн, ирд æй. Фал мæ уæддæр рахуссун гъæуй. Хуссунцæ стъалутæ, хор, уæдта мæйæ дæр. раст ма океан дæр, сабур ци рæстæги фæууй, уæд рахуссуй».

«Хуссун ди ма феронх уæд, — нæуæгæй бабæй æхецæн загъта. Зинæй дæр дæхе бафунæй кæнæ, дæ бæхснугæн ба ести æримисæ. Нур ба бæлæгъи фæстаг хаймæ рацо æма дæ кæсалги хурфи дзаумæуттæ æркæдзос кæнæ. Дæ фиййæгтæй ба уорамæн ма аразæ — тæссаг гъуддаг æй, ку бафунæй уай, уæд.

Фал мæ бон æнæ ниххусгæй дæр бауодзæнæй, — загъта æхецæн. Гъо, дæ бон æй, фал е дæр хъæбæр тæссаг гъуддаг æй».

Æ цуппæртæбæл бæлæгъи фæстаг хаймæ бурун райдæдта, архайдта кæсалги нæ базгули кæнунбæл. «Е дæр, миййаг, кæд рæхцгæ кæнуй, — рагъуди кодта зæронд лæг. — Фал мæ æ бауолæфун нæ фæндуй. Уадзæ ма бæлæгъ ласа, цалинмæ нæ ниммæла, уæдмæ».

Фæстæмæ рабургæй, кæсалги уæзæ æ галеу къохмæ райивта, рахесæй ба — кард кæрдбадзæй исласта. Стъалути тæмæн рохсмæ макрель дзæбæх зиндтæй. Æ сæри ин кард ниссагъта æма ’й уотемæй æмбæрзти бунæй исласта. Æ къахæй ибæл фенцойнæ кодта æма ин уайтагъд æ губун сæрæй бунмæ исигарста. Уæдта кард ниввардта, уотемæй ин æ хурфи дзаумæуттæ ракалдта. Æ ахсæн ин ракъæрт кодта æма си адтæй дууæ тæхгæ кæсалги, уони дæр бæлæгъи æрæвардта. Тъæнгтæ ба денгизмæ ракалдта. Дони медæгæ етæ сæ фæсте æрттевагæ фæд ниууагътонцæ. Æстъалути мæнгæ рохсмæ макрель цъумурхуз-уорс зиндтæй. Зæронд лæг ин æ еу фарси цар æрæстъигъта, уæдта ’й иннердæмæ разилдта æма иннæ фарси цар дæр æрæстъигъта. Уой фæсте ин æ фидтæ æрлухтæ кодта сæрæй къæдзели уæнгæ.

Е ’стæгдар ин бæлæгъæй рагæлста æма фæууидта — денгизи бунмæ райевгъудæй.

Уæдмæ æхе разилдта, æ фидтæ æреурауæн кодта, бафснайдта æ кард æма нæуæгæй арæхсгай бæлæгъи раззаг хаймæ рацудæй. Æ фæсонтæбæл æнцадæй æнгурбос, кæсалги ба хаста æ рахес къохи.

Размæ рацæугæй, æритудта кæсалги фидтæ фæйнæгбæл, сæ фарсмæ ба син æрæвардта тæхгæ кæсæлгитæ. Уæдта бабæй æ хуæст раййевта. Æхе донмæ ракъолæ кæнгæй, æрæхснадта тæхгæ кæсалги, уæдта æргъуди кодта дон куд тагъд цæуй, уой...

— Кенæ и кæсалгæ уæгæ бацæй, кенæ ба уолæфгæ кæнуй, — загъта зæронд лæг. Цурддæр бахуæрон æма еуминкъий рахуссон.

Кæсалги фæлмæн фидтæй рæуæгау хунæ рахуардта, уæдта ма тæхгæ кæсалгæ дæр æууелун райдæдта.

— Фунхæй макрели фидæй адгиндæр нæййес! — загъта е. — Фал хомæй ба ци хъæбæр æнадæй! Некæдбал рацæудзæнæн денгизмæ æнæ цæнхæ ема лимон.

«Мæ сæр æй не ’рахæста, æндæр ба æгас бон бæлæгъи фийбæл дон калæ æма ’й сор кæнун уадзæ, уæд нур æнæ цæнхæ нæ уинæ. Фал макрель дæр хор æфтуйунмæ хæстæг æрахæстон. Уæддæр мин бони дæргъи берæ гъуддæгтæ бакæнун æнгъизтæй. Æнæ цæнхæй ци кæсалги фид бахуардтон, уомæй ба мæ зæрдæ не ’схастæй».

Искæсæн æрдигæй арвбæл мегъæ исцудæй æма стъалутæ минæг кæнун райдæдтонцæ. Думгæ æргъос æй.

«Æртæ кæнæ цыппар боны фæстæ схъыздзæн, — загъта зæронд лæг. — Фæлæ нырма нæ — нæдæр абон, нæдæр райсом. Афынæй кæн, зæронд лæг, цалынмæ кæф сабыр у, уæдмæ».

Кæфы босыл ныххæцыд йæ рахиз къухæй æмæ къухыл æрæнцад йæ агъдæй, бæлæгъы чъилыл йæ æппæт буары уæзæй æнцайгæйæ. Стæй бæхсныг чысыл фæдæлдæр кодта йæ фæсонтыл æмæ йыл ныххæцыд йæ галиу къухæй.

«Рахиз къух хæцдзæн бæхсныгыл, цалынмæ йæ æнгуылдзтæ райхæлой, уæдмæ. Кæд фынæйæ райхæлой, уæд мæ райхъал кæндзæн мæ галиу къух, бæхсныг денджызмæ куыд згъоры, уый бафиппайгæйæ. Кæй зæгъын æй хъæуы, æнцон нæ уыдзæн рахиз къухæн. Фæлæ фыдæбæттыл ахуыр у. Æз сахаты ’рдæг кæнæ ссæдз минуты куы афынæй кæнон, уæддæр хорз уыдзæн».

Æрынцой кодта бæлæгъы чъилыл, кæфы уæз æруагъта йæ рахиз къухыл æмæ бафынæй.

- Через три или четыре дня наступит непогода, - сказал он. - Но еще не сегодня и не завтра. Поспи, старик, покуда рыба ведет себя смирно.

Он схватил лесу правой рукой и припал к руке бедром, налегая всем телом на борт лодки. Потом сдвинул бечеву на спине чуть пониже и ухватился за нее левой рукой.

"Правая рука будет держать лесу, пока не разожмется. А если во сне она разожмется, меня разбудит левая рука, почувствовав, как леса убегает в море. Конечно, правой руке будет нелегко. Но она привыкла терпеть лишения. Если я посплю хотя бы минут двадцать или полчаса, и то хорошо".

Он привалился к борту, перенес тяжесть рыбы на правую руку и заснул.

— Æртæ, кенæ цуппар боней фæсте рæстæг æфхæлдзæнæй, — загъта е. Фал исон æма иннæбон неци ма ракæндзæнæй. Рахуссæ, зæронд, цалинмæ кæсалгæ сабур æй, уæдмæ.

Нур бабæй æ бæндæнти уæзæ æндæр æрдæмæ райивта.

«Рахес къох бæхснутбæл хуæцдзæнæй, цалинмæ рахæлеу уа, уæдмæ. Фал уотемæй, фунæй уогæй, ку рахæлеу уа, уæдта мæ райгъал кæндзæнæй галеу къох, бæхснуг денгизмæ ку евгъуйа, уæд. Рахес къохæн æнцон кæми уодзæнæй, фал зиндзийнæдтæбæл ахур æй. Еу инсæй минутти, кенæ ба сахатти æрдæг ку рахуссон, уæддæр хуарз».

Æхе бакъолæ кодта бæлæгъи фарсбæл, кæсалги уæзæ райивта æ рахес къохмæ æма уотемæй бафунæй æй.

Фыны домбайтæ нæ федта, фæлæ денджызон хуыты егъау æрдонг, æнæхъæн аст æви дæс миляйы адаргъ уыцы æрдонг, æмæ сын джирмæцæуын афон кæй уыд, уымæ гæсгæ-иу бæрзонд сгæпп кодтой уæлдæфмæ æмæ та-иу фæстæмæ аныгъулдысты, уæлæмæ цы доны уæрмæй гæпп кодтой, уыцы уæрмы.

Стæй йæ фыны федта, цыма сæ хъæуы йæ сынтæджы хуыссы æмæ йæ къæсмæ дымы цæгатаг дымгæ æмæ йын тынг ихæн уымæн у, йæ рахиз къух бандзыг, уымæн æмæ йæ йæ нывæрзæн бакодта базы бæсты.

Æрмæст уый фæстæ йæ фыны федта денджызы бур-бурид даргъ тæнæг был; федта, изæрмилты йæм фыццаг домбай куыд рацыд, уый, уыцы домбайы фæдыл та æндæртæ. Йæ роцъойæ æрæнцой кодта урæд науы чъилыл, сур зæххæй йæм дымгæ цæуы æмæ йæ алыварс зилы, æнхъæлмæ кæсы, зæгъгæ, кæд рацæудзысты ног домбæйттæ, æмæ иттæг райгондыл нымайы йæхи.

Мæй раджы скаст, фæлæ ма зæронд лæг уæддæр фынæй кодта æмæ кодта, кæф та уыцы иугъæдон цыдæй арфæй-арфдæр ласта бæлæгъы æврæгъты комы.

Фехъал кæфы риуыгъдæй. Йæ рахиз тымбыл къухы цæф сымбæлд йæ цæсгомыл, бæхсныг та йын йæ армы хъæпæн сыгъта, афтæмæй цъыввытт кодта донмæ, Йæ галиу къух цы ми кодта, уый нæ хатыд, уымæ гæсгæ афæлвæрдта бæхсныг йæ рахиз къухæй фæуромын, фæлæ кæм — бæхсныг ноджы тынгдæр тахти денджызмæ. Уалынмæ галиу къух дæр фæхæст бæхсныгыл, йæ фæсонтæй йæ нылхъывта æмæ йын ныр бæхсныг сыгъта йæ фæсонтæ æмæ йæ галиу къух, уымæн æмæ кæфы уæз иууылдæр уыдонмæ рахызт. Иу каст фæкодта æнгуыры босы фæсауæрц къуыбылæйттæм æмæ федта — тагъд хæлынц. Уыцы тæккæ уысм кæф океаны æмлæгъз айдæн стыдта, уæлæмæ сгæпп ласта, æмæ та фæстæмæ йæ тъæпп фæцыд денджызы. Стæй та ноджыдæр æмæ ноджыдæр сгæпп кодта, бæлæгъ размæ згъоры, æниу бæхсныг бæлæгъы чъилæй æддæмæ цъыввытт кодта æмæ йыл зæронд лæг йæ тых — йæ бонæй хæцыд, цæсты ныкъуылдмæ-иу æй ауагъта, стæй та-иу æй йæ тыхтыхæгæй æрурæдта, æмæ-иу ын аскъуыйынæй дæр тас уыди. Йæхи дæр ын бæлæгъы фындзмæ æнгом нылвæста, йæ цæсгом ын нылхъывта макрелы дзидзайы кæрдихмæ, фæлæ йæ фезмæлæн нæ уыди.

«Гъе, гъе, уымæ дæм æнхъæлмæ кастæн, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Ныр мын багъæц... Æз дæ мæ æнгуыры босы маст райсдзынæн! Æз дын фенын кæндзынæн!»

Кæф куыд гæппытæ кодта, уый зæронд лæг уынгæ нæ кодта, æрмæст хъуыста, донæй-иу куы сцæйхызт, уæд-иу океан куыд байгом æмæ-иу фæстæмæ денджызмæ куы ныггæпп кодта, уæд-иу йæ уæззау цæллахъхъ куыд фæцыд, уый. Бæхсныг донмæ згъордта бæлæгъы чъилæй æмæ йын йæ къухтæ лыг кодта, фæлæ афтæ кæй уыдзæн, уый рагацау зыдта, æмæ архайдта, йæ къухыл уæзæгæвæрд кæм уыд, уымæй йыл куыд ныххæцыдаид, афтæ, цæмæй йын бæхсныг ма алыг кодтаид йæ армы тъæпæн кæнæ йæ æнгуылдзтæ.

«Лæппу мемæ куы уаид, — ахъуыд кодта зæронд лæг, — уæд бæхсныг донæй схуылыдз кæнид. Уæдæ, ам куы уаид лæппу! Ех, ам куы уаид лæппу!»

Бæхсныг æппынæдзух згъордта æмæ згъордта, фæлæ ныр фæзындæр йæ цыд, æмæ зæронд лæг афтæ кодта, цæмæй кæф бæхсныджы алы дюйм дæр ластаид тых æмæ фыдæй. Йæ бон баци йæ сæрыл схæцын æмæ йæ уадулæй кæй ныттæбæкк кодта, уыцы макрелы дзидзайæ йæ цæсгом фæиппæрд кæнын. Фыццаг слæууыд йæ уæрджытыл, стæй цадæггай слæууыд йæ къæхтыл. Зæронд лæг ма ныр дæр бæхсныг уагъта æмæ уагъта, фæлæ къаддæрæй-къаддæр. Талынджы йæ къахæй бæхсныджы къуыбылæйттæ æрысгарын йæ бон кæм уыд, уырдæм æввахсдæр æрбакъахдзæф кодта æмæ базыдта, нырма йæм фæсауæрц бирæ кæй ис, уый. Денджызы та уый бæрц бæхсныг ис, æмæ кæфæн афтæ æнцонты йæ бон нæ бауыдзæн аирвæзын.

«Уæдæ афтæ, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Ныр дæс хаттæй дæр фылдæр гæппы акодта æмæ йæ мисындзæгтæ уæлдæфæй байдзаг кодта; ныр нæ бон нал бауыдзæн арф ацæуын æмæ уым амæлын, сисæн ын кæцæй нæй, афтæ арф. Рæхджы райдайдзæн зилдух кæнын, æмæ уæд мæн бахъæудзæн кусын. Цымæ цæмæн сызнæт уыдаид? Æххормагæй йæ бон нал уыд быхсын æви талынджы истæмæй фæтарст? Чи зоны, æвиппайды тас банкъардта. Фæлæ сабыр æмæ тыхджын кæф куы уыди. Тынг ныфсхаст æмæ мæм иттæг тыхджын касти. Диссаг у, диссаг!»

Во сне он не видел львов, но зато ему приснилась огромная стая морских свиней, растянувшаяся на восемь или на десять миль, а так как у них была брачная пора, они высоко подпрыгивали в воздух и ныряли обратно в ту же водяную яму, из которой появлялись.

Потом ему снилось, что он лежит на своей кровати в деревне и в хижину задувает северный ветер, отчего ему очень холодно, а правая рука его затекла, потому что он положил ее под голову вместо подушки.

И уже только потом ему приснилась длинная желтая отмель, и он увидел, как в сумерках на нее вышел первый лев, а за ним идут и другие; он оперся подбородком о борт корабля, стоящего на якоре, его обвевает вечерним ветром с суши, он ждет, не покажутся ли новые львы, и совершенно счастлив.

  Луна уже давно взошла, но он все спал и спал, а рыба мерно влекла лодку в ущелье из облаков.

Он проснулся от рывка; кулак правой руки ударил его в лицо, а леса, обжигая ладонь, стремительно уходила в воду. Левой руки он не чувствовал, поэтому он попытался затормозить бечеву правой рукой, но бечева продолжала бешено уноситься в море. В конце концов и левая рука нащупала бечеву, он оперся о нее спиной, и теперь леса жгла его спину и левую руку, на которую перешла вся тяжесть рыбы. Он оглянулся на запасные мотки лесы и увидел, что они быстро разматываются. В это мгновение рыба вынырнула, взорвав океанскую гладь, и тяжело упала обратно в море. Потом она прыгнула опять и опять, а лодка неслась вперед, хотя леса и продолжала мчаться за борт и старик натягивал ее до отказа, на миг отпускал, а потом снова натягивал изо всех сил, рискуя, что она оборвется. Его самого притянуло вплотную к носу, лицо его было прижато к куску макрельего мяса, но он не мог пошевелиться.

"Вот этого-то мы и ждали, - подумал он. - Теперь держись... Я ей отплачу за лесу! Я ей отплачу!"

Он не мог видеть прыжков рыбы, он только слышал, как с шумом разверзается океан, и тяжелый всплеск, когда рыба вновь падала в воду. Убегающая за борт бечева жестоко резала руки, но он заранее знал, что так случится, и старался подставить мозолистую часть руки, чтобы леса не поранила ладонь или пальцы.

"Будь со мной мальчик, - подумал старик, - он смочил бы лесу водой. Да, если бы мальчик был здесь! Если бы он был здесь!"

Леса все неслась, неслась и неслась, но теперь она шла уже труднее, и он заставлял рыбу отвоевывать каждый ее дюйм. Ему удалось поднять голову и отодвинуть лицо от макрельего мяса, которое его скула превратила в лепешку. Сперва он встал на колени, а потом медленно поднялся на ноги. Он все еще отпускал лесу, но все скупее и скупее. Переступив ближе к тому месту, где он в темноте мог нащупать ногой мотки бечевы, он убедился, что запас у него еще большой. А в воде ее столько, что рыбе не так-то легко будет с ней справиться.

"Ну вот, - подумал он. - Теперь она прыгнула уже больше десяти раз и наполнила свои пузыри воздухом; теперь она уже не сможет уйти в глубину, откуда ее не достать, и умереть там. Она скоро начнет делать круги, и тогда мне придется поработать. Интересно, что ее вывело из себя? Голод довел ее до отчаяния или что-нибудь испугало во тьме? Может, она вдруг почувствовала страх? Но ведь это была спокойная и сильная рыба. Она казалась мне такой смелой и такой уверенной в себе. Странно!"

Æ фуни уидта домбайтæ, никки ба ма денгизон хути хъæбæр устур бал, кæцитæн адтæй сæ гъазуни рæстæг æма ниддаргъ æнцæ еу аст-дæс мили. Донæй сæхе бæрзонд фехсиуонцæ, уæдта бæбæй ниннигъулиуонцæ. Фæстæдæр багъæуи æ уосонги хуссуй, æрбадумуй цæгатæй, хъæбæр исехæн æй, æ рахес къох ба бази бæсти æ сæри буни бакодта æма ин ниххустæй.

Уæд бабæй уинуй денгизи билгæрон, уордæмæ талинги рацудæй фиццаг домбай, æ фæсте ба ниййарцæ ’нцæ иннетæ; уомæн ба æ къохтæ е ’фсæри къæдзæмæ буцæугонд. Лæугæ ци нау кодта, уордигæй иннæ домбайти рацæунмæ æнгъæл кастæй.

Мæйæ истулдæй лæг ма фунæй ку адтæй, уæд. Кæсалгæ ба еци еу цуд кодта размæ, мегъти ком æрдæмæ.

Лæг æваст фегъал æй кæсалги уæззау рарæуигъдæй; æ рахес тумбул къох æруадæй æ цæсгомбæл, æ бæхснуг ба хъæбæр тагъд евгъудæй донмæ, æ арми тъæпæн ин сугъта. Æ галеу къох ниххустæй æма бæндæн уорæдта æ рахес къохæй. Фал бæхснуг нигъулæги нигъулдæй денгизи. Æппунвæстаг галеу къохи урзæй банидзæвдæй суфцæйласæн бæндæнбæл æма ’йбæл æ фæсонтæй æрæнцадæй. Нур ин æнгурбос сугъта æ рагъ æма æ галеу къох. Иннæ æнгурбостæ дæр цурд-цурдæй ихалдæнцæ. Еци рæстæги кæсалгæ донæй исуæлбилæ ’й, уæдта бабæй æхе ниннигъулдта. Уотæ исгæпп кæнидæ цалдæр хатти, бæлæгъæн ба æ цуд сабурдæр нæ кодта. Зæронд лæг æ тухæ æ бонæй хуæстæй æнгурбосбæл, фал е уæддæр евгъудæй денгизмæ. Ку раскъуна, уомæй ин хъæбæр истарстæй. Бæндæн лæгæн æхе дæр æривазта бæлæгъи фиймæ, æ цæсгом æрæлхъивд æй макрели фидмæ, фал неци ’рдæмæ адтæй фезмæлунгъон.

«Мæнæ аци гъуддагмæ æнгъæл кастæн, — рагъуди кодта зæронд лæг. — Нур ба федар хуæцæ. Æз си ме ’нгурбоси маст райсдзæнæн!»

Кæсалгæ донæй куд исгæпп кодта, уой нæ фæууидта, фал игъуста, уæлæмæ цæугæй, денгиз куд исигарста, уой. Уæдта куд уæззау ниггулф кодта, фæстæмæ евгъуйгæй. Суфцæйласæн бæттæн донмæ лигъдæй, æ къохтæ си ристæнцæ, фал сæ уæддæр гъæуай кодта хъæбæрдæр фæгъгъæдгин кæнунæй.

«Уæ, нур биццеу мæ хæццæ ку уайдæ, — рагъуди кодта зæронд лæг, — уæд æнгурбос донæй бæргæ рацъифæ кæнидæ. Бæргæ, биццеу ами ку уайдæ! Бæргæ!»

Æнгури бæттæн евгъудæй æма евгъудæй, фал æй нур лæг уæгъдæ нæбал уагъта. Тухтæ-амæлттæй æ сæр исæргъувта. Фиццаг æ уæргутæбæл ислæудтæй, уæдта е ’ндæргъцæ исистадæй. Æнгури бæттæн уагъта сабургай. Æвæрæни ма ’ймæ ци бæттæн адтæй, уой æ къахæй расгарста. Е ма ин бери фагæ уодзæнæй.

«Гъе уотæ, — рагъуди кодта зæронд лæг. — Нур дæс хатти исуæлбилæ æй донæй æма æ таппузтæ уæлдæфæй байдзаг кодта; уотемæй ин денгизи арфмæ рандæуæн нæбал ес.

Рæхги рæстæг зелдох кæнун байдайдзæнæй æма мæ æ хæццæ райархайун багъæудзæнæй. Дессагæ ’й, цæмæн фезнæт æй? Кенæ æ фур æстонгæй, кенæ ба, кæд, естæмæй фæттарстæй? Фал сабур æма хъаурæгин кæсалгæ ку адтæй. Мæнмæ хъæбæр æндиуд æма æхебæл æууæндæг кастæй. Дессаг!»

— Фæлтау, зæронд лæг, дæхæдæг ферох кæн тас æмæ дæ фылдæр ныфс уæд дæхицæй, — загъта йæхицæн. — Уромгæ йæ кæныс, фæлæ бæхсныг иунæг дюймы бæрц дæр дæ бон раласын нæу. Æцæг рæхджы райдайдзæн зилдух кæнын.

Ныр зæронд лæг бæхсныг урæдта йæ галиу къух æмæ йæ уæхсчытæй. Æргуыбыр кодта æмæ йæ рахиз армы дзыхъхъы дон систа, цæмæй йæ цæсгом æрыхсадтаид — макрелы дзидзатæй йын ахуырст уыди æмæ тарст, зæгъгæ, йæ зæрдæ куы схæццæ уа æмæ йæ тых куы асæтта. Йæ цæсгом куы ’рыхсадта, уæд йæ рахиз къух бæлæгъы чъилæй ауагъта æмæ йæ иудзæвгар цæхджын доны адардта, йæхæдæг, арв цъæх кодта, æмæ уымæ касти. Ныртæккæ ленк кæны комкоммæ хурыскæсæнмæ, — хъуыды кодта зæронд лæг. — Уый уый нысан у, æмæ бафæллад æмæ цæуы донвæдыл. Рæхджы зилдух кæнын райдайдзæн. Гъе, уæхскуæзæй кусыны сæр мæ уæд бахъæудзæн».

Йæ къух иуцасдæр цæхджын доны куы адардта, уæд æй систа æмæ йæм æркаст.

— Уый бæрц тæссаг нæу, — загъта зæронд лæг, — стæй лæгæн рис ницы у.

Зæронд лæг хъавгæ райста бæхсныг, цæмæй йæ ног хъæдгæмттæй иуыл дæр ма æрæнцадаид, авмæ йæ буары уæз афтæ раивта, цæмæй бæлæгъы иннæ чъилæй йæ галиу къухы дæр донмæ ауагътаид.

— Æвзæр нæ архайдтай, дæ хуызæн ницæйагæй уый æнхъæл дæр нæ уыдтæн, — загъта йæ галиу къухæй. — Фæлæ ахæм уысм уыди, æмæ мыл, гыццыл ма бахъæуа, фæлывдæй рацæуай.

«Цымæ дыууæ хорз къухимæ цæмæннæ райгуырдтæн? — хъуыды кодта зæронд лæг. — Чи зоны мæхи аххос у, афойнадыл мæ галиу къухы дзæбæх кусын кæй нæ сахуыр кодтон, уый. Фæлæ, хуыцау æй уыны, йæхицæн дæр гæнæн уыди æмæ сахуыр уыдаид! Раст куы зæгъон, уæд мыл дысон уый бæрц мæнгардæй нæ разылд. Æндзыг дæр æрмæст иу хатт баци. Фæлæ ма цæйнæфæлтау афтæ бакæна, фæлтау æй бæхсныг ахауын кæнæд!»

Афтæ куы ахъуыды кодта, уæд зæронд лæг уайтагъд бамбæрста, йæ сæр кæй разылд, уый. Аууилын ма хъуыд ноджыдæр макрелы дзидзайæ иу кæрдих. «Мæ бон нæу, — загъта йæхицæн, — фæлтау мæ сæр риссæд, цæйнæфæлтау мæ зæрдæ схæццæ уа æмæ мæ тых асæтта. Дзидза мæ русы бын кæй уыд, уый фæстæ йæ мæ бон аныхъхъуырын кæй нæ бауыдзæн, уый та æнæзонгæ нæ дæн. Цалынмæ бамбиа, уæдмæ йæ нывæрдзынæн, æндæр гæнæн мын куы нæ уал уа, ахæм бахъуыды сахатмæ. Æнæуый дæр ныр хæрынæн æрæджы у. «Æдылы зæронд лæг! — феххæлыд йæхимæ. — Дыккаг тæхгæ кæсаг цæмæннæ хæрыс?»

— Мæнæ, гъе, йæ хуылфыдзаума калд, афтæмæй сыгъдæгæй лæууы. — Йæ галиу къухæй райста æмæ бахордта тæхгæ кæсаг, хæрзæууылд ын кодта йе стджытæ, бахордта йæ иууылдæр, мур дæр дзы нæ ныууагъта.

«Ай цыфæнды æндæр кæсагæй дæр фылдæр æфсис дæтты, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Цыфæнды куы уа, уæддæр дзы мæн цы хъæуы, уый ис... Уæдæ афтæ, мыр æз бакодтон, цыдæриддæр мæ бон бакæнын уыд, уый. Æрмæст зилдух кæнын райдайæд, уый йедтæмæ æз йемæ схæцдзынæн».

Хур æртыккаг хатт сцæйкаст, зæронд лæг денджызмæ куы ацыд, уæдæй нырмæ, æмæ мæнæ кæф райдыдта зилдух кæнын.

Бæхсныг денджызы цас æмуырдыг уыд, уымæ гæсгæ зæронд лæгæн йæ бон нæма уыд, кæф зилдух байдыдта æви нæ, уый рахатын. Уымæн нырма йæ бон баци, кæфы æлхъывд гæзæмæ кæй фæлæмæгъдæр, æрмæст уый бафиппайын æмæ йæ рахиз къухæй цадæггай ласын райдыдта бæхсныг. Бæхсныг, раздæрау, ахъаззаг ныттынг, фæлæ афтæ куы зынди, зæгъгæ, ныртæккæ йын æнæ аскъуыйгæ нал ис, уæд та æваст фæлæмæгъ. Зæронд лæг æргуыбыр кодта, йе уæхсчытæ суæгъд кодта бæхсныджы æлхъывдæй æмæ бæхсныг цадæггай ласын райдыдта.

Зæронд лæг куыста, йæ къухтæй радгай архайгæйæ. Йæ зæронд къæхтæ æмæ йын йæ зæронд уæхсчытæ æххуыс кодтой йæ къухтæн.

— Тынг дардыл зилы, — загъта зæронд лæг, — фæлæ уæддæр зиллакк аразы æмæ аразы.

Бæхсныг æваст нал куымдта ласын, фæлæ йæ уый уæддæр ивæзта, цалынмæ йыл хурмæ доны æртæхтæ æргæр-гæр кодтой, уæдмæ. Стæй бæхсныг иуварс айвæзт, зæронд лæг йæ уæрджытыл æрлæууыд æмæ йæ тар донмæ цадæггай-цадæггай уагъта æвæндонæй.

— Кæф йæ зиллаччы тæккæ дарддæр ранмæ ахæццæ, — загъта зæронд лæг.

«Цы гæнæн ис, уымæй йыл фидардæр хæцын хъæуы. Бæхсныг тынг æлхъывд куы уа, уæд ын йæ зиллакк цыбырдæр кæндзæн. Чи зоны йæ иу сахаты фæстæ фенон. Фыццаг уал ын хъуамæ бауырнын кæнон, тыхджын кæй дæн, уый, стæй йыл фæтых уыдзынæн».

Фæлæ дыууæ сахаты рауади, уæддæр ма кæф цадæггай зылди бæлæгъы алыварс. Зæронд лæгæн йæ хид цъыкк-цъыкк кæны, зæгъæн куыд нæй, афтæ тынг бафæллад. Æцæг, кæф цы зиллаччытæ кодта, уыдон ныр уыдысты бирæ цыбырдæр, стæй бæхсныг донмæ куыд уади, уымæй дæр бæрæг уыди, кæф сындæггай-сындæггай уæлæмæ кæй схизы, уый.

Ныр æнæхъæн сахат зæронд лæгæн йæ цæстытæ тарытæ кæнынц, цæхджын хид ын йæ цæстытæ къахы, судзы йын йæ хъæдгом йæ цæсты сæрмæ æмæ йе ’ннæ хъæдгом йæ ныхыл. Йæ цæстытæ кæй тарытæ кодтой, уымæй нæ тарсти. Уым диссагæй ницы уыди, бæхсныг йæ тых — йæ бонæй кæй ивæзта, ууыл куы ахъуыды кæнай, уæд. Фæлæ дыууæ хатты фæфиппайдта, æдых кæй кæны, уый; æмæ уымæй йæ уд ауад.

- Лучше, старик, сам забудь о страхе и побольше верь в свои силы, - сказал он. - Хоть ты ее и держишь, ты не можешь вытянуть ни дюйма лесы. Но скоро она начнет делать круги.

Старик теперь удерживал лесу левой рукой и плечами; нагнувшись, он правой рукой зачерпнул воды, чтобы смыть с лица раздавленное мясо макрели. Он боялся, что его стошнит и он ослабеет. Вымыв лицо, старик опустил за борт правую руку и подержал ее в соленой воде, глядя на светлеющее небо. "Сейчас она плывет почти прямо на восток, - подумал он. - Это значит, что она устала и идет по течению. Скоро ей придется пойти кругами. Тогда-то и начнется настоящая работа".

Подержав некоторое время руку в соленой воде, он вынул и оглядел ее.

- Не так страшно, - сказал он. - А боль мужчине нипочем.

Старик осторожно взял бечеву, стараясь, чтобы она не попала ни в один из свежих порезов, и переместил вес тела таким образом, чтобы и левую руку тоже опустить в воду через другой борт лодки.

- Для такого ничтожества, как ты, ты вела себя неплохо, - сказал он левой руке. - Но была минута, когда ты меня чуть не подвела.

"Почему я не родился с двумя хорошими руками? - думал он. - Может, это я виноват, что вовремя не научил свою левую руку работать как следует. Но, видит бог, она и сама могла научиться! Честно говоря, она не так уж меня подвела нынче ночью; и судорогой ее свело всего один раз. Но если это повторится, тогда уж лучше пусть ее совсем отрежет бечевой!"

Подумав это, старик сразу понял, что в голове у него помутилось. Надо бы пожевать еще кусочек макрели. "Не могу, - сказал он себе. - Пусть лучше у меня будет голова не в порядке, чем слабость от тошноты. А я знаю, что не смогу проглотить мясо после того, как на нем лежало мое лицо. Я сохраню мясо на крайний случай, пока оно не испортится. Все равно сейчас уже поздно подкрепляться. Глупый старик! - выругал он себя. - Ты ведь можешь съесть вторую летучую рыбу".

  Вот она лежит, выпотрошенная, чистенькая - и, взяв ее левой рукой, он съел летучую рыбу, старательно разжевывая кости, съел всю целиком, без остатка.

"Она сытнее любой другой рыбы, - подумал он. - Во всяком случае, в ней есть то, что мне нужно... Ну вот, теперь я сделал все, что мог. Пусть только она начнет кружить - мы с ней сразимся".

Солнце вставало уже в третий раз, с тех пор как он вышел в море, и тут-то рыба начала делать круги.

Он еще не мог определить по уклону, под которым леса уходила в море, начала ли рыба делать круги. Для этого еще было рано. Он только почувствовал, что тяга чуточку ослабела, и стал потихоньку выбирать лесу правой рукой. Леса натянулась до отказа, как и прежде, но в тот самый миг, когда она, казалось, вот-вот лопнет, она вдруг пошла свободно. Тогда старик, нагнувшись, высвободил плечи из давившей на них бечевы и начал выбирать лесу неторопливо и равномерно.

Он работал, взмахивая обеими руками поочередно. Его старые ноги и плечи помогали движению рук.

- Она делает очень большой круг, - сказал он, - но она его все-таки делает.

Внезапно движение лесы затормозилось, но он продолжал тянуть ее, покуда по ней не запрыгали блестящие на солнце водяные капли. Потом лесу потянуло прочь, и, став на колени, старик стал нехотя отпускать ее понемножку назад, в темную воду.

- Теперь рыба делает самую дальнюю часть своего круга, - сказал он.

"Надо держать ее как можно крепче. Натянутая бечева будет всякий раз укорачивать круг. Может быть, через час я ее увижу. Сперва я должен убедить ее в моей силе, а потом я ее одолею".

Однако прошло два часа, а рыба все еще продолжала медленно кружить вокруг лодки. Со старика градом катился пот, и устал он сверх всякой меры. Правда, круги, которые делала рыба, стали гораздо короче, и по тому, как уходила в воду леса, было видно, что рыба постепенно поднимается на поверхность.

Вот уже целый час, как у старика перед глазами прыгали черные пятна, соленый пот заливал и жег глаза, жег рану над глазом и другую рану - на лбу. Черные пятна его не пугали. В них не было ничего удивительного, если подумать, с каким напряжением он тянул лесу. Но два раза он почувствовал слабость, и это встревожило его не на шутку.

— Уой бæсти, зæронд, дæхуæдæг байронх уо тас йема федарæй æууæндæ дæ хъауритæбæл, — загъта бехецæн. — Уорамгæ бæргæ кæнис и æнгурбос, фал æй уæлæмæ ба еу сантиметр исласунгъон нæ дæ. Дæу хуарзæнхæн, кæд тагъд рæстæги зелдох кæнун райдаидæ. Æцæг куст уæд уодзæнæй».

Еу рæстæги фæсте æ къох донæй исиста, æр имæ кæститæ кодта.

— Неци ин æй, — загъта. — Рист ба гъæуама лæг гъуди дæр ма кæна.

Нур арæхсгай æхемæ æрбайста суфцæйласæн бæндæн, цæмæй ин æ гъæдгинтæбæл макæми æмбалдайдæ æма æ галеу къох дони ниддаруни туххæй бæлæгъи иннæ фарсмæ æхе базилдта.

— Дæхе дзæбæх дардтай, мæ галеу къох, аци гъуддаги. Фал мæ еу сахат ба минкъийтæбæл нæ фæссайдтай.

«Дууæ дзæбæх къохей хæццæ цæмæннæ райгурдтæн? — гъуди кодта лæг. Æвæдзи мæхуæдæг фудгин дæн афонадæбæл мæ галеу къохæй дзæбæх ке нæ архайдтон, уомæй. Фал хуцау ме ’вдесæн, æхецæн дæр æнгъизтæй естæбæл исахур ун! Раст зæгъгæй, аци ’хсæвæ мæ уотæ хъæбæр нæ фæффудевгет кодта; хусгæ дæр мин еунæг хатт никкодта. Фал ма уотæ ку уа, уæд æй фæлтау суфцæйласæн бæндæн еугур лух ракæнæд!»

Уотæ рагъудигæнгæй, зæронд лæг балæдæрдтæй, æ сæри зунд хæлхъой кæнун ке радæдта, уой.

«Еу хунæ бабæй рахуæрун гъæуй кæсалги фидæй, фал мæ бон нæй, — загъта æхецæн. — Мæ сæр зелæд мæ зæрдæ исхæссуни бæсти. Мæ цæсгомбæл ци фид æмбалдæй, е мæ губуни нæ ниллæудзæнæй. Уой бæсти ’й фæстæдæрмæ уадздзæнæн, уæдмæ нæма ралæгъуз уодзæнæй. Уæддæр нур хуæрунмæ æнафонæй. Зæронд гъæла! — æхе исæлгъиста. — Дæлæ дуккаг тæхгæ кæсалгæ бахуæрун дæ бон æй».

— Дæ рази кæдзосгондæй ку лæууй, — æма ’й, æ галеу къохи райсгæй, арæхсгай æнæгъæнæй бахуардта.

«Ами цийфæнди кæсалгæй дæр фулдæр ауæ ес, — рагъуди кодта е. — Æппунвæстаг мæн ци гъæуй, е си ес... Мæ бон ци адтæй, уой бакодтон. Нур кæсалгæ зелдох кæнун ку райдайа, уæд цæттæ дæн æ хæццæ истохунмæ».

Зæронд лæгбæл денгизи æртиккаг хатт хор искастæй, кæсалгæ дæр зелдох кæнун райдæдта.

Лæг нæма балæдæрдтæй кæци ’рдæмæ зелуй, уой. Æрмæстдæр банкъардта: бæхснуг хъæбæр нилвæстæй, уæдта бабæй нæуæгæй фæллæмæгъ æй. Еци рæстæги, зæронд лæг, æхе ниггубургæнгæй, е усхъитæ исуæгъдæ кодта суфцæйласæн бæндæнæй æма арæхсгай ихалун райдæдта æнгурбос.

Нур кезугай куста дууæ къохемæй дæр. Никки ма æ еугур гури змæлдæй агъаз кодта æ къохти архайдæн.

«Кæсалгæ хъæбæр идæрддæбæл зелуй, — загъта зæронд лæг, — фал уæддæр зелуй».

Уотæ рæхги æнгурбос нæбал æзмалдæй, фал æй зæронд лæг уæддæр ивазта, цалинмæ ’йбæл хори рохсмæ дони ’ртæхтæ не ’стæбар-тубур кодтонцæ, уæдмæ. Нæуæгæй бабæй æнгурбос райтинг æй, æма ’й зæронд лæг, æ уæргутæбæл исбадгæй, æнæбари фæстæмæ уадзун райдæдта тар донмæ.

— Нур кæсалгæ тæккæ изолдæрбæлти æрзилдæй, — загъта лæг.

«Хъæбæр федар ибæл хуæцун гъæуй. Суфцæйласæн бæндæн куд æлвæсгæ цæуа, уотæ æ зилд цубурдæр кæндзæнæй. Ка ’й зонуй, еу сахатти фæсте æй фæууинон. Гъæуама мин раздæр мæ хъаури бæрæг базона, уæдта ’йбæл фæттухгиндæр уодзæнæн».

Фал дууæ сахатти райевгъудæй, кæсалгæ ба ма уæддæр сабургай зилдæй бæлæгъи аллифарс. Зæронд лæги хед зæйгуртæ кодта, хъæбæр бауæгæй. Раст зæгъгæй, кæсалги зилд нарæгдæр кæнгæ цудæй æма, æнгурбоси цудмæ гæсгæ, бæрæг адтæй; уæлбилæмæ сабургай æхе есуй.

Нур сахатти бæрцæ зæронд лæги цæститæ тартæ кæнунцæ. Уой хæццæ ма ин цæхгун хед тæхсун кæнуй æ цæсгони гъæдгинтæ дæр. Æ цæститæ ке тар кæнунцæ, уоми дессагæй неци ес, уомæн æма хъæбæр туххуæст кæнуй æнгурбосбæл. Фал дууæ хатти банкъардта æ лæмæгъдзийнадæ, е ба ’й сагъæси бафтудта.

«Ау, фæкъуыхцы уыдзынæн æмæ цæйдæр кæфы тыххæй амæлдзынæн? — фарста йæхи, — Æмæ уымæй дæр ныр, хъуыддаг афтæ хорз куы цæуы, уæд. Хуыцау, баххуыс мын кæн, цæмæй мæ бон бауа бауромын! Сæдæ хатты скувдзынæн хуыцауæн, сæдæ хатты Мады Майрæмæн. Æрмæст ныртæккæ нæ. Ныртæккæ мæ бон нæу».

«Цыма сын скуывтон, афтæ йæ банымай, — ахъуыды кодта йæхинымæр. — Фæстæдæр сын скувдзынæн».

Раст уыцы уысм банкъардта, бæхсныгыл цæфтæ кæй сæмбæлд æмæ йæ тынг кæй атъæппчындæуыд, уый — бæхсныгыл хæцыд йæ дыууæ къухæй. Уыцы тъæпп уыди æваст æмæ иттæг тыхджын.

«Кæф йæ арцæй цæвы, æнгуыр баст кæмæй у, уыцы тел, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Кæй зæгъын æй хъæуы, æмбæлгæ дæр ын афтæ кæны. Фæлæ афтæмæй æддæмæ куы рагæпп кæна, уымæй æдас нæу, мæнмæ та афтæ кæсы, æмæ ныртæккæ зилдух куы кæнид, уæд хуыздæр уаид. Гæппытæ кæнын æй уымæн хъуыди, цæмæй йæ мисындзæгты уæлдæф бацыдаид, фæлæ ныр алы ног гæппæй дæр егъаудæр кæндзæн йæ хъæдгом, æнгуыр кæм нынныхст, уыцы хъæдгом, æмæ афтæмæй гæнæн ис, æмæ кæф феуæгъд уа».

«Гæппытæ ма кæн, мæ хур, — дзырдта йын зæронд лæг. — Дæ хорзæхæй, гæпппытæ ма кæн!»

Кæф ноджыдæр æмæ ноджыдæр цавта тел, æмæ-иу зæронд лæг алы хатт дæр йæ сæр банкъуыста æмæ цадæггай ауагъта бæхсныг.

«Хъуамæ йын йæ хъæдгом ма агайон, — хъуыды кодта зæронд лæг. — Мæхи хъæдгом куы рисса, уæд уый мæхи буар у. Уый бауромдзынæн. Фæлæ кæфæн йæ хъæдгом куы рисса, уæд йæ бон у æмæ сæрра уа».

Цасдæр рæстæджы фæстæ кæф нал цавта тел æмæ та цадæггай зилдух райдыдта. Зæронд лæг донæй уыцы иугъæдонæй ласта бæхсныг. Фæлæ та йæ зæрдæ бахъарм. Йæ галиу армæй денджызы дон систа æмæ йæ йæ сæрыл æркодта. Стæй ма ноджыдæр иу чысыл йæ сæрыл дон æркалдта æмæ йæ бæрзæй аууæрста.

— Уыйхыгъд адæргæйы митæ нал кæнын. — загъта зæронд лæг. — Кæф рæхджы рахиздзæн æддæмæ, æз дæр нырма бауромдзынæн. Хъуамæ бауромай, зæронд лæг. Дæ бон бауромын нæу, зæгъгæ, уымæн йæ кой дæр ма кæн.

Йæ зонгуытыл æрлæууыд æмæ та бæхсныг рæстæгмæ йе уæхсчытыл баппæрста.

«Цалынмæ зилдух кæна, уæдмæ мæ фæллад суадзон, стæй сыстдзынæн, æмæ æввахсдæр куы ’рбацæуа, уæд та ласын байдайдзынæн бæхсныг».

Тынг æй фæндыд бæлæгъы фындзыл фылдæр аулæфын æмæ бæхсныг куыд нæ ластаид, афтæмæй кæфæн уæлдай зылд æркæныны фадат раттын. Фæлæ бæхсныгыл куы фæбæрæг, кæф фæстæмæ кæй разылд æмæ бæлæгъмæ кæй æрбаздæхт, уый, уæд зæронд лæг слæууыд æмæ ласын райдыдта бæхсныг, куы-иу йæ иу къух, куы-иу йе ’ннæ къух айтынг кодта æмæ-иу йæ риуы конд куы иуырдæм, куы иннæрдæм азылдта, цæмæй цас гæнæн ис, уымæй фылдæр раластаид æнгуыры бос. «Афтæ тынг бафæлладтæн, æмæ мæ цæрæнбонты дæр уый хуызæн никуы уыдтæн, — ахъуыды кодта зæронд лæг, — фæлæ дымгæ тыхджындæр кæны. Æниу дымгæ мæ пайдайæн у, кæф хъæмæ куы ласон, уæд мæ бахъæудзæн. Тынг мæ бахъæудзæн уæд дымгæ».

— Ног зиллакк куы райдайа, уæд та аулæфдзынæн, — загъта зæронд лæг, — Уæлдайдæр ныртæккæ мæхи бирæ дзæбæхдæр хатын. Мæнæ ма дыууæ-æртæ зиллаччы — æмæ кæф мæхирдыгæй фæуыдзæн.

Йæ хъæмпын худ фæстæмæ абырыд йæ тæккæ къæбутмæ, æмæ кæф фæстæмæ куы разылд æмæ та бæхсныг куы айвæзта, уæд зæронд лæг уыцы фæлладæй æрхауд бæлæгъы фындзыл.

«Ды уал акус, кæф, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Стæй та куыддæр фæстæмæ разилай, афтæ та дæм æз дæр æрывналдзынæн».

Денджыз райдыдта стыр уылæнтæ кæнын. Фæлæ доны тардта дзæбæх дымгæ, ирд боны æмбæлццон, æмæ уый та зæронд лæджы хъуыд, цæмæй йæ хæдзарыл сæмбæла.

— Хуссар æмæ хурныгуылæны ’рдæм араздзынæн мæ бæлæгъ, — загъта зæронд лæг. — Æндæр ницы. Ау, денджызы фæдзæгъæл гæнæн ис? Уымæй дæр нæ сакъадах даргъ у.

Кæфы федта, æртыккаг зылд куы кодта, уæд.

Фыццаг федта тарбын аууон. Уыцы аууон йæ бæлæгъы бынты афтæ бирæ цыд, æмæ йæ цæстытыл æууæндгæ дæр нæ кодта.

— Нæ, — загъта зæронд лæг. — Уанцон нæу, ахæм егъау уа, уый мæ нæ уырны.

Фæлæ кæф æцæгдæр уыди ахæм егъау. Æртыккаг зиллаччы кæрон денджызы сæрмæ сленк кодта бæлæгъæй æдæппæт дæс æмæ ссæдз ярды дарддæр. Зæронд лæг федта, йæ къæдзил денджызы сæрмæ уæлæмæ куыд ссыд, уый. Уый уыди цыфæнды егъау æхсырфæй дæр егъаудæр æмæ тарбынцъæх доны сæрмæ зынди фæлурс сиренхуыз. Кæф та денджызы ныггæпп кодта, фæлæ арф нал ацыд, æмæ йын зæронд лæг дзæбæх федта йæ гуыр — дæргъæй-дæргъмæ йыл уыди фиолетхуыз тæлмытæ. Йæ фæсонты ленкгæнæн базыр уыди саргъау, йæ риуыгуыдыры егъау ленкгæнæн базыртæ та — фæйнæрдæм хæлиу.

Цалынмæ иу зиллакк кодта, уæдмæ йын зæронд лæг федта йæ цæстытæ æмæ, йæ фарсмæ цы дыууæ фæлурс цъæх кæсаджы ленк кодта, уыдон дæр. Уыцы дыууæ кæсаджы йæм афтæ æввахс уыдысты, цыма йыл ныхæсгæ бакодтой.

Рæстæгæй-рæстæгмæ-иу ыл аныхæстысти уыцы дыууæ кæсаджы, стæй та-иу таппызарты хай баисты фæйнæрдæм. Куы та-иу стыр кæфы аууон ленк кодтой сæ зæрдæйы дзæбæхæн. Ацы дыууæ кæсагæй алкæмæн дæр йæ дæргъ уыди æртæ футæй дæр даргъдæр, æмæ-иу тагъд куы ленк кодтой, уæд-иу калмгæсæгтау скъæдз-мæдзытæ сты.

Зæронд лæгæн йæ хид йæ цæсгомыл лæсæнтæ кодта, фæлæ ныр канд хурмæ нæ хид кодта, Кæф-иу уыцы æнцад-æнцойæ, цыма æппын æнæзнæтæй, ног æмæ ног зиллакк куы райдыдта, уæд-иу зæронд лæг фылдæрæй-фылдæр тыхта æнгуыры бос æмæ йæ ныр тынг уырныдта, зæгъгæ, дыууæ хатты ма куы æрзила, уæд дзы хæдз ныссадздзæн.

«Фæлæ йæ хъуамæ æввахсдæр, бирæ æввахсдæр æрбаласон мæхимæ, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Нæ дæр ын йæ сæрмæ хъæуы хъавын, фæлæ йæ зæрдæмæ».

«Тыхсгæ ма кæн æмæ фидар лæуу, зæронд лæг», — загъта йæхицæн.

"Неужели я оплошаю и умру из-за какой-то рыбы? - спрашивал он себя. - И главное - теперь, когда все идет так хорошо. Господи, помоги мне выдержать! Я прочту сто раз "Отче наш" и сто раз "Богородицу". Только не сейчас. Сейчас не могу".

"Считай, что я их прочел, - подумал он. - Я прочту их после".

В этот миг он почувствовал удары по бечеве, которую держал обеими руками, и рывок. Рывок был резкий и очень сильный.

"Она бьет своим мечом по проволоке, которой привязан крючок, - подумал старик, - Ну конечно. Так ей и полагалось поступить. Однако это может заставить ее выпрыгнуть, а я предпочел бы, чтобы сейчас она продолжала делать круги. Прыжки были ей нужны, чтобы набрать воздуху, но теперь каждый новый прыжок расширит рану, в которой торчит крючок, и рыба может сорваться".

- Не прыгай, рыба, - просил он. - Пожалуйста, не прыгай!

Рыба снова и снова ударяла по проволоке, и всякий раз, покачав головой, старик понемногу отпускал лесу.

"Я не должен причинять ей лишнюю боль, - думал он. - Моя боль - она при мне. С ней я могу совладать. Но рыба может обезуметь от боли".

Через некоторое время рыба перестала биться о проволоку и начала снова медленно делать круги. Старик равномерно выбирал лесу. Но ему опять стало дурно. Он зачерпнул левой рукой морской воды и вылил ее себе на голову. Потом он вылил себе на голову еще немного воды и растер затылок.

- Зато у меня нет больше судороги, - сказал он. - Рыба скоро выплывет, а я еще подержусь. Ты должен держаться, старик. И не смей даже думать, что ты можешь не выдержать.

Он опустился на колени и на время снова закинул лесу себе за спину. "Покуда она кружит, я передохну, а потом встану и, когда она подойдет поближе, снова начну выбирать лесу".

Ему очень хотелось подольше отдохнуть на носу лодки и позволить рыбе сделать лишний круг, не выбирая лесы. Но когда тяга показала, что рыба повернула и возвращается к лодке, старик встал и начал тянуть бечеву, взмахивая поочередно руками и поворачивая из стороны в сторону туловище, для того чтобы выбрать как можно больше лесы.

"Я устал так, как не уставал ни разу в жизни, - подумал старик, - а между тем ветер усиливается. Правда, ветер будет кстати, когда я повезу ее домой. Мне он очень пригодится, этот ветер".

- Я отдохну, когда она пойдет в новый круг, - сказал он. - Тем более что сейчас я себя чувствую гораздо лучше. Еще каких-нибудь два-три круга, и рыба будет моя.

Его соломенная шляпа была сдвинута на самый затылок, и когда рыба повернула и снова стала тянуть, он в изнеможении повалился на нос.

"Поработай теперь ты, рыба, - подумал он. - Я снова возьмусь за тебя, как только ты повернешь назад".

По морю пошла крупная волна. Но воду гнал добрый ветер, спутник ясной погоды, который был ему нужен, чтобы добраться до дому.

- Буду править на юг и на запад, - сказал он. - И все. Разве можно заблудиться в море? К тому же остров у нас длинный.

Рыбу он увидел во время ее третьего круга. Сначала он увидел темную тень, которая так долго проходила у него под лодкой, что он просто глазам не поверил.

- Нет, - сказал он. - Не может быть, чтобы она была такая большая.

Но рыба была такая большая, и к концу третьего круга она всплыла на поверхность всего в тридцати ярдах от лодки, и старик увидел, как поднялся над морем ее хвост. Он был больше самого большого серпа и над темно-синей водой казался бледно-сиреневым. Рыба нырнула снова, но уже неглубоко, и старик мог разглядеть ее громадное туловище, опоясанное фиолетовыми полосами. Ее спинной плавник был опущен, а огромные грудные плавники раскинуты в стороны.

Пока она делала свой круг, старик разглядел глаз рыбы и плывших подле нее двух серых рыб-прилипал. Время от времени прилипалы присасывались к рыбе, а потом стремглав бросались прочь. Порою же они весело плыли в тени, которую отбрасывала большая рыба. Каждая из прилипал была длиною более трех футов, и когда они плыли быстро, они извивались всем телом, как угри.

По лицу старика катился пот, но теперь уже не только от солнца. Во время каждого нового круга, который так спокойно и, казалось, безмятежно проплывала рыба, старик выбирал все больше лесы и теперь был уверен, что через два круга ему удастся всадить в рыбу гарпун.

"Но я должен подтянуть ее ближе, гораздо ближе, - подумал он. - И не надо целиться в голову. Надо бить в сердце".

"Будь спокойным и сильным, старик", - сказал он себе.

«Нур мæ гъуддаг æцæгæй фæггуз уодзæнæй æма циуавæрдæр кæсалги туххæй рамæлдзæнæн? — æхе фарста зæронд лæг. — Сæйрагдæр ба нур — мæ гъуддаг хуарз цæун ку райдæдта, уæд. О хуцау, фæ мин агъаз кæнæ! Ковдзæнæн дæмæ сæдæ хатти. Æрмæст нур нæ. Нур мæ бон нæй».

«Уотæй нимайæ æма дæмæ искувтон. Æрмæст ковгæ ба уой фæсте искæндзæнæн».

Еци рæстæги суфцæйласæн бæндæнбæл банкъардта æнæнгъæлæги цъинггитæ. Кæд ибæл дууæ къохемæй хуæстæй, уæддæр и рæуигъд хъæбæр тухгин адтæй.

«Æ циргъ къембурæй рæуегъуй æнгури бæндæн, — рагъуди кодта зæронд лæг. Гъæуама уотæ кæна. Фал æй еци гъуддаг дони бунæй уæлæмæ исцæун кæндзæнæй æма мæ фæндуй никкидæр ма зелдох куд кæна, е. Уæлæмæ ке ссæуидæ, уой фæрци уæлдæф æ хурфи бацудæй, фал æхе арæх ку рæуегъа, уæд æнгурæ ратонунæй тæссаг æй».

— ’Ма гæппитæ кæнæ, кæсалгæ, — курдта си зæронд лæг. Дæ хуцауи туххæй, ма гæп кæнæ! Кæсалгæ арæхæй-арæхдæр æсхуста æнгури бæттæн æма зæронд лæг алли хатт дæр æ сæр сагъæси æнкъуст бакæнидæ, уотемæй æнгурбос радæр уадзидæ.

«Уæлдай дзæгъæл ресун æй нæ кæнун, — гъуди кодта е. — Мæ рист мæнæн мæхе æй. Фал кæсалгæ ба уомæй исгъæла уодзæнæй».

Еу цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте кæсалгæ æрдæр уодæн — стæй æма бабæй зелдох кæнун райдæдта. Зæронд лæг куд гъудæй, уотæ хуæстæй æнгурбосбæл. Æ зæрдæ бабæй радзæгъæл æй. Галеу къохæй денгизæй дон исиста æма ’й æ сæрбæл æркалдта. Уотæ еу цалдæр хатти. Æ мæкъур дæр раурститæ кодта.

— Уæддæр мæ къохтæ ба нæбал хуссунцæ: — загъта е. Тагъд кæсалгæ исуæлбилæ уодзæнæй æма ма ’й бауорамдзæнæн. Дæхебæл гъæуама фæххуæцай, зæронд. Дæ бон æй бауорамун не ’суодзæнæй, зæгъгæ, уобæл гъудидæр ма кæнæ.

Æ уæргутæбæл æхе æруагъта æма еу цубур рæстæгмæ æнгурбос æ фæсонтæ ’рдæмæ ракодта. Цалинмæ зелдох кæнуй, уæдмæ рауолæфон, уæдта исистдзæнæн æма хæстæгдæр ку æрбацæуа, уæд бабæй æнгурбос æмбурд кæндзæнæн».

Хъæбæр æй фæндадтæй дзæбæх рауолæфун бæлæгъи раззаг хаййи; уадзæ ма кæсалгæ еу уæлдай зилд æркæнæд.

Фал уæдмæ бæндæни æзмæлдмæ гæсгæ, зæронд лæг балæдæрдтæй: кæсалгæ бæлæгъ æрдæмæ æрбараст æй. Лæг исистадæй æма æхемæ ласун райдæдта суфцæйласæн бæндæн. Æ къохти æзмæлдæн агъаз кодта еугур гурæй дæр. Архайдта фулдæр бæхснуг æрæмбурд кæнунбæл.

«Мæ дуйнебæл атæ хъæбæр некæд бауæгæ дæн, — рагъуди кодта зæронд лæг, — æ мæнæ нур ба думгæ дæр фæккарздæр æй. Уогæй нæхемæ ку ласон, уæд мин а думгæ фæййагъаз уодзæнæй...»

— Нæуæг зилд цæун ку райдайа, уæд рауолæфдзæнæн, — загъта зæронд лæг. Мæхе дæр нур берæ хуæздæр æнкъарун. Кæд ма еу дууæ-æртæ зилди æркæна, уæдта мæн уодзæнæй.

— Нур кæсалгæ, æхе разелгæй, ивазун ку райдæдта, уæд лæг æ фур фæлладæй рахъан æй.

«Гъæйдæ, ду дæр ракосæ, кæсалгæ, — рагъуди кодта лæг. — Фæстæмæ ку разелай, уæд бабæй дин дæ гъуддаг кæндзæнæн».

Денгизи рацудæй устур уолæн. Думгæй базмæлун кодта. Е дзæбæх рæстæги бæрæггæнæн æй. Фæ мин агъаз уодзæнæй мæ ласуйнаг хæдзарæмæ байефхæссунмæ.

— Бæлæгъ араздзæнæн хонсар æма нигулæн æрдæмæ, — загъта зæронд лæг. — Денгизи фæдздзæгъæл уæн нæййес. Уой хæццæ ба ма нæ сакъадах дæр дæргъæй-дæргъæмæ æй.

Кæсалгæ исзиндтæй æртиккаг зилди.

Фиццаг ин фæууидта æ тар аууон, кæци дæргъæй-дæргъæмæ цудæй бæлæгъи буни. Уоййасæ адтæй æма æ цæститæбæл дæр нæ баууæндтæй.

— Нæ, — загъта е, — уомæн уæн нæййес.

Фал кæсалгæ æцæгæй гъе уæхæн устур адтæй. Æ дæргъцæ бæлæгъæй еу æртæ метри идарддæрмæ цудæй. Еугурæй ку исуæлбилæй, уæд зæронд лæг фæууидта, æ къæдзелæ денгизи сæрмæ куд исаразта, уой. Æ агъаззаг къæдзелæ цъæх дони сæрмæ зиндтæй хъæбæр устур æхсирфи хузæн. Кæсалгæ æхе нæуæгæй ниннигъулдта дони, фал арфмæ нæбал рандæй. Зæронд лæг ин уидта æ тæмæнкалгæ гурæ, æ астæубæл чернилæхуз тæлмитæ.

Цалинмæ æ зилд кодта, уæдмæ ин лæмбунæг кастæй æ цæстæмæ, уæдта ’йбæл фæрсæрдигæй ци дууæ кæсалги ниндагъдæй, уонæмæ.

Æ цæсгомбæл хед лæсæнтæ кодта, фал е нур фур тæвдæй н’ адтæй. Алли нæуæг зилдæн дæр зæронд лæг фулдæрæй-фулдæр æмбурд кодта æнгурбостæ æма нур æууæндтæй: еу дууæ зилдей фæсте кæсалги æ арцæй ниррæхуайдзæнæй.

«Фал æй уой туххæй гъæуама хæстæгдæр æрбакæнон, дзæвгарæ хæстæгдæр, — рагъуди кодта е. — Уæдта сæрмæ гъавгæ нæй, фал зæрдæмæ».

— Сабургай дæ хъауритæ æрæмбурд кæнæ, — загъта æхецæн.

Иннæ разылдæн æм кæфæн йæ чъылдым фæзынд, фæлæ нырма бæлæгъмæ æгæр дард уыд.

Ноджы ма иу зылд æркодта кæф, фæлæ раздæрау æгæр дард уыди бæлæгъмæ, æцæг донæй бирæ фылдæр зынди уæлæмæ. Зæронд лæг зыдта, æнгуыры бос ма иу чысыл куы раласид, уæд кæфы баласид бæлæгъæн йæ тæккæ фарсмæ.

Ныр ын рагæй у цæттæ хæдз: лыстæг телы тыхтон уыди тымбыл чыргъæды, йæ кæрон та йын бæлæгъы фындзы цæджындзæгыл æрбаста. Кæф зылди æмæ æввахсæй-æввахсдæр кодта. Диссаджы æнцад-æнцой æмæ алæмæты рæсугъд, зына-нæзына змæлыд йæ къæдзил. Зæронд лæг æнгуыры бос йæхимæ ласта йæ тыхтыхæгæй, цы гæнæн ис, уымæй кæфы бæлæгъы чъилмæ æввахсдæр баласыныл архайдта. Иу уысмы бæрц кæф фæцудыдта йæ фарсыл. Стæй та йæхи сраст кодта æмæ райдыдта ног зиллакк.

— Йæ бынатæй йæ фезмæлын кодтон, — загъта зæронд лæг. — Йæ фарсыл æй æрзилын кодтон.

Йæ сæр та разылд, фæлæ уæддæр стыр кæфы æнгуыры бос йæ тых — йæ бонæй йæхимæ ласта. «Мæ бон куы баци йæ фарсыл æй æрзилын кæнын, — хъуыды кодта зæронд лæг. — Чи зоны, ацы хатт мæ къухы бафта æмæ йæ йæ чъылдымыл æрфæлдахон. Тынг рахæцут! — дзырдта йæ къухтæн. — Фидар мыл хæцут, мæ къæхтæ! Аххуыс ма мын кæн, мæ сæр! Аххуыс мын кæн, ды мыл гадзрахатæй куы никуы рацыдтæ. Ацы хатт æй йæ фæсонтыл æрфæлдахдзынæн».

Цалынмæ кæф бæлæгъмæ æрбаввахс, уымæй бирæ раздæр зæронд лæг йæ тыхтæ æрæмбырд кодта æмæ йæ тых — йæ бонæй райвæзта бæхсныг. Фæлæ кæф æрмæст гæзæмæ фæцудыдта йæ фарсыл, стæй фæстæмæ йæхи сраст кодта æмæ дард аленк кодта.

— Байхъус ма мæм, мæ хуры хай! — загъта зæронд лæг кæфæн. — Цыфæнды фæуа, уæддæр дæуæн æнæмæлгæ куы нæ ис, уæд ма дæ цæмæн хъæуы æмæ æз дæр амæлон?

«Афтæмæй æз ницы бакæндзынæн», — ахъуыды кодта зæронд лæг. Йæ ком афтæ ныссур, æмæ йæ бон дзурын нал уыд, нал дæр доны авгмæ бавналын. «Ацы хатт æй хъуамæ бæлæгъмæ æрбаласон, — ахъуыды та кодта, — Бирæйы фаг нал дæн». — «Нæ, сфаг уыдзынæн, — йæхи ныхмæ рацыд. — Ды, зæронд лæг, æнусмæйы фаг дæ».

Уый фæстæ цы зиллакк кодта, уыцы зиллаччы рæстæджы йæм, гыццыл ма бахъæуа, баххæса, фæлæ та кæф йæхи араст кодта æмæ цадæггай дарддæр аленк кодта.

«Бабын мæ кæндзынæ, ацы кæф, — хъуыды кодта зæронд лæг. — Уый, кæй зæгъын æй хъæуы, дæхи бар у. Мæ цæрæнбонты дæуæй стырдæр, дæуæй рæсугъддæр, дæуæй сабырдæр æмæ уæздандæр цæрæгой никуы федтон. Цæй, цы чындæуа, амар мæ. Мæнæн хъауджыдæр нал у, чи нæ кæй амардзæн, уый».

«Дæ сæр та разылд, зæронд лæг! Афтæмæй та дæ сæр хъуамæ дзæбæх куса. Дæ хъуыдытæ æрбæстон кæн æмæ бацархай фыдæвзарæнтæ лæгау уромын... Кæнæ кæфау», — бафтыдта ма йæ хъуыдымæ.

— Цæй-ма, мæ сæр, куыд æмбæлы, афтæ кус, — афтæ сындæггай загъта, æмæ тыххæй-фыдæй фехъуыста йæ ныхас — Кус дын куы зæгъын!

Раздæрау ма йæ дыууæ зиллаччы хъуыди.

«Цы бачындæуа? — хъуыды кодта зæронд лæг. Кæф-иу æддæмæ куы фæцæйцыд, уæд-иу æм алы хатт дæр афтæ касти, цыма уадзыг кæны. — Цы бачындæуа? Иу хатт ма бавзарон».

Иу хатт ма бавзæрста æмæ рахатыд, — йæ сæр зилы, фæлæ уæддæр кæфы йæ фæсонтыл æрфæлдæхта. Стæй та кæф фæстæмæ æрзылд æмæ та цадæггай иуварс аленк кодта, йæ æгæрон егъау къæдзил уæлдæфы батилгæйæ.

«Иу хатт ма бафæлвардзынæн», — баныфс æвæрдта зæронд лæг йæхицæн, æниу йæ цæнгтæ бынтондæр бастадысты æмæ йæ цæстытæ тарытæ кодтой.

Бафæлвæрдта та æмæ та кæф афардæг. «Уæдæ афтæ у? — ахъуыды кодта зæронд лæг æмæ уайтагъд фæхатыд, мæлæты къахыл кæй ныллæууыд, уый. — Иу хатт ма бавзардзынæн».

Зæронд лæг æрæмбырд кодта йе ’ппæт рис, цыдæриддæр ма йæм хъару баззад, уый, рагæй йын чи бахардз, уыцы сæрыстырдзинад æмæ хъазуатон тох самадта, кæф цы фыдæвзарæнтæ æвзæрста, уыдонимæ, æмæ уæд кæф йæ фарсыл æрфæлдæхт æмæ цадæггай йæ фарсыл аленк кодта, йæ æхсаргардæй бæлæгъы фæйнæджытæм æрцæйныдзæвгæйæ. Гыццыл ма бахъæуа бæлæгъы цурты аленк кæна уыцы дæргъæй-дæргъмæ, фæтæнтæконд, æвзист, фиолетхуыз тæлмытæй нывæфтыд кæф, æмæ афтæ зынди, цыма йын æппын кæрон нæ уыдзæн.

Кæф йæ гуыр денджызы сæрмæ бæрзæндты хаста, адæймаджы риуы æмбæрзæнд. Зæронд лæг аппæрста æнгуыры бос, йæ къахæй йыл ныллæууыд, цыдæриддæр йæ бон уыд, уымæй бæрзонд систа хæдз, æмæ ма йæм цыдæриддæр тых уыди æмæ йæ уыцы уысм æрæмбырд кодта, уымæй хæдз ныссагъта кæфы фарсы, раст йæ риугуыдыры ленкгæнæн базыры фæстæ. Зæронд лæг хатыд, æфсæйнаг хæдз кæфы фæлмæны куыд ныхсы, уый, æмæ йыл тынг æнцади, арфæй-арфдæр æй сагъта, йæхицæн йæ буары æппæт уæзæй æххуыс кæнгæйæ.

Во время следующего круга спина рыбы показалась над водой, но плыла она все еще слишком далеко от лодки. Рыба сделала еще один круг, но была по-прежнему слишком далеко от лодки, хотя и возвышалась над водой куда больше. Старик знал, что, выбери он еще немного лесы, он мог бы подтащить рыбу к самому борту.

Он уже давно приготовил гарпун; связка тонкого троса лежала в круглой корзине, а конец он привязал к битенгу на носу.

Рыба приближалась, делая свой круг, такая спокойная и красивая, чуть шевеля огромным хвостом. Старик тянул лесу что было силы, стараясь подтащить рыбу как можно ближе к лодке. На секунду рыба слегка завалилась на бок. Потом она выпрямилась и начала новый круг.

- Я сдвинул ее с места, - сказал старик. - Я все-таки заставил ее перевернуться.

У него снова закружилась голова, но он тянул лесу с большой рыбой изо всех сил. "Ведь мне все-таки удалось перевернуть ее на бок, - думал он. - Может быть, на этот раз я сумею перевернуть ее на спину. Тяните! - приказывал он своим рукам. - Держите меня, ноги! Послужи мне еще, голова! Послужи мне. Ты ведь никогда меня не подводила. На этот раз я переверну ее на спину".

Еще задолго до того, как рыба приблизилась к лодке, он напряг все свои силы и стал тянуть что было мочи. Но рыба лишь слегка повернулась на бок, потом снова выпрямилась и уплыла вдаль.

- Послушай, рыба! - сказал ей старик. - Ведь тебе все равно умирать. Зачем же тебе надо, чтобы и я тоже умер?

"Этак мне ничего не добиться", - подумал старик. Во рту у него так пересохло, что он больше не мог говорить, и не было сил дотянуться до бутылки с водой. "На этот раз я должен подтащить ее к лодке, - подумал он. - Надолго меня не хватит". - "Нет, хватит, - возразил он себе. - Тебя, старик, хватит навеки".

Во время следующего круга старик чуть было ее не достал, но рыба снова выпрямилась и медленно поплыла прочь.

"Ты губишь меня, рыба, - думал старик. - Это, конечно, твое право. Ни разу в жизни я не видел существа более громадного, прекрасного, спокойного и благородного, чем ты. Ну что же, убей меня. Мне уже все равно, кто кого убьет".

"Опять у тебя путается в голове, старик! А голова у тебя должна быть ясная. Приведи свои мысли в порядок и постарайся переносить страдания, как человек... Или как рыба", - мысленно добавил он.

- А ну-ка, голова, работай, - сказал он так тихо, что едва услышал свой голос. - Работай, говорят тебе.

Еще два круга все оставалось по-прежнему.

"Что делать? - думал старик. Всякий раз, когда рыба уходила, ему казалось, что он теряет сознание. - Что делать? Попробую еще раз".

Он сделал еще одну попытку и почувствовал, что теряет сознание, но он все-таки перевернул рыбу на спину. Потом рыба перевернулась обратно и снова медленно уплыла прочь, помахивая в воздухе своим громадным хвостом.

"Попробую еще раз", - пообещал старик, хотя руки у него совсем ослабли и перед глазами стоял туман.

Он попробовал снова, и рыба снова ушла. "Ах, так? - подумал он и сразу же почувствовал, как жизнь в нем замирает. - Я попробую еще раз".

Он собрал всю свою боль, и весь остаток своих сил, и всю свою давно утраченную гордость и кинул их на поединок с муками, которые терпела рыба, и тогда она перевернулась на бок и тихонько поплыла на боку, едва-едва не доставая мечом до обшивки лодки; она чуть было не проплыла мимо, длинная, широкая, серебряная, перевитая фиолетовыми полосами, и казалось, что ей не будет конца.

Старик бросил лесу, наступил на нее ногой, поднял гарпун так высоко, как только мог, и изо всей силы, которая у него была и которую он сумел в эту минуту собрать, вонзил гарпун рыбе в бок, как раз позади ее громадного грудного плавника, высоко вздымавшегося над морем до уровня человеческой груди. Он почувствовал, как входит железо в мякоть, и, упершись в гарпун, всаживал его все глубже и глубже, помогая себе всей тяжестью своего тела.

Иннæ зилди кæсалги рагъ дзæбæх исзиндтæй донæй, фал ма бæлæгъæй идардгомау накæ кодта. Уой фæсте ма еу зилд дæр æрцудæй. Уæддæр ма изол адтæй бæлæгъæй, донæй ба хуæздæр исзиндтæй. Зæронд лæг лæдæрдтæй: е ’нгурбостæ ку æрба дæр æмбурдтæ кæнидæ, уæд кæсалги бæлæгъи фарсмæ бунтон хæстæг æрбакæнидæ.

Æрцæттæ кодта æ циргъаг, уæдта листæг троси тухтонæ æрбаста бæлæгъи фийбæл.

Кæсалгæ зелгæ-зелун хæстæгдæр кодта бæлæгъмæ, еци сабур æма рæсугъдæй, æ устур къæдзелæ зинна-нæзинна æзмæлун кæнгæй. Зæронд лæг еудадзугдæр, куд æ бон адтæй, уотæ бæндæнтæ æмбурд кодта. Архайдта кæсалги бæлæгъмæ никки хæстæгдæр æрбайвазунбæл. Еу рæстæги е æхе фæрсæрдæмæ рауагъта. Уæдмæ бабæй рараст æй æма нæуæг зилд цæун райдæдта.

— Бунатæй æй фезмæлун кодтон, — загъта зæронд лæг. Иннердæмæ дæр æй разилдтон. Нæуæгæй бабæй ибæл æ сæр разилдæй, фал æ куст ба нæ ниууагъта. «Уæддæр æй мæ бон æ фарсбæл æрфæлдахун иссæй, — гъуди кодта е. Нур ба ’й гъæуама рауæсгоммæ кæнон. Ивазетæ! — приказ равардта æ къохтæн. Мæ къæхтæ, уораметæ мæ! Ба ма мин лæггадæ кæнæ, мæ сæр! Ба мин лæггадæ кæнæ. Ку некæд мæ фæссайдтай, цийфæнди зин рауæни бафтуйгæй дæр. Аци хатт ба ’й æ фæсонтæбæл æрфæлдахон».

Кæсалгæ бæлæгъмæ ку бахæстæг æй, уой размæ лæг æ хъауритæ æрæмбурд кодта æма ’й æ тухæ æ бонæй æхемæ ласун райдæдта. Фал е уотид æ фарсбæл ракъолæ ’й, уæдта бабæй рараст æй æма идарддæр ранакæ кодта.

— Байгъосай, кæсалгæ, — дзоруй имæ зæронд лæг. — Уæддæр ду мæлгæ кæндзæнæ, æма ма æз дæр рамæлон, е дин ци испайда уодзæнæй?

«Атемæй неци бакæндзæнæн», — рагъуди кодта зæронд лæг. Æ комтæ уотæ ниссор æнцæ æма дзорунгъон дæр нæбал адтæй, дони авгæмæ ба нæ хъæрттæй.

«Аци хатт æй гъæуама бæлæгъмæ æрбайвазон», — рагъуди кодта е.

— Бери фагæ нæ дæн. — Фал куд нæ дæн? — æхемæ батхалдта еци фæдбæл. — Ду, зæронд, æносми фагæ дæ.

Иннæ зилди æй, минкъий ма багъæуа, баргъæвуниау адтæй, фал бабæй æхе рараст кодта æма изолдæр райевгъудæй.

«Исафис, мæ кæсалгæ, — рагъуди кодта зæронд лæг. — Е дæ барæ æй. Æз дæу асæ, дæу рæсугъдæн, уæдта дæу сабурæн фæлдесонд мæ цæргæ бонти некæд фæууидтон.

Гъема мæ, гъæйдæ, рамарæ. Ка ни ке рамара, уомæй мин нецибал уæлдай ес».

«Дæ сæризунд бабæй хæлхъой кæнун райдæдта, зæронд! Дæхе æрлæдæрæ æма лæги хузæн зиндзийнæдтæн бухсæ...», — бафтудта ма æ гъудибæл.

— Гъæйдæуай, мæ сæр, архайæ, — туххæй исервазтæй дзурд æ хъурæй. — Косæ, зæгъгæ, дин зæгъун.

Дууæ зилди ма æркодта кæсалгæ, фал гъуддаг неци фæууæлдай æй.

«Ци киндæуа? — гъуди кодта зæронд. Кæсалгæ дони бунмæ ку райевгъуидæ, уæд имæ алли хатт дæр уотæ кæсидæ, цума æ зæрдæ радзæгъæл æй. — Ци киндæуа? Еу хатт ма равзарон».

Нæуæгæй ма равзурста кæсалги фæстæмæ æрбаздахунбæл æма еу рæстæг нецибал ралæдæрдтæй, уæддæр æ амæттаг ба æ фæсонтæбæл æрзилдта. Е дæр бабæй нæуæгæй æхе æрзилдта æма сабургай ранакæ кодта, æ къæдзелæй цъиллинггитæ кæнгæ.

«Еу хатт ма равзарæ», — æхецæн зæрдитæ æвардта зæронд лæг, кæд æ къохтæ бунтон ис æнæхъаурæ ’нцæ, уæдта æ размæ мегъæ исистадæй, уæддæр.

Равзурста æма бабæй кæсалгæ райевгъудæй.

«Ах, уотæ кæнис, — рагъуди кодта лæг æма еци сахат банкъардта, æ уоди зинг куд минæг кæнуй, уой. — Еу хатт ма равзарон».

Æ медæги æрæмбурд кодта е ’гас риститæ дæр, æ фæстаг хъауритæ, уæдта е ’сæфт сæрустурдзийнадæ æма сæ кæсалги нихмæ, гъезæмарæ кæнунмæ, исаразта. Æппунвæстаг æрфæлдæхтæй æ фарсбæл æма уотемæй æрбанакæ кодта бæлæгъи фæрсти, дæргъæй-дæргъæмæ, фæтæн, чернилæхуз тæлмити хæццæ. Гъе уотæ зиндтæй, цума ин кæрон нæбал уодзæнæй.

Зæронд лæг исуагъта е ’нгурбос, æ къахæй ибæл æрæфсардæй, уæдта куд æ бон адтæй, уотæ бæрзонд исæргъувта æ арцæ, æма ’й, æ еугур хъауритæ æрæмбурдгæнгæй, кæсалги фарси ниссагъта. Лæг æнкъардта циргъаг фæлмæн фиди куд хизтæй, уой. Арфæй-арфдæр æй сагъта, æ уæзæ ’йбæл уадзгæй.

Æмæ уæд кæф æваст стæлфыди, æниу йæ цæф уыдис мæлæтдзаг цæф, — бæрзонд ссыд денджызы сæрмæ, цыма йæ æгæрон дæргъ æмæ уæрхæй, йæ алæмæты рæсугъдæй æмæ йæ бирæ тыхæй æппæлыд, уыйау. Афтæ зынди, цыма зæронд лæг æмæ бæлæгъы сæрмæ ауыгъд у. Стæй йæ тъæпп фæцыд денджызы æмæ доны фæйлауæнтæ сæ быны фæкодтой зæронд лæгæн йæхи дæр æмæ йæ бæлæгъы иууылдæр.

Зæронд лæгæн йæ хъару нал уыд, йæ зæрдæ бахъарм, йæ цæстытæ фæтар сты æмæ ницыуал ауыдта. Фæлæ хæдзыл баст бæхсныг ауагъта æмæ йыл йæ хъæдгом къухтæй хæцыд, стæй йæ цæстытæй куы ракаст, уæд федта: кæфæн йæ æвзист гуыбын уæлгоммæ, афтæмæй хуыссы йæ фæсонтыл. Хæдз кæфы ахызт иннæрдæм æмæ йæ фистон зынди йæ чъылдымæй, сæ алфамбылай денджыз сырх адардта кæфы зæрдæйы тугæй. Фыццаг уыди тарбын тæпп, цыма æрвхуыз дон æнæхъæн миляйы æрфæн кæсæгтæй байдзаг, афтæ. Стæй уыцы тæпп апырх и æмæ мигъы хуызæн сси. Æвзист кæфы цадæггай узæгау кодта денджызы уылæнтыл.

Зæронд лæг дзы йæ цæст нæ иста, цалынмæ та йæ цæстытæ фæтар сты, уæдмæ. Уæд хæдзы бæхсныг дыууæ тыхты æркодта цæджындзæгыл æмæ йæ сæр йæ цæнгтыл æруагъта.

«Цымæ мæ сæр цы кæны? — загъта зæронд лæг, бæлæгъы фындзы фæйнæджытыл йæ цæсгом æруадзгæйæ. — Æз зæронд лæг дæн æмæ тынг бафæлладтæн. Фæлæ уæддæр ацы кæфы амардтон, æниу мын æфсымæрæй зынаргъдæр у. Ныр ма мæ бакæнын хъæуы æрмæст сау куыст. Ныр æз хъуамæ æрцæттæ кæнон бæндæн æмæ дзы цæсмытæ скæнон, цæмæй кæфы бæлæгъмæ бабæттон. Æгæрыстæмæй дыууæ куы уыдаиккам æмæ бæлæгъы куы фæдæлдон кодтаиккам, цæмæй йыл ацы кæф сæвæрдтаиккам æмæ уый фæстæ бæлæгъæй дон куы акалдтаиккам, уæддæр бæлæгъ ахæм уæз нæ баурæдтаид. Цыдæриддæр хъæуы, уый хъуамæ бацæттæ кæнон, стæй кæф æрбаласдзынæн бæлæгъы фарсмæ, фидар æй бабæтдзынæн бæлæгъмæ, пæлæз сæвæрдзынæн æмæ мæ хæдзармæ цæугæ».

Райдыдта кæфы бæлæгъы цурмæ æхсойын, цæмæй йын бæндæн йæ хъусты æмæ йæ дзыхы раластаид æмæ йын йæ сæр бæлæгъы фындзмæ бабастаид.

«Мæн фæнды кæфмæ æркæсын, — ахъуыды кодта зæронд лæг, — уырзæн йæ фенын, банкъарын, цавæр кæф у? Уæууа, гормон, мæ хъæздыгдзинад уый куы у. Фæлæ мæ уый тыххæй мыййаг нæ фæндыд уырзæй йæ фенын. Мæнмæ афтæ кæсы, æмæ йын ныр йæ зæрдæмæ бавнæлдтон, — хъуыды кодта зæронд лæг, — хæдз дзы йæ тæккæ кæронмæ куы ныссагътон, уæд, Цæй, хорз, æввахсдæр æй балас, æрбæтт æй, йæ къæдзилыл ын цасм бакæн, иннæ цасм та йæ гуырыл, цæмæй йæ æнгомдæр бабæттай бæлæгъмæ». — Гьæй, зæронд лæг, райдай кусын, — загъта йæхицæн, æмæ иу чысыл ахъуыртт кодта дон. — Ныр хæст фæци, фæлæ дзы уæддæр нырма сау куыст бирæ баззад.

Зæронд лæг скаст арвмæ, стæй кæфмæ. Иттæг лæмбынæг каст хурмæ. «Æмбисбонæй чысыл фæкъул уыдаид, æндæр нæма. Фæлæ цæгат-хурыскæсæйнаг дымгæ тынгæй-тынгдæр кæны. Æнгуырты бостæ цалцæг кæнын ныртæккæ ницы пайда у. Хæдзары сæ лæппуимæ баныхасдзыстæм».

— Кæф, ардæм ма рауай, ардæм!

Фæлæ йæм кæф нæ байхъуыста. Цадæггай узæгау кодта денджызы уылæнтыл, æмæ йæм зæронд лæгæн йæхи бахъуыди бæлæгъ æввахс бакæнын.

Æввахс æм куы бацыд æмæ кæфы сæр бæлæгъы фындзы æмрæнхъ куы сси, уæд та йын зæронд лæг дисы бафтыд йæ асыл. Фæлæ хæдзы бæндæн цæджындзæгæй райхæлдта, кæфы хъусты йæ акодта æмæ йын йæ кæрон йæ дзыхæй раласта, æртыхта йæ кæфы æхсаргардыл, стæй та йын бæндæн ноджы йæ хъусты аласта, æхсаргардыл та йæ æртыхта æмæ йæ дыдагъæй цæджындзæгыл бабаста. Бæндæн алыг кодта æмæ фæстæмæ рацыд, цæмæй йын йæ къæдзил дæр бабастаид бæлæгъмæ. Кæфы къæдзил æвзист-фиолетхуызæй сыгъдæг æвзист фестад, йæ тæлмытæ та йæ къæдзилау фæлурс сиренхуыз фестадысты. Уыцы тæлмытæ уыдысты лæджы армæй дæр фæтæндæр, кæфæн йæ цæст та — перископы айдæнау иппæрдгонд кæнæ дзуархæсджыты стæры заманы зæдты цæсгомы хуызæн.

Æндæрхуызон мард æй акодтаин, уый мæ бон нæ уыд, — загъта зæронд лæг.

Дон банызта æмæ бирæ фæдзæбæхдæр. Ныр зыдта, йæ зæрдæ кæй нал бахъарм уыдзæн, уый, нал дæр йæ сæр зылди. «Тоннæйы æрдæгæй цух нæу, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Фæлæ, чи зоны, уымæй дæр бирæ фылдæр». Цымæ цас райсдзæн, уыцы уæзæн йæ дыууæ æртыццаг хайы фыдызгъæл куы рацæуа æмæ джиранка дæс æмæ ссæдз центыл куы радта, уæд?

— Кърандас куы нæ уа, уæд æй нæ бахынцдзынæ, — загъта зæронд лæг. — Уый банымайынæн дзæбæх сæр хъæуы. Фæлæ æз афтæ æнхъæл дæн, æмæ абон мæнæй сæрыстыр уаид цытджын Ди Маджио. Æцæг мыл стæджы мазол нæ уыди. Фæлæ мæ къухтæ æмæ мæ фæсонтæ тынг рыстысты. Цымæ циу стæджы мазол? Чи зоны махыл дæр це, фæлæ йæ нæ хатæм?

Зæронд лæг кæфы бабаста бæлæгъæн йæ фындзмæ, йæ фæстаг кæронмæ æмæ бæлæгъдарæг кæм фæбады, уырдæм. Кæф афтæ егъау уыди, æмæ зæронд лæгмæ афтæ фæкаст, цымæ йæ бæлæгъ стыр науы чъилмæ бабаста. Бæндæнæй иу чысыл ралыг кодта æмæ дзы кæфæн йæ бинаг æфсæры къæдз йæ æхсаргардмæ бабаста, цæмæй йæ дзых ма хæлиу кæна æмæ æнцондæр ленкгæнæн уа. Стæй сæвæрдта пæлæз, бæлæгъхъæды бæсты сæвæрдта лæдзæг æмæ айтыгъта пæлæз. Æмпъызтытæ пæлæз адымст æмæ бæлæгъ анкъуыст размæ, зæронд лæг бæлæгъы фæстаг кæрон хуыссæгау кодта, афтæмæй аленк кодта хуссар-хурныгуылæны ’рдæм.

Хуссар-хурныгуылæн базонынæн зæронд лæджы компас нæ хъуыд. Цæгат-хурыскæсæйнаг дымгæ кæцырдæм дымы æмæ пæлæз куыд адымсы, уый хатын йедтæмæ йæ ницы хъуыди. «Æвæццæгæн, мæгуырау нæ уаид æнгуыр доны баппарын, чи зоны, блеснæ кæсаг (къаннæг кæсаг) æрцахсон, æндæра мын куы ницы ис хæринаг». Фæлæ блеснæ кæсаг не ссардта, йæ сардинтæ та тæф скодтой. Уæд хæдзæй систа, йæ цурты кæмæн рацæйленк кодтой, уыцы бур донхалты губакк, бауыгъта йæ æмæ дзы бæлæгъмæ æрызгъæлд лыстæг креветкæтæ (хæрынæн бæзгæ лыстæг денджызон мыдзбыр). Дюжинæй дæр фылдæр уыдысты, рагæпп-багæпп æмæ рауай-бауай кодтой æхсынчъытау. Зæронд лæг сын йæ дыууæ æнгуылдзæй сæ сæртæ аскъуыдта æмæ сæ æнæхъæнæй ахордта, сæ цъæрттæ æмæ сын сæ къæдзилтæ бæстон аууылдта. Креветкæтæ гыццыл муртæ уыдысты, фæлæ зæронд лæг зыдта — хæрзæфсис æмæ хæрзад сты.
 

И тогда рыба ожила, хоть и несла уже в себе смерть, - она высоко поднялась над водой, словно хвастая своей огромной длиной и шириной, всей своей красой и мощью. Казалось, что она висит в воздухе над стариком и лодкой. Потом она грохнулась в море, залив потоками воды и старика, и всю его лодку.

Старика одолела слабость и дурнота; он почти ничего не видел. Но, опустив бечеву гарпуна, он стал медленно перебирать ее в изрезанных руках, а когда зрение вернулось, он увидел, что рыба лежит на спине, серебряным брюхом кверху. Рукоятка гарпуна торчала наискось из ее спины, а море вокруг было окрашено кровью ее сердца. Сначала пятно было темное, словно голубую воду на целую милю вглубь заполнила стая рыб. Потом пятно расплылось и стало похоже на облако. Серебристая рыба тихо покачивалась на волнах.

Старик не сводил с нее глаз, пока зрение у него опять не затуманилось. Тогда он дважды обмотал веревку гарпуна о битенг и опустил голову на руки.

"Что же это с моей головой? - сказал он, прижавшись лицом к обшивке носа. - Я старый человек, и я очень устал. Но я все-таки убил эту рыбу, которая мне дороже брата, и теперь мне осталось сделать черную работу.

Теперь я должен приготовить веревку и связать ее в петли, чтобы принайтовить рыбу к лодке. Даже если бы нас было двое и мы затопили бы лодку, чтобы погрузить в нее рыбу, а потом вычерпали воду, - все равно лодка не выдержала бы такой тяжести. Я должен подготовить все, что нужно, а потом подтянуть рыбу к борту, привязать ее накрепко к лодке, поставить парус и отправиться восвояси".

Он стал подтягивать рыбу к борту, чтобы, пропустив веревку через жабры и через пасть, привязать ее голову к носу.

"Мне хочется посмотреть на нее, - подумал он, - потрогать ее, почувствовать, что же это за рыба. Ведь она - мое богатство. Но я не поэтому хочу ее потрогать. Мне кажется, что я уже дотронулся до ее сердца, - думал он, - тогда, когда я вонзил в нее гарпун до самого конца. Ладно, подтяни ее поближе, привяжи, надень петлю ей на хвост, а другую перекинь вокруг туловища, чтобы получше приладить ее к лодке".

- Ну, старик, за работу, - сказал он себе и отпил маленький глоток воды. - Теперь, когда битва окончена, осталась еще уйма черной работы.

Старик посмотрел на небо, потом на рыбу. Он глядел на солнце очень внимательно. "Сейчас едва перевалило за полдень. А пассат крепчает. Лесы чинить теперь бесполезно. Мы с мальчиком срастим их дома".

- Подойди-ка сюда, рыба!

Но рыба его не послушалась. Она безмятежно покачивалась на волнах, и старику пришлось самому подвести к ней лодку.

Когда он подошел к ней вплотную и голова рыбы пришлась вровень с носом лодки, старик снова поразился ее величиной. Но он отвязал гарпунную веревку от битенга, пропустил ее через жабры рыбы, вывел конец через пасть, обкрутил его вокруг меча, потом снова пропустил веревку через жабры, опять накрутил на меч и, связав двойным узлом, привязал к битенгу. Перерезав веревку, он перешел на корму, чтобы петлей закрепить хвост. Цвет рыбы из фиолетово-серебристого превратился в чистое серебро, а полосы стали такими же бледно-сиреневыми, как хвост. Полосы эти были шире растопыренной мужской руки, а глаз рыбы был таким же отрешенным, как зеркало перископа или как лики святых во время крестного хода.

- Я не мог ее убить по-другому, - сказал старик. Выпив воды, он почувствовал себя куда лучше. Теперь он знал, что не потеряет сознания, и в голове у него прояснилось. "Она весит не меньше полутонны, - подумал он. - А может быть, и значительно больше". Сколько же он получит, если мяса выйдет две трети этого веса по тридцати центов за фунт?

- Без карандаша не сочтешь, - сказал старик. - Для этого нужна ясная голова. Но я думаю, что великий Ди Маджио мог бы сегодня мною гордиться. Правда, у меня не было костной мозоли. Но руки и спина у меня здорово болели. Интересно, что такое костная мозоль? Может, и у нас она есть, да только мы этого не подозреваем?

Старик привязал рыбу к носу, к корме и к сиденью, Она была такая громадная, что ему показалось, будто он прицепил лодку к борту большого корабля. Отрезав кусок бечевы, он подвязал нижнюю челюсть рыбы к ее мечу, чтобы рот не открывался и было легче плыть. Потом он поставил мачту, приспособил палку вместо гафеля, натянул шкот. Залатанный парус надулся, лодка двинулась вперед, и старик, полулежа на корме, поплыл на юго-запад.

Старику не нужен был компас, чтобы определить, где юго-запад. Ему достаточно было чувствовать, куда дует пассат и как надувается парус. "Пожалуй, стоило бы забросить удочку - не поймаю ли я на блесну какую-нибудь рыбешку, а то ведь мне нечего есть". Но он не нашел блесны, а сардины протухли. Тогда он подцепил багром пук желтых водорослей, мимо которого они проплывали, и потряс его; оттуда высыпались в лодку маленькие креветки. Их было больше дюжины, и они прыгали и перебирали ножками, словно земляные блохи. Старик двумя пальцами оторвал им головки и съел целиком, разжевывая скорлупу и хвост. Креветки были крошечные, но старик знал, что они очень питательные, и к тому же очень вкусные.

Гъе уæдта кæсалгæ æрæскъиттæй æма кæд мæлæт æ бауæри тæлфтæй, уæддæр æхе бæрзонд исиста дони сæрмæ, цума æ дессаги аййев, æнæбæрцæ устур гурæй сæнттадæ кодта, уоййау. Еу усмæ уотæ зиндтæй, цæветтонги, уæлдæфи ауигъд адтæй, зæронд лæг æма бæлæгъи сæрмæ. Уæдмæ ба денгизи æ тъæпп фæццудæй. Бæлæгъ æма зæронд лæгбæл дон æ цæхъалæй басæххæтт кодта.

Лæгæн æ зæрдæ балæгъуз æй, дуне ’йбæл ниттар æй. Арци бæндæн рауагъта, æ гъæдин къохти æй сабургай æвзарун райдæдта. Ку æрæскъиттæй, уæд уинуй-кæсалгæн æ губун хæрдмæ исхæттæй. Арци хуæцæн æ фæсонтæй кастæй. Денгиз æндæрхузи бацæй æ зæрди тогæй. Фиццаг æ фæд тар дардта, уæдта рапурх æй æма мегъи хузæ райста. Æвзестæхуз кæсалгæ уозæгау кодта уолæнтæбæл.

Зæронд лæг имæ æдзинæг кастæй, цалинмæ бабæй ибæл æ цæститæ нæ ратар æнцæ, уæдмæ. Дууæ тухти бакодта арци бæндæн æма æ сæр æ къохтæбæл æруагъта.

«Мæ сæр ци кæнуй? — загъта е, — æ цæсгон бæлæгъи фарсбæл æруадзгæй. Æз зæронд лæг дæн æма хъæбæр бауæгæ дæн. Уæддæр кæсалги ба рамардтон кæци мин ме ’нсувæрæй хъазардæр адтæй. Нур ма мин саугуст кæнун байзадæй.

Гъæуама бæндæн æрцæттæ кæнон, цæгтæ си исаразон, кæсалги бæлæгъмæ æрбæститæ кæнуни туххæй. Зæгъæн, дууемæй уогæй дæр, кæсалги бæлæгъмæ неци хузи исæргъувтаййанæ. Уæдта бæлæгъ донæй байдзаг уодзæнæй, æ уæзæ дæр ин нæ бауорамдзæнæй. Нур æрцæттæ кæнон цидæр мæ гъæуй, уой, уæдта кæсалги бæлæгъи фарсмæ æрбайвазон, æр æй бæттон бæлæгъбæл наупæлæз исæргъувон æма нæхемæ рараст уон».

Кæсалгæн æ гъосаути, уæдта æ гъæлæси бæндæн раласта æма ’й æхемæ ивазун райдæдта, цæмæй ин æ сæр бæлæгъи финдзмæ ниббæтта, уой туххæй.

«Ку ’й фæууининæ, — рагъуди кодта е, — ба ’йбæл æмбæлон, цума циуавæр кæсалгæй? Мæ гъæздугдзийнадæ а ку æй. Уогæ ’йбæл раздæр бамбалдтæн, æ тæккæ зæрди ин арцæ ку ниссагътон, уæд. Хуарз, æрбайласæ хæстæгдæр, ба ’й бæттæ, æ къæдзелæбæл ин цæг бафтауæ, бæндæни иннæ хаййæй ба ин æ гурæ бæлæгъмæ ниффедар кæнæ».

— Гъæйдæ, зæронд, дæ куст райдайæ, — загъта æхецæн æма донæй исхуп кодта. — Гъенур тох фæцæй, æрмæстдæр ма саугуст байзадæй.

Зæронд лæг фиццаг арвмæ исгъæуай кодта, уæдта кæсалгæмæ никкастæй. Хормæ хъæбæр æдзинæг фæккастæй.

«Нерæнгæ ма фæсарæфтæ нур райдæдта. Думгæ ба карздæр кæнгæ цæуй. Ме ’нгурбостæбæл архайунмæ нур фадуат нæййес. Биццеуи хæццæ сæ исрæвдзæ кæндзæнæн».

— Ардæмæ æрбацæуай, кæсалгæ!

Фал имæ е нæ байгъуста. Еци еугъæдон æй узтонцæ уолæнтæ æма ’ймæ зæронд лæг æхуæдæг баздахта æ бæлæгъ.

Хъæбæр хæстæг имæ ку бацудæй, кæсалги сæр бæлæгъи финдзи æмæррæстæ ку ’рлæудтæй, уæд бабæй цæй асæй, зæгъгæ, уобæл нæуæгæй деси бацудæй. Нур æй дзæбæх æрæлваста æма ’й дувæтъонæй бæлæгъи фиймæ федар æрбаста. Бæндæнæй еу хай ралух кодта, бæлæгъи фæстаг фарсмæ рацудæй. Ами ин гъæуама æ къæдзелæбæл цæг бафтудтайдæ. Кæсалгæ бунтондæр æвзестæхуз иссæй, æ тæлмитæ ба исфæлорс æнцæ, æ къæдзели хузæн. Æ цæститæ дзæбæх айдæни æстæ адтайуонцæ.

— Æ рамарунæн æндæр нецихузи гæнæн адтæй, — загъта зæронд лæг.

Дон ку раниуазта, уæд æ гъуддаг фæххуæздæр æй...

«Тонни æрдæг ласуниау æй, рагъуди кодта е. — Кенæ ба никкидæр фулдæр».

Цæйбæрцæ æхца райсдзæнæй, æ фулдæр хай фид ку уа, уæд?

— Æнæ къариндасæй зин нимайæн æй, — загъта зæронд лæг. — Уой туххæй гъæуама сæр дзæбæх коса. Фал мæмæ уотæ кæсуй, цума абони номдзуд Ди Маджио мæнæй хъæбæр сæрустур уайдæ. Раст зæгъгæй, мæн къæхтæбæл стæги къуæлли н’ адтæй. Фал мæ къохтæ æма сунтæ ба хъæбæр ристæнцæ. Уогæ ци æй æстæги къуæлли? Кæд си мах дæр цох нæ ан, фал ци æй, уой ба нæ зонæн.

Æ кæсалгæ зæронд лæг ниббаста бæлæгъи финдзмæ, æ фæстаг хаймæ, уæдта бадæнмæ. Уотæ ’ймæ фæккастæй, цума æ бæлæгъ устур науæбæл бабаста. Исæргъувта æ наупæлæз æма рараст æй хонсар-нигулæн æрдæмæ. Лæг æхе уæсгоммæ рауагъта.

Зæронд лæг æнæ хъибиллæй дæр зудта, думгæмæ гæсгæ, хонсар-нигулæн кæци ’рдиги æй, уой.

«Æнгъезуй æнгурæ рагæлдзун, кæд еу листæг кæсалгæ ниййахæссинæ æндæр ба бахуæруйнаг нецибал ес», — рагъуди кодта æ меднимæр. Фал æнгурæ федаргæнæн æфсæйнаг не ’ссирдта æма уæд хæдзæй денгизи ирæзæг хæлттæ исиста, æр сæ цагъта æма си минкъий креветкитæ æрæгъзалдæй. Сæ сæртæ син истудта æма сæ бахуардта. Минкъитæ адтæнцæ, фал æнæуой ба сонгун æма адгин.

Авджы ма чысыл дон уыди, æмæ зæронд лæг креветкæтæ куы бахордта, уæд ын йæ цыппæрæм хай анызта.

Кæд ыл ахæм уæз уыди, уæддæр хорз цыди бæлæгъ, æмæ йæ зæронд лæг скъæрдта, бæлæгъы рулздахæн мæцъисыл хæцыд йæ цонгæй. Кæф æм æппынæдзух зынди, æниу йæ къухтæм куы фæкастаид кæнæ бæлæгъыл йæ фæсонтæ куы аныдзæвдаиккой, уæддæр æнæ банкъаргæ нæ фæуыда, уыдæттæ фыны кæй нæ уыны, фæлæ йыл æцæг кæй æрцыдысты, уый. Иу рæстæджы, хъуыддаг йæ кæронмæ куы фæцæйхæццæ кодта æмæ йæ зæрдæ куы бахъарм, уæд зæронд лæгмæ æвиппайды афтæ фæкаст, цыма уыдон иууылдæр æрмæст фыны митæ сты. Æмæ канд уæд нæ, фæлæ уый фæстæ дæр, кæф донæй куы рацыд æмæ цалынмæ фæстæмæ доны йæ тъæпп фæцыд, уæдмæ уæлдæфы ауыгъдау куыд аззад, уый куы федта, уæддæр æм уыдæттæ иууылдæр цыдæр æнахуыр диссаг фæкастысты æмæ нæ цæстытыл нæ баууæндыд. Æцæг уæд цæстæй дæр рæстмæ нæ уыдта, фæлæ ныр йæ цæстытæ дзæбæх уыдысты.

Ныр кæф æцæг кæй у, уый зыдта, стæй нæ къухтæ æмæ йæ фæсонтæ кæй риссынц, уый дæр фыны хабар нæу. «Мæ къухтæ тагъд байгас вæййынц, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Бирæ туг сæ рауагътон, цæмæй сæ хъæдгæмттæ хæрам ма расайон, цæхджын дон та сæ дзæбæх скæндзæн. Бакæлæны тарбын дон — дунейы æппæты хуыздæр æвдадзы хос. Æрмæст мæ сæр куы нæ зилид! Къухтæ сæ куыст бакодтой, хорз цæуы бæлæгъ дæр. Кæфæн йæ дзых æхгæд у, йæ къæдзилыл раст хæцы, æфсымæртау ленк кæнæм фæрсæй-фæрстæм». Чысыл та йæ сæр разылд, æмæ ахъуыды кодта: «Цымæ нæ чи кæй ласы хæдзармæ — æз уый ласын, æви уый мæн ласы? Сыфцæй йæ куы ласын, уæд хъуыддаг бæрæг уаид. Кæнæ бæлæгъы куы уаид, йæ сæрыстырдзинад иууылдæр фесафгæйæ, уæддæр æндæр уаид хъуыддаг. Фæлæ мах ленк кæнæм фæрсæй-фæрстæм, кæрæдзийыл фидар бастæй. Уадз æмæ мæ ласа, кæд æм афтæ хорз кæсы, уæд. Æз ыл æрмæст хинæй фæтых дæн, æндæр ницæмæй. Уый мын ницы хæрамдзинад кæнинаг уыд».

Ленк кодтой æмæ кодтой. Зæронд лæг-иу йæ къухтæ цæхджын донæй анхъæвзта æмæ архайдта, цæмæй йæ сæр ма разылдаид. Тар мигътæ бæрзонд уыдысты, сæ сæрмæ ленк кодтой цагъд мигътæ. Зæронд лæг зыдта, æхсæв-бонмæ дымгæ кæй уыдзæн, уый. Иудадзыг фæкæс-фæкæс кодта кæфмæ, ома фыны йæ æцæг нæ уыны.

Æнæхъæн сахат рауад, цалынмæ йæ фыццаг акулæ раййæфта, уæдмæ.

В бутылке еще оставалось немного воды, и, поев креветок, старик отпил от нее четвертую часть.

Лодка шла хорошо, несмотря на сопротивление, которое ей приходилось преодолевать, и старик правил, придерживая румпель локтем. Ему все время была видна рыба, а стоило ему взглянуть на свои руки или дотронуться до лодки спиной - и он чувствовал, что все это не было сном и случилось с ним на самом деле. Одно время, уже к самому концу, когда ему стало дурно, старику вдруг показалось, что все это только сон. Да и потом, когда он увидел, как рыба вышла из воды и, прежде чем упасть в нее снова, неподвижно повисла в небе, ему почудилась во всем этом какая-то удивительная странность, и он не поверил своим глазам. Правда, тогда он и видел-то совсем плохо, а теперь глаза у него опять были в порядке.

Теперь он знал, что рыба существует на самом деле и что боль в руках и в спине - это тоже не сон. "Руки заживают быстро, - подумал он. - Я пустил достаточно крови, чтобы не загрязнить раны, а соленая вода их залечит. Темная вода залива - лучший в мире целитель. Только бы не путались мысли! Руки свое дело сделали, и лодка идет хорошо. Рот у рыбы закрыт, хвост она держит прямо, мы плывем с ней рядом, как братья". В голове у него снова немножко помутилось, и он подумал: "А кто же кого везет домой - я ее или она меня? Если бы я тащил ее на буксире, все было бы ясно. Или если бы она лежала в лодке, потеряв все свое достоинство, все тоже было бы ясно. Но ведь мы плывем рядом, накрепко связанные друг с другом. Ну и пожалуйста, пусть она меня везет, если ей так нравится. Я ведь взял над нею верх только хитростью; она не замышляла против меня никакого зла".

   Они плыли и плыли, и старик полоскал руки в соленой воде и старался, чтобы мысли у него не путались. Кучевые облака шли высоко, над ними плыли перистые; старик знал, что ветер будет дуть всю ночь. Он то и дело поглядывал на рыбу, чтобы проверить, в самом ли деле она ему не приснилась. Прошел целый час, прежде чем его настигла первая акула.

Авги ма дон байзадæй, уомæн æ цуппæрæймаг хай баниуазта.

Бæлæгъ хуарз цудæй, æздахта æй кумæ гъудæй, уордæмæ, кæсалгæмæ е ’нгæс даргæй. Зæрондмæ еуæй-еу хатт фун фæккæсидæ и цау. Фал æ къохти риститæ, уæдта, еумæйагæй, æ гъезæмæрттæбæл гъудигæнгæй си баæруагæс уидæ гъуддаг æ асæги ке ’рцудæй, е.

Мæнæ кæронмæ хæстæг, æ зæрдæ ку балæгъуз æй, уæддæр и гъуддаг фун бангъæл æй. Уой фæсте дæр, кæсалгæ донæй ку рацудæй, æма уæлдæфи ку бандзуг æй, уæддæр æ цæститæбæл нæ баууæндтæй.

Нур си баæруагæс æй, кæсалгæ æцæгæй æй, уæдта æ къохтæ æма фæсонти рист дæр фун нæй.

«Къохтæ тагъд радзæбæх унцæ, — рагъуди кодта е. — Берæ тог си рауагътон, цæмæй мæ цæфтæ ма нигъгъæнæ уонцæ, уæдта сæ цæхгун дон дæр хуарз дзæбæх кæнуй... Æрмæст мæ зунд ма хæлхъой кæнæд! Мæ гъуддаг хуарз цæуй. Кæсалгæн æ гъæлæс — æнгом, æ къæдзелæ æррæстæ даруй, æмвæрстæ накæ кæнæн æнсувæрти хузæн».

Æ зæрдæ бабæй радзæгъæл æй æма рагъуди кодта: «Нур ни ка ке ласуй — æз уой, æви е мæн? Мæ фæсте æй суфцæй ку ластайнæ, уæд лæдæрд адтайдæ. Кенæ ба бæлæгъи æвæрд ку адтайдæ, уæддæр гъуддаг лæдæрд уидæ. Фал нур ба æмвæрстæ накæ кæнæн, кæрæдземæ æнгом баст уогæй. Æма ци, ласæд мæ кæд æй уотæ фæндуй, уæд. Æз ибæл хийнæй ке рацудтæн, уой фæрци фæууæлахез дæн, е ба мин фидбилизæй неци кодта».

Нур æнæхъорæй накæ кодтонцæ; цæмæй æ зæрдæ ма дзæгъæл кодтайдæ, уой туххæй зæронд лæг æ къохтæ цæхгун дони дардта. Мегътæ зелдох кодтонцæ арвбæл. Зæронд лæг зудта: æнæгъæнæ æхсæвæ дæр думгæ не ’ргъос уодзæнæй. Арæх багъæуай кæнидæ кæсалгæмæ, цæмæй бунтондæр балæдæра фун нæ, фал асæги ке æй. Сахат рацудæй, цалинмæй фиццаг акулæ баййафта, уæдмæ.

Æнæнхъæлæджы мыййаг æй нæ раййæфта акулæ. Уый сленк кодта океаны тæккæ арфæй, кæфы туджы тар мигъ куы сбæзджын æмæ стæй æнæхъæн миляйы æрфæн куы апырх, уæд. Акулæ уайтагъд сленк кодта уæлæмæ, æппындæр ницæмæй тарсти, скъæртт кодта денджызы æрвхуыз айдæн æмæ хурмæ рацыд. Стæй та фæстæмæ ацыд доны, бафиппайдта та туджы тæф æмæ аленк кодта бæлæгъ æмæ кæфы фæдыл.

Хаттæй-хатт-иу фæиппæрд фæдæй. Фæлæ-иу ыл куы æмбæлгæ скодта, науæд та дзы зына-нæзына цы тæф цыд, уый æмбæрста æмæ гурæй-гурмæ йæ фæдыл цыди. Уый уыди тынг егъау акулæ, мако, зæгъгæ, йæ мыггаг. Сфæлдыст æрцыд, цæмæй денджызы æппæты тагъддæр цы кæсаг ленк кæны, уыйау тагъд ленк кæна, æмæ алцæмæй дæр уыди рæсугъд, йæ дзых йедтæмæ. Йæ чъылдым уымæн дæр уыди хъама кæсаджы хуызæн æрвхуыз, йæ гуыбын-æвзистхуыз, йæ царм лæгъз æмæ рæсугъд, æмæ æнæхъæнæй дæр уыди хъама-кæсаджы хуызæн, йæ егъау æфсæрты йедтæмæ — ныртæккæ йын æнгом уыдысты. Акулæ тагъд ленк кодта денджызы уæлдон, æнцонæй гæрста дон йæ чъылдымы ленкгæнæн бæрзонд базырæй. Йæ æнгом æлхъывд дывазыг былты мидæгæй зулаив сагъд уыдысты йæ дæндæгтæ аст рæнхъæй. Æнæуый акулæтæн сæ фылдæрæн цы дæндæгтæ вæййы, куыдуæлæмæ лыстæгдæр, уый хуызæн нæ уыдысты ацы акулæйы дæндæгтæ, фæлæ адæймаджы æнгуылдзтæ хъæддаг сырды ныхты хуызæн куыд скъæдзтæ кæнай, афтæ. Дæргъæй зæронд лæджы æнгуылдзтæй цыбырдæр нæ уыдысты, фæлæ сæ тигътæ сæрдасæнау цыргъ. Акулæ афтæ сфæлдыст æрцыд, цæмæй, цыдæриддæр денджызы кæсаджы мыггаг ис, уыдон иууылдæр хордтаид, ахæм цæрдæг, ахæм тыхджын æмæ дзæбæх хотыхджын кæсæгты дæр, æндæр тыхгæнæг тых кæмæн нæ ардта. Ныр йæ амæттаг æввахс кæй у, уый хатыд æмæ тагъд кодта, йæ чъылдымы æрвхуыз ленкгæнæн базырæй къæртт кодта дон.

Акула догнала его не случайно. Она выплыла из самой глубины океана, когда темное облако рыбьей крови сгустилось, а потом разошлось по воде глубиной в целую милю. Она всплыла быстро, без всякой опаски, разрезала голубую гладь моря и вышла на солнце. Потом она снова ушла в воду, снова почуяла запах крови и поплыла по следу, который оставляли за собой лодка и рыба.

Порою она теряла след. Но она либо попадала на него снова, либо чуяла едва слышный его запах и преследовала его неотступно. Это была очень большая акула породы мако, созданная для того, чтобы плавать так же быстро, как плавает самая быстрая рыба в море, и все в ней было красиво, кроме пасти. Спина у нее была такая же голубая, как у меч-рыбы, брюхо серебряное, а кожа гладкая и красивая, и вся она была похожа на меч-рыбу, если не считать огромных челюстей, которые сейчас были плотно сжаты. Она быстро плыла у самой поверхности моря, легко прорезая воду своим высоким спинным плавником. За плотно сжатыми двойными губами ее пасти в восемь рядов шли косо посаженные зубы. Они были не похожи на обычные пирамидальные зубы большинства акул, а напоминали человеческие пальцы, скрюченные, как звериные когти. Длиною они не уступали пальцам старика, а по бокам были остры, как лезвия бритвы. Акула была создана, чтобы питаться всеми морскими рыбами, даже такими подвижными, сильными и хорошо вооруженными, что никакой другой враг им не был страшен. Сейчас она спешила, чуя, что добыча уже близко, и ее синий спинной плавник так и резал воду.

Хумæтæги ’й нæ сурдта. Е денгизи арфæй кæсалги тогтæфмæ исцудæй. Нæуæгæй æхе ниннигъулдта, æма бабæй тоги тæф ку банкъардта, уæд иснакæ кодта. Уотемæй фæд-фæд ралæгарста.

Еуæй-еухатт рарæдуидæ фæдбæл, фал бабæй ибæл нæуæгæй исцурæвæрæ уидæ. Уотемæй æнæхъорæй накæ кодта зæронд лæги фæсте. Хъæбæр устур адтæй, уæдта фур тагъд накæ кодта. Уой рагъ дæр цъæх адтæй, æ губун — æвзестæхуз, æ устур æфсæртæ — хъæбæр æнгом. Æнæуаг цурд накæ кодта дони сæрти. Æ коми адтæй аст рæнгъи фæрсмæ арæзт дæндæгутæ, сирди дзæмбути хузæн — æздухтитæ. Сæ дæргъæ — зæронд лæги æнгулдзитæй минкъийдæр н’ адтæй, циргъ — сæрдасæнти хузæн. Акули равзурд дуйнемæ кæсæлгитæ хуæрунмæ адтæй. Денгизи цидæрхузи кæсалгæ ес, уонæн се ’гасебæлдæр уæлахез æй. Нур, æ амæттаги тæф æнкъаргæй, размæ ниффат æй, дон æ рагъи сесæй игæрдгæ.

Зæронд лæг æй куы федта, уæд бамбæрста: ацы акулæ ницæмæй тæрсы æмæ йæ куыд бафæнда, афтæ бакæндзæн. Æрцæттæ кодта æхсгæ хæдз, бабаста йыл бæндæн æмæ æнхъæлмæ каст, цалынмæ акулæ æввахсдæр бацыдаид, уæдмæ. Бæндæн цыбыр уыди, уымæн æмæ кæф бæлæгъмæ куы баста, уæд æй алыг кодта.

Зæронд лæгæн ныр йæ сæр æппындæр нæ зылд, æмæ цæттæ уыди цыдæриддæр бакæнынмæ, æниу йæхицæн ныфс не ’вæрдта.

«Мæ хъуыддаг æгæр хорз цыд, афтæ йын бирæ ахæссæн нæ уыд», — хъуыды кодта зæронд лæг.

Зæронд лæг йæ хъус дардта, акулæ куыд æрбацæйцыд, уымæ æмæ иу каст фæкодта стыр кæфмæ. «Фæлтау адон иууылдæр фыны хабæрттæ куы уыдаиккой. Мæхимæ йæ фæлæбурын ма æрбауадзон, уый мæ бон нæу, фæлæ, чи зоны, мæ бон бацæуа йæ амарин? Dentuso», — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Рын сыстæд дæ ныййарæг мадыл!»

Акулæ æрбаленк кодта бæлæгъы тæккæ цурмæ Æмæ кæфмæ куы фæлæбурдта, уæд ын зæронд лæг федта йæ гом дзых æмæ йæ æвирхъау цæстытæ. Фехъуыста, йæ æфсæрты къæрцц куыд фæцыд, уый, кæфы фыды йæ къæдзилæй чысыл уæлдæр куы нынныхстысты, уæд. Акулæйы сæр уæлиау сзынд донæй, сæры фæстæ сзынд йæ чъылдым дæр, æмæ акулæйы æфсæртæ стыр кæфы царм æмæ фыд куыд рæдувынц, уый хъæр хъусгæйæ, зæронд лæг йæ хæдз ныссагъта акулæйы сæры, ныссагъта йæ, йæ цæстытæ йын цы хахх иу кæны, уыцы хахх йæ фындзæй уæлæмæ цæуæг хаххимæ дзуарæвæрд кæм кæны, раст уыцы тæккæ ран. Ахæм хæххытæ йыл æцæгæй нæ уыди. Уыди йын æрмæст уæззау, цыргъбырынкъ æрвхуыз сæр, стыр цæстытæ æмæ хъыррыстгæнаг, къуыпдзых, æппæтхор æфсæртæ. Фæлæ уыцы ран ис акулæйы сæры магъз, æмæ уым ныссагъта зæронд лæг йæ хæдз. Ныссагъта йæ йæ тых — йæ бонæй, йæ тугæрхæм къухтæй йыл фидар хæцгæйæ. Ныццавта йæ, йæ зæрдæ ницæуыл дардта, афтæмæй, фæлæ цыфæнды бакæнынмæ дæр цæттæ уыди æмæ фырмæстæй æхсысти.

Акулæ æрфæлдæхт, æмæ зæронд лæг федта, йæ цæст кæй бамынæг, уый. Стæй та ноджы æрзылди æмæ бæндæн дыууæ хатты йæхиуыл стыхта. Зæронд лæг бамбæрста, акулæ мард кæй уыд, уый, фæлæ йыл акулæ йæхæдæг нæ саст. Йæ фæсонтыл хуыссыд, йæ æфсæртæ хъыррыст кодтой æмæ уайгæ бæлæгъау дон фынк кодта. Йæ къæдзилæй денджызы кæм тъыбар-тъыбур кодта, уым дон уыди урс-урсид. Акулæйы гуырæн фæуæлдон йæ æртæ цыппарæм хайы, бæндæн ныттынг, ныззыр-зыр кодта æмæ аскъуыд. Акулæ иу чысыл алæууыд доны уæлæ æмæ йæм зæронд лæг каст æмæ каст. Стæй хæрз цадæггай фæдæлдон.

— Дыууиссæдз джиранкайы бæрц мын ахаста мæ кæфы фыдызгъæлæй, — хъæрæй загъта зæронд лæг.

«Денджызы бынмæ мын ахаста мæ хæдз дæр, стæй мæ фæсауæрц бæндæн иууылдæр, — йæхинымæры бафтыдта йæ ныхасмæ. — Кæфæй та цæуы туг, æмæ ацы акулæйы фæдыл æрцæудзысты æндæртæ».

Ныр, акулæ йын йæ кæф афтæ æнахъинонтæ куы скодта, уæд æм йæ зæрдæ нал тардта кæсын. Акулæ кæфмæ куы фæлæбурдта, уæд зæронд лæгмæ афтæ фæкаст, цыма йын йæхимæ фæлæбурдта.

«Фæлæ æз уæддæр акулæйы амардтон, мæ кæфмæ мын чи фæлæбурдта, уый, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Уый уыди, æз цыдæриддæр dentus-тæ федтон, уыдонæн сæ тæккæ егъаудæр. Æмæ æз та, хуыцауыстæн, мæ цæрæнбонты цъус нæ федтон стыр акулæтæ.

Мæ хъуыддæгтæ æгæр хорз цыдысты. Дарддæр сын афтæ цæуæн нал уыд. Фæлтау уыдон иууыл фыны хабæрттæ куы уаиккой: æппындæр кæф не ’рцахстон, фæлæ мæхицæн фынæй кæнын мæ сынтæджы, газеттæй æмбæрзт сынтæджы».

— Æвæдза лæг уымæн нæу, æмæ састы бынаты баззайа, — загъта зæронд лæг. — Лæгæн фесæфæн ис, фæлæ йын састы бынаты ныууадзæн нæй.

«Фæлæ уæддæр тæригъæд у, кæфы кæй амардтон, уый, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Тынг хъизæмайраг кæндзынæн, афтæмæй мын хæдз дæр нал ис. Dentuso цæрдæг æмæ æнауæрдон, зæндджын æмæ тыхджын цæрæгой у. Фæлæ æз уымæй зæндджын дæр разындтæн. Æниу, чи зоны, нæ дæн зæндджындæр. Чи зоны, æз хуыздæр хотыхджын кæй уыдтæн, уымæн ыл фæтых дæн».

— Хъуыды кæнын нæ хъæуы, зæронд лæг, — загъта йæхицæн хъæрæй.

— Ленк кæн, дымгæ кæдæм дымы, уыцырдæм æмæ дæхи цæттæ дар æнамонддзинадыл сæмбæлынмæ.

«Нæ, æз хъуамæ хъуыды кæнон, — йæхинымæры не сразы йæ ныхасыл. — Æндæр мын ницыуал баззад. Уый æмæ бейсбол. Цымæ цытджын Ди Маджиойы зæрдæмæ фæцыдаид, акулæйæн хæдз комкоммæ йæ сæры магъзы кæй ныссагътон, уый? Æмткæй райсгæйæ дзы диссагæй ницы уыди — чифæнды дæр хуыздæр йедтæмæ æвзæрдæр нæ сæрæхстаид. Фæлæ куыд æнхъæл дæ, зæронд лæг: дæ къухтæ дæ тынгдæр хъыгдардтой стæджы мазолæй? Цæмæй йæ зонын! Мæ зæвæттыл нику ницы æрцыд, æрмæст мын иу хатт мæ зæвæт ныццавта электрон скат, мæ хи найгæйæ йыл куы фæлæууыдтæн, уæд; уæд мæ къах мæ уæраджы чъилы онг бандзыг, тыххæй йын урæдтон йæ рис».

Когда старик ее увидел, он понял, что эта акула ничего не боится и поступит так, как ей заблагорассудится. Он приготовил гарпун и закрепил конец его веревки, поджидая, чтобы акула подошла ближе. Веревка была коротка, потому что он отрезал от нее кусок, когда привязывал свою рыбу.

В голове у старика теперь совсем прояснилось, и он был полон решимости, хотя и не тешил себя надеждой.

"Дело шло уж больно хорошо, так не могло продолжаться", - думал он.

Наблюдая за тем, как подходит акула, старик кинул взгляд на большую рыбу. "Лучше бы, пожалуй, все это оказалось сном. Я не могу помешать ей напасть на меня, но, может быть, я смогу ее убить? Dentuso (вид акулы (исп.) - Прим. перев.), - подумал он. - Чума на твою мать!"

Акула подплыла к самой корме, и когда она кинулась на рыбу, старик увидел ее разинутую пасть и необыкновенные глаза и услышал, как щелкнули челюсти, вонзившись в рыбу чуть повыше хвоста. Голова акулы возвышалась над водой, вслед за головой показалась и спина, и старик, слыша, как акульи челюсти с шумом раздирают кожу и мясо большой рыбы, всадил свой гарпун ей в голову в том месте, где линия, соединяющая ее глаза, перекрещивается с линией, уходящей вверх от ее носа. На самом деле таких линий не было. Была только тяжелая, заостренная голубая голова, большие глаза и лязгающая, выпяченная, всеядная челюсть. Но в этом месте у акулы находится мозг, и старик ударил в него своим гарпуном. Он изо всех сил ударил в него гарпуном, зажатым в иссеченных до крови руках. Он ударил в него, ни на что не надеясь, но с решимостью и яростной злобой.

Акула перевернулась, и старик увидел ее потухший глаз, а потом она перевернулась снова, дважды обмотав вокруг себя веревку. Старик понял, что акула мертва, но сама она не хотела с этим мириться. Лежа на спине, она била хвостом и лязгала челюстями, вспенивая воду, как гоночная лодка. Море там, где она взбивала его хвостом, было совсем белое. Туловище акулы поднялось на три четверти над водой, веревка натянулась, задрожала и наконец лопнула. Акула полежала немножко на поверхности, и старик все глядел на нее. Потом очень медленно она погрузилась в воду.

- Она унесла с собой около сорока фунтов рыбы, - вслух сказал старик.

"Она утащила на дно и мой гарпун, и весь остаток веревки, - прибавил он мысленно, - а из рыбы снова течет кровь, и вслед за этой акулой придут другие".

Ему больше не хотелось смотреть на рыбу теперь, когда ее так изуродовали. Когда акула кинулась на рыбу, ему показалось, что она кинулась на него самого.

"Но я все-таки убил акулу, которая напала на мою рыбу, - подумал он. - И это была самая большая dentuso, какую я когда-либо видел. А мне, ей-богу, пришлось повстречать на своем веку немало больших акул.

Дела мои шли слишком хорошо. Дольше так не могло продолжаться. Хотел бы я, чтобы все это было сном: я не поймал никакой рыбы, а сплю себе один на кровати, застеленной газетами".

- Но человек не для того создан, чтобы терпеть поражения, - сказал он. - Человека можно уничтожить, но его нельзя победить.

"Жаль все-таки, что я убил рыбу, - подумал он. - Мне придется очень тяжко, а я лишился даже гарпуна. Dentuso - животное ловкое и жестокое, умное и сильное. Но я оказался умнее его. А может быть, и не умнее. Может быть, я был просто лучше вооружен".

 - Не нужно думать, старик, - сказал он вслух. - Плыви по ветру и встречай беду, когда она придет.

"Нет, я должен думать, - мысленно возразил он себе. - Ведь это все, что мне осталось. Это и бейсбол. Интересно, понравилось бы великому Ди Маджио, как я ударил акулу прямо в мозг? В общем, ничего в этом не было особенного - любой мог сделать не хуже. Но как ты думаешь, старик: твои руки мешали тебе больше, чем костная мозоль? Почем я знаю! У меня никогда ничего не случалось с пятками, только один раз меня ужалил в пятку электрический скат, когда я наступил на него во время купанья; у меня тогда парализовало ногу до колена, и боль была нестерпимая".

Зæронд лæг æй фæууидта æма базудта; аци акулæ тæрсгæ нецæмæй кæнуй, уомæ гæсгæй куд фæндæуа, уотæ бакæндзæнæй. Æ арцæ æрцæттæ кодта æма хизта хæстæгдæр ку æрбацæуа, еци равгæ.

Аци гъуддаг имæ фун нæбал кастæй æма цæттæ адтæй истохунмæ, кæд фæууæлахез унбæл дузæрдуг кодта, уæддæр.

«Гъуддаг дессаги хуарз цудæй, фал ин уотæ рахæссæн берæ рæстæг н’ адтæй», — гъуди кодта е.

Акулæ никкидæр ма ку æрбахæстæг æй, уæд ма лæг æ цæстæ рахаста кæсалгæбæл.

«Уой бæсти аци гъуддаг фун ку фæцайдæ. Ку мæмæ лæбора, уæд ин мæ бон неци исуодзæнæй, фал æй маргæ ба, ка ’й зонуй, ракæнон. И лæгъузтæй æй, — рагъуди кодта. Еминæ уæбæл исистæд!»

Акулæ банакæ кодта раст бæлæгъи фæстаг хаймæ æма, æхе кæсалгæбæл ку ниццавта, уæд ин зæронд лæг рауидта æ устур игон гъæлæс æма æверхъау цæститæ. Е кæсалгæн æ къæдзелæй минкъий раздæрмæ фæллæбурдта æма дзæбæх фегъустæй е ’фсæрти къæнц. Уотемæй æ еугур гурæ дæр дони сæрмæ исиста.

Нур дзæбæх уидта, æ кæсалги фид ин акулæ зудæй куд рæдувдтитæ кæнуй, уой. Айтæ-уойтæ нæбал фæккодта, уотемæй ин арцæ æ тæккæ сæримагъзи ниссагъта, æ ресгæ тогæйдзаг къохæй. Ни ’й цавта æ тухæ, æ бонæй, ести ин ракæндзæнæй, уобæл дæр бустæги не ’ууæндгæй.

Акулæ æртулдæй, зæронд лæг ин фæууидта æ цъундæ цæстæ. Уæдта ма иннердæмæ æрзилдæй, бæндæн æхебæл дууæ хатти истохгæй. Нур акулæ мард адтæй, фал ибæл тогдзух кæсалгæ нæма састæй, Æ рагъбæл хусгæй, æ къæдзелæй дони уæлцъарæ хуаста, е ’фсæрти къæнц-къæнц цудæй. Денгиз æ къæдзели тъæпп-тъæппæй сæнтуорс иссæй. Нур æ гури фулдæр хай исуæлдон æй æма еци гъæди цæйбæрцæдæр рæстæг ралæудтæй. Уæдта сабургай дони ниннигъулдæй.

— Æ хæццæ пути бæрцæ фид фæххаста, — гъæрæй исдзурдта зæронд лæг.

«Дони бунмæ мин мæ арцæ, уæдта ма бæндæнæй ци байзадæй, уой дæр, — бафтудта ма æ дзубандитæбæл. — Кæсалгæн ба нæуæгæй æ тог кæлуй æма, аци акули фæсте æндæртæ дæр зиндзæнæнцæ».

И кæсалгæмæ акулæ ку фæллæбурдта, уæд зæронд лæг уотæ бангъæл æй, цума ин æхемæ гъавта.

«Мæ кæсалгæ хуæрунмæ мин ци акулæ гъавта, уой уæддæр рамардтон, — рагъуди кодта е. — Уæхæн акулæ фиццаг хатт фæууидтон.

Мæ гъуддæгтæ æгæр хуарз цудæнцæ. Æма уомæн ба берæ рæстæг хæссæн нæййес. Аци гъуддаг ку н’ адтайдæ, бæргæ: кæсалгæ нæ ниййахæстайнæ, фал æнцойнæ хустайнæ газеттæбæл мæ хуссæни».

— Æрмæст лæг уой туххæй нæ рантæстæй дуйнемæ, цæмæй састи банути изайа, — загъта е. — Лæги фесафун æнгъезуй, æрмæст ибæл фæууæлахез уæн ба нæййес.

«Уæддæр мин гъулæг æй кæсалги ке рамардтон, е, — рагъуди кодта зæронд лæг. — Мæ арцæ дони бунмæ рандæй æма мин хъæбæр фæззин уодзæнæй. Акулæ — цæрдæг æма æнæхатир, зундгин æма тухгин фонси хатт æй. Фал мæнæй зундгиндæр ба нæ разиндтæй. Уогæ си цæмæй зундгиндæр фæддæн? Æвæдзи, æз тохæндзаумауæй рæвдзæдæр адтæн».

— Мацæбæл гъуди кæнæ, зæронд, — æхецæн загъта е гъæрæй. — Накæ кæнæ, фидбилиз ку ’рцæуа, уæдта ’ймæ цæттæ уо.

«Нæ, уæддæр гъæуама гъуди кæнон, — уотæ исдзурдта æ мед-зæрдæ. Устурдæр гъуддаг мин нецибал байзадæй. Е æма бейсбол. Нур, цума, номдзуд Ди Маджиой зæрдæмæ куд фæццудайдæ акули сæри магъзи арцæ ке ниссагътон, е? Уогæ си дессагæй дæр неци адтæй — уотæ ка ’й фæндидæр бакодтайдæ.

Куд гъуди кæнис, зæронд, дæ къохтæ, æстæги къуæлли куд фæрресуй, уомæй хъæбæрдæр ресунцæ? Ци ин зонун! Мæ къахи бунтæмæ некæд неци лазæ адтæй. Æрмæстдæр еухатт, æртайгæй, мæ къах æфсæйнагæй фæллух кодтон æма фæппарализ æй уæрагисæри уæнгæ, æнæкæрон рист кодта».

Электрон скат — денджызон тъæпæн кæсаг, акулæты мыггагæй, электрондыхæй цæвы.

— Уый бæсты хъæлдзæг истæуыл ахъуыды кæн, зæронд лæг, — загъта йæхицæн хъæрæй. — Ныр алы минут дæр æввахсæй-æввахсдæр кæныс дæ хæдзармæ. Стæй дæ кæфæй дыууиссæдз джиранкайы куы фæхъуыд, уæдæй нырмæ дын ленк кæнын дæр фенцондæр.

Зæронд лæг иттæг хорз зыдта, донвæды бæстастæумæ куы рахæццæ уа, уæд ыл цы зындзинæдтæ сæмбæлдзæн, уый. Фæлæ йын ныр ницыуал гæнæн уыди.

— Раст нæ зæгъыс, гæнæн дын ис, — загъта зæронд лæг йæхицæн. — Дæ бон у æмæ дæ кард бабæттай донвыййæгтæй иуы хъæдмæ.

- Подумай лучше о чем-нибудь веселом, старик, - сказал он вслух. - С каждой минутой ты теперь все ближе и ближе к дому. Да и плыть тебе стало легче с тех пор, как ты потерял сорок фунтов рыбы.

Он отлично знал, что его ожидает, когда он войдет в самую середину течения. Но делать теперь уже было нечего.

- Неправда, у тебя есть выход, - сказал он. - Ты можешь привязать свой нож к рукоятке одного из весел.

— Уойбæсти ести игъæлдзæгдæр гъуддагбæл рагъуди кæнæ, зæронд, — загъта бабæй гъæрæй.

Минуттæй-минутмæ дæр хæдзарæмæ хæстæгдæр кæнгæ цæуис. Дæ ласуйнаг дæр еу пут фæррæуæгдæр æй æма дин накæ кæнун нур æнцондæр уодзæнæй.

Зæронд лæг хъæбæр хуарз зудта дони гулфæнмæ ку бацæуа, уæд æй ци хезуй, уой. Фал ин нур нецибал гæнæн адтæй.

— Раст нæ дæ, ес ма дин гæнæн, — загъта е. — Дæ бон æй фиййаги хуæцæнбæл дæ кард ниббæттун.

Æмæ æцæгдæр афтæ бакодта, бæлæгъыздахæн мæцъисыл йæ дæларммæ хæцгæйæ æмæ пæлæзы бæндæныл йæ къахæй ныллæугæйæ.

— Гъе, афтæ, — загъта йæхицæн. — Кæд зæронд лæг дæн, уæддæр мæм хæцæнгарз ис.

Дымдта сатæг дымгæ, бæлæгъ тагъд цыди размæ. Зæронд лæг каст кæфæн æрмæст йæ раззаг хаймæ, æмæ та иу чысыл фæныфсджын.

«Ныфс фесафын æдылы ми у, — хъуыды кодта йæхинымæр. — Стæйдæр, æнхъæл дæн, уымæй лæг тæригъæдджын кæны. Лæг тæригъæдджын цæмæй кæны, ууыл нæ, фæлæ тæригъæдджын цы нæу, ууыл хъæуы хъуыды кæнын. Æнæуый дæр дунейы чысыл нæй, ахъуыды гæнæн цæуыл ис, ахæм. Раст куы зæгъон, уæд тæригъæды бацæуын цы у, уымæн ницы уыйас æмбарын.

Не ’мбарын æмæ мæ, æвæццæгæн, уырнгæ дæр нæ кæнынц. Чи зоны, кæфы амарын тæригъæды бацæуын уыди. Æнхъæл дæн, тæригæды бацæуын уыд, æниу æй æз уый тыххæй амардтон, цæмæй мæхæдæг æххормагæй нæ амардаин æмæ ма ноджы бирæ æндæр адæм дæр æххормаг нæ баззадаиккой. Афтæ куы уа, уæд лæг цыдæриддæр аразы, уый иууылдæр тæригъæд у. Ницæмæн хъæуы, тæригъæд цы у æмæ тæригъæд цы нæу, ууыл хъуыды кæнын. Ныр æрæджы у ууыл хъуыды кæнынæн, стæйдæр уадз æмæ тæригъæдтимæ архайæнт, уын тыххæй мызд чи исы, уыдон. Уадз æмæ уыдон хъуыды кæной, тæригъæд цы у, ууыл. Ды райгуырдтæ, цæмæй кæсагахсæг суай, кæсаг цæмæй кæсаг уа, уымæн куыд райгуырд, афтæ. Сыгъдæг Петр дæр кæсагахсæг уыд, афтæ цытджын Ди Маджиойы фыд дæр.»

Фæлæ уый уарзта, йæ алфамбылайы цы уыд, уыдæттыл ахъуыды кæнын, фæлæ йæм бакæсинаг кæй ницы чиныг уыд æмæ йæм радио дæр кæй нæ уыд, уымæ гæсгæ уый бирæ цæуылдæрты хъуыды кодта, уыцы нымæцы, тæригъæд цы у æмæ цы нæу, ууыл дæр. «Ды кæф канд уымæн нæ амардтай, цæмæй йæ æндæр искæмæнты ауæй кæнай æмæ дæхицæн царды хос самал кæнай, — хъуыды кодта зæронд лæг. — Ды йæ амардтай, сæрыстыр æмæ кæсагахсæг кæй дæ, уый тыххæй дæр. Ды уыцы кæфы уарзтай, цалынмæ удæгас уыди, уæдмæ, æмæ йæ ныртæккæ дæр уарзыс. Искæй куы уарзай, уæд йæ амарын тæригъæды бацæуын нæу. Æви кæд афтæ нæу, кæд ноджы тынгдæр тæригъæд у?»

— Æгæр бирæ хъуыды кæныс, зæронд лæг, — загъта хъæрæй.

«Фæлæ dentuso-йы æхцонæн мардтай, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Афтæмæй уый дæр дæуау кæсаджы фыдæй цæры. Уый хуымæтæджы хæдмæлхор æмæ хуымæтæджы æнæфсис гæлдæр нæу бирæ æндæр акулæтау. Уый рæсугъд, уæздан цæрæгой у, тас цы у, уый зонгæ дæр нæ кæны».

— Æз мæхи кæй хъахъхъæдтон, уый тыххæй йæ амардтон, — хъæрæй загъта зæронд зæг. — Маргæ та йæ акодтон иттæг аив.

«Æнæуый дæр, — ахъуыды кодта зæронд лæг, — адæм иууылдæр маргæ кæнынц кæнæ искæй кæнæ исты. Кæсаг кæй ахсын, уый мæн маргæ дæр афтæ кæны, мæлын мæ куыд нæ уадзы. Лæппу — гъе уый нæ уадзы мæн мæлын. Дæхицæн мæнг ныфсытæ ма æвæр, зæронд лæг».

Бæлæгъы чъилæй æргуыбыр кодта æмæ иу мур ратыдта кæфæй, акулæ дзы кæм атыдта, уыцы ран, дзидза аууылдта, кæддæра йæ гъæд æмæ йæ ад куыд у. Дзидза уыди хъæбæр æмæ донджын, стуры дзидзайы хуызæн, æцæг сырх нæ уыди. Нæ уыд нуарджын, æмæ зæронд лæг зыдта, ахæм кæфыл базары æппæты стырдæр аргъ кæй ратдзысты, уый. Фæлæ йын денджыз йæ тæф йемæ хаста, æмæ зæронд лæгæн уый ныхмæ ницы йæ бон уыд. Æмбæрста, йæ хъуыддаг æнцон кæй нæ рауайдзæн, уый.

Дымгæ нæ сабыр кодта; чысыл фæцудыдта цæгат-хурыскæсæны ’рдæм, æмæ уый уый нысан кодта, æмæ нæ ныссабыр уыдзæн. Зæронд лæг дард каст, фæлæ нæдæр пæлæзтæ суыдта, нæдæр искæцы егъау науы фæздæг кæнæ науæн йæхи. Æрмæст-иу тæхгæ кæсæгтæ сгæпп кодтой денджызæй, нæ бæлæгъы фындзæй фæйнæрдæм пæррæстытæ кодтой æмæ бур дардтой донхалы гæппæлтæ. Сæ кой нæ уыд, æгæрыстæмæй, мæргътæн дæр.

Бæлæгъы фæстаг кæрон æрхуыссыд æмæ кæфы дзидза аууылдта, цæмæй фæфидар уыдаид æмæ йæ фæллад суагътаид, афтæмæй ныр дыууæ сахаты ленк кæны, дыууæ акулæйæ фыццаджы куы ауыдта, уæдæй нырмæ.

— Ай! — сирвæзт зæронд лæгæй ацы æнæахъуыды дзырд, раст зæгъгæйæ, дзырд нæ, фæлæ хъæр, лæгæн йæ армы тъæпæны зæгæл иннæрдæм куы ахиза æмæ йын æй хъæдмæ куы хуыдæуа, уæд дзы æнæбары чи сирвæза, ахæм хъæр.

— Galanos! (акулæйы мыггаг (испайнагау)) — хъæрæй загъта зæронд лæг.

Зæронд лæг федта, фыццаг ленкгæнæн базыры фæстæ донæй кæй фæзынд дыккаг базыр дæр, æмæ уыцы сæгхуыз æртæтигъон ленкгæнæн базыртæй, раст афтæ йæ къæдзилы уæрæх авнæлдæй дæр бамбæрста, фæтæнфындз акулæтæ кæй сты, уый. Акулæтæ бафиппайдтой кæфы тæф, сызнæт сты, æххормагæй бынтондæр сæрра сты æмæ-иу куы фæиртæстысты, куы та-иу ногæй сæмбæлдысты ацы хæрздæфыл. Фæлæ уысмæй-уысммæ æввахсæй-æввахсдæр кодтой.

Зæронд лæг пæлæз ныффидар кодта, куыннæ змæлыдаид, афтæ, æмæ баурæдта руль. Стæй систа, кард цы донвыййагыл бабаста, уый. Донвыййаг систа хæрз æнцонæн, уымæн æмæ йæ къухтæ афтæ рыстысты, æмæ сын сæ рис уромгæ дæр нæ кодта. Йæ къухы æнгуылдзтæ-иу æрбалхъывта æмæ-иу сæ фæстæмæ араст кодта, цæмæй сæ иу чысыл уæддæр афæлтæра. Стæй фидардæр ныххæцыд донвыййагыл, цæмæй йæ къухтæн æваст банкъарын кодтаид тыхджын рис, цæмæй куыстæй мауал тылиф кодтаиккой, æмæ йæм акулæтæ куыд æрбацæйленк кодтой, уымæ йæ цæст дардта. Федта сын сæ тъæпæн, уæрæхфындз сæртæ æмæ сæ ригуыдыртыл ленкгæнæн стыр базыртæ — базыртæн цыма сæ кæрæттыл цыдæр урс мæскъ уыди, афтæ зындысты. Уыдон уыдысты, цыдæриддæр акулæйы мыггаг ис, уыдонæн сæ тæккæ цъаммардæртæй — хæдмæлхор, æлгъаг тыхгæнджытæ. Æххормагæй куы суынгæг вæййынц, уæд донвыййаг æмæ бæлæгъы рулыл дæр дæндагæй хæцынц. Ахæм акулæтæ уартджын хæфсыты къæхтæ дæр атонынц, денджызы уæлдон сæ фынæйæ куы байафынц, уæд. Тынг куы сæххормаг вæййынц, уæд лæгмæ дæр лæбурынц денджызы, æгæрыстæмæй дзы кæсаджы туджы тæф кæнæ кæсаджы сæты тæф куы нæ фæцæуы, уæддæр.

— Ай! — сирвæзт та зæронд лæгæй. — Цæй, цы гæнæн ис, раленк кæнут ардæм, galanos-тæ.

Он так и сделал, держа румпель под мышкой и наступив на веревку от паруса ногой.

- Ну вот, - сказал он. - Я хоть и старик, но, по крайней мере, я не безоружен.

Дул свежий ветер, и лодка быстро шла вперед. Старик смотрел только на переднюю часть рыбы, и к нему вернулась частица надежды.

"Глупо терять надежду, - думал он. - К тому же, кажется, это грех. Не стоит думать о том, что грех, а что не грех. На свете есть о чем подумать и без этого. Сказать правду, я в грехах мало что понимаю.

Не понимаю и, наверно, в них не верю. Может быть, грешно было убивать рыбу. Думаю, что грешно, хоть я и убил ее для того, чтобы не умереть с голоду и накормить еще уйму людей. В таком случае все, что ты делаешь, грешно. Нечего раздумывать над тем, что грешно, а что не грешно. Сейчас уже об этом поздно думать, да к тому же пусть грехами занимаются те, кому за это платят. Пусть они раздумывают о том, что такое грех. Ты родился, чтобы стать рыбаком, как рыба родилась, чтобы быть рыбой. Святой Петр тоже был рыбаком, так же как и отец великого Ди Маджио".

Но он любил поразмыслить обо всем, что его окружало, и так как ему нечего было читать и у него не было радио, он много думал, в том числе и о грехе. "Ты убил рыбу не только для того, чтобы продать ее другим и поддержать свою жизнь, - думал он. - Ты убил ее из гордости и потому, что ты - рыбак. Ты любил эту рыбу, пока она жила, и сейчас любишь. Если кого-нибудь любишь, его не грешно убить. А может быть, наоборот, еще более грешно?"

- Ты слишком много думаешь, старик, - сказал он вслух.

"Но ты с удовольствием убивал dentuso, - подумал старик. - А она, как и ты, кормится, убивая рыбу. Она не просто пожирает падаль и не просто ненасытная утроба, как многие другие акулы. Она - красивое и благородное животное, которое не знает, что такое страх".

- Я убил ее, защищая свою жизнь, - сказал старик вслух. - И я убил ее мастерски.

"К тому же, - подумал он, - все так или иначе убивают кого-нибудь или что-нибудь. Рыбная ловля убивает меня точно так же, как и не дает мне умереть. Мальчик - вот кто не дает мне умереть. Не обольщайся, старик".

Он перегнулся через борт и оторвал от рыбы кусок мяса в том месте, где ее разгрызла акула. Он пожевал мясо, оценивая его качество и вкус. Мясо было твердое и сочное, как говядина, хоть и не красное. Оно не было волокнистым, и старик знал, что за него дадут на рынке самую высокую цену. Но его запах уносило с собой море, и старик не мог этому помешать. Он понимал, что ему придется нелегко.

Ветер не ослабевал; он слегка отклонился дальше на северо-восток, и это означало, что он не прекратится. Старик смотрел вдаль, но не видел ни парусов, ни дымка или корпуса какого-нибудь судна. Только летучие рыбы поднимались из моря и разлетались в обе стороны от носа его лодки да желтели островки водорослей. Не было даже птиц.

Он плыл уже два часа, полулежа на корме, пожевывая рыбье мясо и стараясь поскорее набраться сил и отдохнуть, когда заметил первую из двух акул.

- Ай! - произнес старик слово, не имеющее смысла, скорее звук, который невольно издает человек, чувствуя, как гвоздь, пронзив его ладонь, входит в дерево.

- Galanos (вид акулы (исп.) - Прим. перев.), - сказал он вслух.

Он увидел, как за первым плавником из воды показался другой, и по этим коричневым треугольным плавникам, так же как и по размашистому движению хвоста, понял, что это широконосые акулы. Они почуяли запах рыбы, взволновались и, совсем одурев от голода, то теряли, то вновь находили этот заманчивый запах. Но они с каждой минутой приближались.

Старик намертво закрепил парус и заклинил руль. Потом он поднял весло с привязанным к нему ножом. Он поднял весло совсем легонько, потому что руки его нестерпимо болели. Он сжимал и разжимал пальцы, чтобы хоть немножко их размять. Потом ухватился за весло крепче, чтобы заставить руки сразу почувствовать боль в полную меру и уже больше не отвиливать от работы, и стал наблюдать за тем, как подплывают акулы. Он видел их приплюснутые, широконосые головы и большие, отороченные белым грудные плавники. Это были самые гнусные из всех акул - вонючие убийцы, пожирающие и падаль; когда их мучит голод, они готовы укусить и весло, и руль лодки. Такие акулы откусывают лапы у черепах, когда те засыпают на поверхности моря, а сильно оголодав, набрасываются в воде и на человека, даже если от него не пахнет рыбьей кровью или рыбьей слизью.

 - Ай! - сказал старик. - Ну что ж, плывите сюда, galanos.

И они приплыли.

Æма нур уотæ бакодта.

— Фæууидтай, — загъта е. — Кæд зæронд дæн, уæддæр мæмæ тохæндзаумау ес.

Думдта сатæг думгæ, е размæ æнсудта бæлæгъ. Зæронд лæг кæсалгæн æ раззаг хаймæ кастæй æма ’ймæ цидæр нифси цъирт фæззиндтæй.

«Нифс басæттунæй лæгъуздæр неци ес. Е, æнгъæлдæн, тæрегъæд гъуддаг æй. Тæрегъæддзийнадæбæл гъудигæнгæ нæй. Æнæуой дæр лæг цæбæл гъуди кæна, уæхæн гъуддæгтæ хъæртунцæ. Раст зæгъгæй, æз тæрегъæдтæн уоййасæ зонгæ дæр неци кæнун.

Нæ лæдæрун, уæдта сæбæл, æвæдзи, æууæндгæ дæр нæ кæнун. Ка ’й зонуй, тæрегъæд гъуддаг адтæй кæсалги рамарун. Уотæ ’нгъæлун — е тæрегъæддзийнадæ ’й, кæд æй маргæ мæ хъалбонæй нæ ракодтон, уæддæр. Еугæрдæр, уотæ нимайгæй ба, лæг цидæриддæр кæнуй, уоми тæрегъæддзинадæ ес. Уогæ еци гъуддæгтæбæл гъуди кæнун дзæгъæл æй, уæдта байрæги æй. Тæрегъæдтæ нимайун пайда кæмæн æй, е сæбæл гъуди кæнæд. Ду райгурдтæ цæмæй кæсалгдзау иссайсæ... Сугъдæг Петр дæр кæсалгдзау адтæй, номдзуд Ди Маджиой фиди хузæн».

Фал зæронд лæг æ алфамбулай цидæр уидæ, уонæбæл рагъуди кæнун уарзта, уой хæццæ ба ма ин нур кæсуйнаг дæр ке неци адтæй, уæдта ’ймæ радио дæр ке н’ адтæй, уомæй æй евдалдæй берæ цæбæлдæрти гъудй кæнунбæл...

«Аци кæсалгæ ду æрмæст дæхе хуарздзийнадæ, уæдта рауæйæ кæнуни туххæй нæ рамардтай, — гъуди кодта е. — Фал æй рамардтай дæ сæрустурдзийнади туххæй дæр ма, уомæн æма кæсалгдзау дæ. Уарзтай аци кæсалги, цалинмæ уодæгас адтæй, уæдмæ, уæдта ма’ й нур дæр уарзис. Ке уарзай, уой рамарун ба тæрегъæддзийнадæ нæй. Фал кæд е хъæбæр устур тæрегъæд æй?»

— Æгæр берæ гъуди кæнис, зæронд, — загъта гъæрæй, — фал дин акулæ марун ба хъæбæр æхцæуæн адтæй?

Е дæр, дæу хузæн, кæсалги фидæй цæруй. Хуæдмæлтæ нæ хуæруй, уæдта æнæфсес губун дæр нæй, иннæ акулити хузæн. Е — рæсугъд æма уæздан фонси хатт æй, кæци тæрсун ций, уой зонгæ дæр нæ кæнуй».

— Æз си мæхе гъæуай кодтон æма ’й уой туххæй рамардтон. Уæдта ’й хъæбæр арæхстгин мард ракодтон. «Уогæ алкедæр ести, кенæ ба еске рамаруй. Кæсалгдзауæн кæнун мин мæ уодбæл куд хуæцуй, маргæ дæр мæ уотæ кæнуй. Биццеу — е мæ мæлун нæ уадзуй. Дæхецæн дзæгъæл нифситæ ма ’й ’вæрæ, зæронд».

Лæг бæлæгъи къелабæл æхе ниддæлгæммæ кодта æма кæсалгæй фиди хъуæл ратудта, акулæ си кæми исахуста, еци рауæнæй. Еу хунæ си раууилдта — æ йадæ ин базонуни туххæй.

Хъæбæр æма сонгун адтæй, фиртони фидау, æрмæст æ хузæ — сурх. Зæронд лæг зудта — базари ’й хуарз аргъæй райсдзæнæнцæ. Фал ин æ тæф денгиз æхемæ иста æма еци гъуддагæн ба æ бон неци исаразун адтæй...

Думгæ нæ гъос кодта, æрмæст е ’ргом цæгат-искæсæн æрдæмæ радæр æздахта. Уæд изолмæ рагъæуæйттæ кодта, фал си неци зиндтæй. Æрмæстдæр тæхгæ кæсæлгитæ денгизæй уæлæмæ исцæуиуонцæ æма бæлæгъи рæбунти фæйнердæмæ ратæхиуонцæ. Æ фалæмбулай, æгæри-мæгур, цъеу тæхæг дæр н ’адтæй.

Нур дууæ сахаттей бæрцæ накæ кодта, фид æууелгæ, цæмæй хъауритæ бамбурд кæна æма рауолæфа. Уæдмæ фæууидта акулæ.

— Ай! — ниууонæргътæй зæронд лæг.

— Уонæй бабæй æй, — гъæрæй загъта е.

Еци акули фæсте исзиндтæй дуккаг акули рагъ дæр, Сæ къæдзилтти æзмæлдмæ гæсгæ базудта: фæтæнфийтæ æнцæ. Уонæн се ’смотæнтæбæл кæсалги тæф рауадæй, исхæлхъой, исгъæла ’нцæ фур æстонгæй. Æма уæд нæбал райериуонцæ, уæдта бабæй фæццурæвæрæ уиуонцæ еци тæфбæл. Уотемæй хæстæггæнгæ цудæнцæ бæлæгъмæ.

Зæронд лæг хъæбæр нилваста æ наупæлæз, ниндагъта æ руль. Уæдта, кард баст ци фиййагбæл адтæй, уой исæргъувта. Фиййаг рæуæггомау фелваста, уомæн æма æ къохтæ хъæбæр ристæнцæ. Е ’нгулдзитæ тухæзмæлд кæнун кодта, цæмæй ин уæддæр еу минкъий фæддзæбæхдæр адтайуонцæ. Уæдта фиййагбæл гъæдæгдæр ниххуæстæй æма гъæуай кæнун райдæдта акулитæ куд æрбанакæ кæнунцæ, уомæ. Уидта син сæ гуртæ, сæ устур сæртæ. Етæ адтæнцæ акулити муггагæй тæккæ илгъагдæр, æсмаггæнагæ, хуæдмæлхуартæ; ку бастонг унцæ, уæд æфсæйнаг æма гъæдæмæ дæр лæборунцæ. Еци акулитæ гъуæрттун хæпситæн сæ къæхтæ ратонунцæ, денгизи уæлцъарæбæл сæ фунæййæй ку иссерунцæ, уæд. Сæ хъæбæр æстонги, дони уогæй, лæгмæ дæр балæборунцæ.

— Ай! — загъта зæронд лæг. — Нурма ци гæнæн ес, рацотæ ардæмæ.

Æма, æцæгæйдæр, æрбанакæ кодтонцæ.

Æмæ йæм æрбаленк кодтой. Фæлæ йæм мако куыд æрбаленк кодта, адон æм афтæ не ’рбаленк кодтой. Сæ иу ферттывта æмæ бæлæгъы бын амбæхст, æмæ кæфы фыд куыд тыдта, уый зæронд лæг бафиппайдта. Иннæ йæ нарæг бур цæстытæй æдзынæг каст зæронд лæгмæ, стæй уæрæх схæлиу кодта йæ тъæпæндзых æмæ кæфмæ фæлæбурдта, мако дзы кæм атыдта, раст уыцы ран. Зæронд лæг дзæбæх уыдта, акулæйæн йæ сæгхуыз сæры кæхцæй йæ фæсонтæм цы хахх уыди, йæ магъз йæ чъылдымыстæгимæ кæм иу кæны, уый, æмæ йæ раст уыцы тæккæ ран ныццавта донвыййагыл баст кардæй. Стæй кард сыфтыдта æмæ та йын æй ныссагъта йæ гæдыйы хуызæн бур цæстыты. Акулæ йæ уд исгæ ахауд кæфæй æмæ дæлæмæ абырыд, кæфæй цы хай ратыдта, уый ныхъхъуыргæйæ.

Иинæ акулæ уæддæр кæфы æхсыдта æмæ бæлæгъ æнкъуыста. Зæронд лæг пæлæз суагъта æмæ бæлæгъы иуварсырдæм разилын кодта, цæмæй акулæйы бæлæгъы бынæй æддæмæ расайдтаид. Куы йæ федта, уæд æм бæлæгъы чъилæй æргуыбыр кодта æмæ йæ кардæй барæхуыста. Цæф сæмбæлд фæлмæн ран æмæ акулæйы бæзджын царм карды мидæгау нæ бауагъта. Уыцы цæфæй зæронд лæгæн канд йæ къухтæ нæ, фæлæ йæ уæхсчытæ дæр фæрыстысты. Акулæ та донæй йæ дзых схæлиу кодта æмæ та кæфмæ фæлæбурдта. Уæд ын зæронд лæг фæцæф кодта йæ тъæпæн сæры тæккæ астæу. Кард фелвæста æмæ та йæ раст уыцы ран асагъта. Акулæ йе ’фсæртæ фидар нылхъывта æмæ уæддæр нæ фæхицæн кæфæй, æмæ йын зæронд лæг кард йæ галиу цæсты ныссагъта. Акулæ уæддæр кæфæй нæ хаудта æмæ нæ.

— Уæдæ афтæ кæныс? — загъта зæронд лæг æмæ йын кард ныссагъта йæ магъз æмæ йæ астæухъулты ’хсæн.

Ныр уый зын нæ уыди, æмæ зæронд лæг банкъардта, йæ æргъиу ын кæй адзæнгæл кодта, уый. Зæронд лæг донвыййаг иннæрдæм разылдта æмæ йæ акулæйы хъæлæсы батъыста, цæмæй йын йæ æууад æфсæртæ ахæлиу кодтаид. Аразил-базил кодта донвыййаг æмæ акулæ кæфæй куы абырыд, уæд загъта:

— Цæугæ, цæугæ дæлæмæ, galano. Цæугæ дæлæмæ æнæхъæн миля. Фен уым дæ хæлары. Æниу, чи зоны, дæ мад уыди?

Карды ком ныссæрфта æмæ донвыййаг бæлæгъы нывæрдта, стæй пæлæз сæвæрдта æмæ йæ дымгæ куы ныддымдта, уæд бæлæгъы бафтыдта, раздæр кæцырдæм цыд, уыцырдæм.

— Йæ цыппæрæм хайæ къаддæр мын нæ ахастой мæ кæфæн æмæ уымæй дæр йæ тæккæ хуыздæр фыдызгъæл, — хъæрæй загъта зæронд лæг. — Фæлтау иууылдæр фыны хабæрттæ куы уаиккой æмæ ацы кæф куынæ æрцахстаин. Фæсмойнаг у, кæф, хъуыддаг афтæ мæгуырау кæй рауад, уый.

Зæронд лæг ныхъхъус, ныр æй фæндыд кæфмæ кæсын. Ныр йæ туг куы фæцыд æмæ доны куы ныуудæст, уæд йæ хуыз сси, айдæнтæ кæмæй сæрдынц, ахæм ахорæны хуызæн, фæлæ ма йæ тæлмытæ уæддæр зындысты.

— Афтæ дард цæуын мæ нæ хъуыд денджызы, — загъта зæронд лæг.

— Тынг фæсмон кæнын, кæф, хъуыддаг иууылдæр афтæ æвзæр кæй рауад, ууыл. Дæуæн дæр æмæ мæнæн дæр.

«Мæнæйуый, дзæгъæлы ма бад! — загъта зæронд лæг, — Фен-ма, кард донвыййагмæ цы бæндæнæй баст у, уый кæд нæ алыг. Стæй дæ къух дæр æрбæстон кæн, уымæн æмæ нырма куыст нæ фæци».

— Хорз нæу, мæ кардæн мын цыргъгæнæн дур кæй нæй, уый, — загъта зæронд лæг, донвыййаджы хæцæныл бæндæн куы федта, уæд. — Рахæссын мæ хъуыд мемæ цыргъгæнæн дур.

«Бирæ цыдæртæ дæ рахæссын хъуыд демæ, зæронд лæг, — ахъуыды кодта йæхинымæр. — Фæлæ нæ рахастай. Ныр афон нал у, цы дæм нæй, ууыл хъуыды кæнынæн. Ахъуыды кæн, цы дæм ис, уыдонæй куыд сарæхсай, ууыл».

— Ех, нал фæразын дæ уынаффæтæн! — загъта хъæрæй.

Бæлæгъыздахæн хъил йæ дæларм акодта æмæ йæ дыууæ къухы дæр доны фæтъыста. Бæлæгъ ленк кодта размæ.

— Æрмæст хуыцау зоны, уыцы фæстаг акулæ кæфæй цас бахордта, уый, — загъта зæронд лæг. — Фæлæ кæф фæрогдæр.

Зæронд лæджы нæ фæндыд, кæфæн йæ хуылф кæй фегæмттæ, ууыл хъуыды кæнын. Зыдта, акулæ бæлæгъы куы змæлын кодта, уæд йæ алы банкъуыст дæр нысан кодта кæфæй æнæхъæн фæзгъæры атынд æмæ ныр денджызы цæуы шоссæ фæндаджы хуызæн уæрæх фæдгæнгæ, дунейы цыдæриддæр акулæтæ ис, уыдонæн æнцон ссарæн фæд.

«Ахæм кæф зымæг-зымæджы дæргъы лæджы схастаид...» Ууыл ма хъуыды кæн, зæронд лæг! Дæ фæллад суадз æмæ дæ къухтæ æрбæстон кæн, цæмæй ма дын цы баззад, уый бахъахъхъæнай. Мæ къухтæй цы туджы тæф цæуы, уыимæ абаргæйæ, ницы у, кæфæй доны цы тæф цæуы, уый. Æниу мæ къухтæй, гæзæмæйы йедтæмæ, туг дæр нæ цæуы. Арф лыгтæ не сты. Мæ галиу къухæй чысыл туг кæй уадзын, уый æххуыс у, цæмæй ма бандзыг уа.

Цымæ цæуыл ахъуыды кæнон ныртæккæ? Ницæуыл. Фæлтау мацæуыл хъуыды кæнон æмæ ног акулæтæм банхъæлмæ кæсон. Адæттæ æцæгдæр фын куы уаиккой, уый мæ фæнды.

Æниу, æвæдза, цы бæрæг ис? Чи зоны, хъуыддаг иууылдæр рæстырдæм разила».

   Но они приплыли не так, как приплыла мако. Одна из них, сверкнув, скрылась под лодкой, и старик почувствовал, как лодка задрожала, когда акула рвала рыбу. Другая следила за стариком своими узкими желтыми глазками, затем, широко разинув полукружье пасти, кинулась на рыбу в том самом месте, где ее обглодала мако. Старику была ясно видна линия, бегущая с верхушки ее коричневой головы на спину, где мозг соединяется с хребтом, и он ударил ножом, надетым на весло, как раз в это место; потом вытащил нож и всадил его снова в желтые кошачьи глаза акулы. Акула, издыхая, отвалилась от рыбы и скользнула вниз, доглатывая то, что откусила.

Лодка все еще дрожала от той расправы, которую вторая акула чинила над рыбой, и старик, отпустив парус, дал лодке повернуться боком, чтобы выманить из-под нее акулу. Увидев ее, он перегнулся через борт и ткнул ее ножом. Он попал ей в мякоть, а жесткая кожа не дала ножу проникнуть глубже. От удара у старика заболели не только руки, но и плечо. Но акула, выставив из воды пасть, бросилась на рыбу снова, и тогда старик ударил ее в самую середину приплюснутой головы. Он вытащил лезвие и вонзил его в то же самое место вторично. Акула все еще висела на рыбе, плотно сжав челюсти, и старик вонзил ей нож в левый глаз. Акула по-прежнему держалась за рыбу.

  - Ах, ты так? - сказал старик и вонзил нож между мозгом и позвонками.

Сейчас это было нетрудно, и он почувствовал, что рассек хрящ. Старик повернул весло другим концом и всунул его акуле в пасть, чтобы разжать ей челюсти. Он повертел веслом и, когда акула соскользнула с рыбы, сказал:

- Ступай вниз, galano. Ступай вниз на целую милю. Повидайся там со своим дружком. А может быть, это была твоя мать?

Он вытер лезвие ножа и положил весло в лодку. Потом поставил парус и, когда его надуло ветром, повернул лодку на прежний курс.

- Они, наверно, унесли с собой не меньше четверти рыбы, и притом самое лучшее мясо, - сказал он вслух. - Хотел бы я, чтобы все было сном и я не ловил этой рыбы. Мне жалко, рыба, что так нехорошо получилось.

Старик замолчал, ему не хотелось теперь глядеть на рыбу. Обескровленная и вымоченная в воде, она по цвету напоминала амальгаму, которой покрывают зеркало, но полосы все еще были заметны.

- Мне не следовало уходить так далеко в море, - сказал он. - Мне очень жаль, рыба, что все так плохо получилось. И для тебя и для меня!

"Ну-ка, не зевай! - сказал он себе. - Проверь, не перерезана ли веревка, которой прикреплен нож. И приведи свою руку в порядок, потому что работа еще не кончена".

- Жаль, что у меня нет точила для ножа, - сказал старик, проверив веревку на рукоятке весла. - Надо было мне захватить с собой точило.

"Тебе много чего надо было захватить с собой, старик, - подумал он. - Да вот не захватил. Теперь не время думать о том, чего у тебя нет. Подумай о том, как бы обойтись с тем, что есть".

- Ух, и надоел же ты мне со своими советами! - сказал он вслух.

Он сунул румпель под мышку и окунул обе руки в воду.

Лодка плыла вперед.

- Один бог знает, сколько сожрала та последняя акула, - сказал он. - Но рыба стала легче.

Ему не хотелось думать об ее изуродованном брюхе. Он знал, что каждый толчок акулы об лодку означал кусок оторванного мяса и что рыба теперь оставляет в море след, широкий, как шоссейная дорога, и доступный всем акулам на свете.

"Такая рыба могла прокормить человека всю зиму... Не думай об этом, старик! Отдыхай и постарайся привести свои руки в порядок, чтобы защитить то, что у тебя еще осталось. Запах крови от моих рук - ничто по сравнению с тем запахом, который идет теперь по воде от рыбы. Да из рук кровь почти и не течет. На них нет глубоких порезов. А небольшое кровопускание предохранит левую руку от судороги.

О чем бы мне сейчас подумать? Ни о чем. Лучше мне ни о чем не думать и подождать новых акул. Хотел бы я, чтобы это и в самом деле было сном. Впрочем, как знать? Все еще может обернуться к лучшему".

Фал уонæн се ’рбацуд æндæрхузи адтæй. Еу си бæлæгъи бунмæ фæммедæг æй æма тона кæдта кæсалги, бæлæгъ базмæлидæ. Иннæ акулæ ба лæгмæ æ гъос дардта, кастæй имæ æ нарæг бор цæститæй, уæдта æхе бандзарста и кæсалгæбæл. Зæронд лæг æй дзæбæх уидта, уæдмæ ба ’ймæ хæстæг банакæ кодта. Фиййагбæл ци кард баст адтæй, уомæй ин фиццаг æ сæр ниррæхуста, дуккаг цæфæй ба ин æ цæстæ баргъавта. Акулæ мæлгæ-мæлун кæсалгæй æргурдæй. Фал ма уæддæр ци исхунц кодта, уой ба ранихъуардта.

Иннæ акулæ ба бунæй тонау кодта кæсалги æма бæлæгъ æзмалдæй. Зæронд лæг исуагъта наупæлæз, цæмæй бæлæгъ фæрсæрдæмæ раздахтайдæ æма акули æндæмæ расайдтайдæ, уой туххæй. Ку исзиндтæй, уæд æй зæронд лæг ниррæхуста, фал цæф æ фиди фæлмæнбæл рауадæй. Нæуæгæй бабæй акулæ, æ ком байтиндзгæй, æхе кæсалгæбæл ниццавта. Зæронд лæг ин æ тæккæ сæри астæу ниргъавта. Кард фелваста æма бабæй æй, раст еци рауæнмæ, дуккаг цæф никкодта. Уæддæр ма, е ’фсæртæ ниндадзгæй, акулæ зæболæ кодта и кæсалгæбæл.

— Ах, уотæ кæнис? — загъта зæронд лæг æма бабæй ин кард æ хъанз æма астæуистæги ниссагъта. Уой фæсте æ фиййаг иннердæмæ æрзилдта, акули гъæлæси ’й бацавта, цæмæй æ кæсалгæ рафтудтайдæ, уой туххæй. Æ гъæлæс ин си æризазта æма бабæй аци акулæ дæр кæсалгæй ниггурдæй. Зæронд лæг исолæфтæй æма загъта:

— Ду дæр цо бунмæ. Фæууинæ си де ’мбали. Æви, кæд, е дæ мадæ адтæй?

Уой адæбæл æ карди ком æркæдзос кодта æма æ фиййаг æрæвардта. Уæдта исæргъувта наупæлæз, уотемæй рараст æй æ фиццаг фæндагбæл.

— Æнгъæлдæн мин мæ кæсалгæй цуппæрæймаг хай фæххастонцæ, фидæн — æ тæккæ дзæбæхдæр, — гъæрæй загъта е. — Ци хъæбæр мæ фæндуй аци гъуддаг фун ку уайдæ æма кæсалгæ ку нæ ниййахæстайнæ. — Кæсалгæ, гъулæг мин æй гъуддаг атæ ке рауадæй, е.

Еу дзæвгарæ рæстæг æ цъухæй дзурд дæр нæбал хаудтæй, кæсалгæмæ ’ймæ кæсун дæр нæ цудæй. Ниттундтитæ, нийведауцæ æй, сау хузæ райста, фал ма æ тæлмитæ ба бæрæг дардтонцæ.

— Нæ мæ гъудæй уотæ изол цæун, — загъта е. Гъулæг мин æй, кæсалгæ, гъуддаг уотæ лæгъуз ке рауадæй, е. Дæуæн дæр æма мæнæн дæр.

«Гъа — уай, цурд фæллæууæ! — дзурдта æхе хæццæ. — Фæууинæ — дæ кард дзæбæх федаргонд æй, дæ къохтæ дæр базмæлун кæнæ, уомæн æма дæ куститæ нæма фæцæнцæ».

— Бæргæ хуарз адтайдæ мæ кард ку исциргъ кодтайнæ, — загъта зæронд лæг. Мæ хæццæ мæ ести инсойнæ райсун гъудæй.

«Никкидæр ма дæ берæ цидæртæ райсун гъудæй, зæронд, — рагъуди кодта. — Фал ку нæ райстай. Нурма уобæл ци фæсмон кæнис? Уойбæсти сагъæс кæнæ ци дæмæ ес, уонæй куд хуæздæр испайда кæнай, уобæл».

— Ух, дæ зундгин унæфтæй мæ ис зæрдцъæх кодтай! — дзурдта æхе хæццæ тохæгау.

Нур æ дууæ къохи дæр дони ниууагъта. Бæлæгъ размæ æ цуди кой кæнуй.

— Хуцауæй уæлдай æй неке зонуй фæстаг акулæ цæйбæрцæ бахуардта, уой, — загъта зæронд лæг. — Фал кæсалгæ фæррæуæгдæр æй.

Æ губур ин куд ниффудконд кодтайуонцæ, уобæл имæ гъуди кæнун дæр нæ цудæй. Лæг зудта: цал хатти низмалдæй бæлæгъ, уал хъуæли ратудта акулæ кæсалгæй. Æма нур нæ фæсте сосе фæндаги хузæн фæд уадзгæ цæуæн. Дуйнебæл цидæр акулитæ ес, уони ма хуæздæр ци гъæуй!

«Аци кæсалгæй лæг зумæг æндæргъцæ бæргæ фæмминасæ кодтайдæ... Уобæл ма гъуди кæнæ, зæронд! Уолæфæ æма дæ къохтæ дзæбæх кæнунбæл архайæ. Ци ма дæмæ байзадæй, уой уæддæр багъæуай кæнæ...

Нур мин цæбæл гъудигæнгæй? Нецæбæл. Нецæбæл мин гъудигæнгæй, уой бæсти бахезон æндæр акулитæ. Тæходуй еугур гъуддæгтæ дæр фун ку фестиуонцæ. Фал куд хуæздæр уодзæнæй? Ка ’й зонуй, гъуддаг бунтон лæгъуз нæ рауайдзæнæй».

Æртыккаг акулæ æрбацыд иунæгæй, уый дæр уыди фæтæнфындз акулæты мыггагæй.

Æрбацыди, хуы йæ тæгæнамæ куыд бацæуа, уыйау, æрмæст хуыйæн афтæ егъау нæу йæ хъæлæс, æмæ лæджы сæр уыцы иу лæбурдæн ачъепп кæна.

Зæронд лæг æй бауагъта кæфмæ, стæй йын йæ сæр ныццавта донвыййагыл баст кардæй. Фæлæ акулæ фæстæмæ фæбырыд йæ фæсонтыл æмæ карды ком асаст.

Зæронд лæг райста бæлæгъы руль. Кæсгæ дæр нæ фæкодта, акулæ цадæггай куыд дæлдон кодта, уымæ, гыццылæй-гыццылдæр кæнгæйæ, стæй бынтон ныггыццыл. Ахæм нывмæ кæддæриддæр цымыдис кодта. Фæлæ йæм ныр акастаид, уый дæр æй нæ бафæндыд.

— Хæдз ма мæм ис, — загъта зæронд лæг. — Фæлæ уый цы пайда у? Ис ма мæм ноджы дыууæ донвыййаджы, бæлæгъы рулыздахæн мæцъис æмæ хъил.

«Гъеныр мыл фæтых сты, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Акулæтæ хъилæй марынмæ æгæр зæронд дæн æз. Фæлæ мæм цалынмæ донвыййæгтæ, хъил æмæ рулыздахæн мæцъис уа, уæдмæ семæ тох кæндзынæн». Йæ къухтæ та цæхджын доны атылдта.

Æризæр. Алырдыгæй зынди æрмæст арв æмæ денджыз. Дымгæ раздæр куыд дымдта, уымæй фæтынгдæр æмæ зæронд лæджы ныфс уыди, зæгъгæ, рæхджы фендзæн зæхх.

— Бафæлладтæ, зæронд лæг, — загъта йæхицæн. — Дæ уд бафæллад. Акулæтæ та йæм фæлæбурдтой, æрмæст хур куы фæцæйныгуылд, уæд.

Зæронд лæг федта, ныр кæф йæ фæстæ цы бæлвырд уæрæх фæд уагъта, уым акулæты сæгхуыз ленкгæнæн базыртæ куыд уайынц, уый. Уыдон уыцы фæдыл нæ дугъ кодтой, фæлæ фæрсæй-фæрстæм цыдысты комкоммæ бæлæгъмæ.

Зæронд лæг фæуагъта рулыздахæн мæцъис, æрбаста пæлæз æмæ голладжы бынæй систа хъил — саст донвыййаджы лыггаг, дыууæ æмæ æрдæг футы дæргъæн. Хъилыл ын дзæбæх ныххæцæн уыди æрмæст йæ иу къухæй, йæ хæцæн кæм уыд, уым. Йæ рахиз къухæй йыл фидар ныххæцыд æмæ йæ къух атылдта, акулæтæ æрбацæуынмæ æнхъæлмæ кæсгæйæ. Акулæтæ уыдысты дыууæ, сæ дыууæ дæр galanos-тæ.

«Хъуамæ банхъæлмæ кæсон, цалынмæ фыццаг акулæ кæфыл ныффидар уа, уæдмæ, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Уæд ын ныццæвдзынæн йæ фындзы хъæл кæнæ комкоммæ йæ сæры къуыдыр».

Акулæтæ сæ дыууæ дæр æрбаленк кодтой иумæ, æмæ сæ æввахсдæр чи уыд, уый йæ дзых куы схæлиу кодта æмæ йæ дæндæгтæ кæфы æвзист фарсы куы ныссагъта, уæд зæронд лæг бæрзонд фæхаста хъил æмæ дзы йæ тых — йæ бонæй ныццавта акулæйы тъæпæн сæр. Йæ къух бафиппайдта хъандзал фидардзинад дæр æмæ стæджы æнæбасæтгæ фидардзинад дæр, æмæ та йын зæронд лæг йæ тых — йæ бонæй ныццавта йæ фындзы хъæл. Акулæ æрбырыд донмæ.

Иннæ акулæйæн бантыст кæфæй атонын æмæ иуварс аленк кæнын, фæлæ та ныр фæстæмæ æрбаленк кодта, йæ дзых тынг ныххæлиу кæнгæйæ. Цалынмæ кæфмæ фæлæбурдта æмæ дзы йæ дæндæгтæ ныссагъта, уæдмæ йын зæронд лæг йе ’фсæртыл федта кæфы урс фыды пискъуылтæ. Зæронд лæг хъил бæрзонд фæхаста, фæлæ цæф сæмбæлд акулæйæн æрмæст йæ сæрыл. Акулæ йæм фæкаст æмæ кæфæй дзидзайы кæрдих атыдта. Иуварс куы аленк кодта, цæмæй уыцы хай аныхъуырдтаид, уæд та йæ зæронд лæг ныццавта, фæлæ та цæф сымбæлди йæ сæры хъæбæры хъандзал æргъиу кæхцыл.

— Рауай-ма, æввахсдæр-ма рауай, galano, — загъта зæронд лæг. — Иу хатт ма рауай!

Акулæ уайтагъд фæлæбурдта кæфмæ æмæ йæ зæронд лæг ныццавта, куыддæр йе ’фсæрты къæрцц фæцыд, афтæ. Цæвгæ йæ ныккодта, йæ тых — йæ бон цыдæриддæр уыди, уымæй, цы йæ бон уыд, уымæй йæ хъил бæрзонддæр сисгæйæ. Ацы хатт цæф сæмбæлд сæры кæхцы стæджы бындурыл æмæ та йæ ноджы дæр ныццавта раст уыцы тæккæ ран. Акулæ ма уæнгмардæй кæфæй атыдта дзидзайы кæрдих æмæ донмæ абырыд.

Зæронд лæг æнхъæлмæ каст, зæгъгæ, акулæтæ та ногæй куы фæзыной, фæлæ нал зындысты. Стæй бафиппайдта, сæ иу бæлæгъы цур кæй зилдух кæны, уый. Иннæ акулæйы ленкгæнæн базыр бынтондæр фæтар.

«Æз уый æнхъæл нæ уыдтæн, æмæ мæ бон бауыдзæн сæ амарын, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Раздæр бауыдаид мæ бон, фæлæ уæддæр сæ дыууæйы дæр тынг фæцæнкуылтæ кодтон æмæ ма ныр сæ чеппыл уой, уый зын зæгъæн у. Хъилыл мын дыууæ къухæй ныххæцæн куы уаид, уæд фыццаг акулæйы æнæмæнг амардтаин. Æгæрыстæмæй ныртæккæ дæр, еныр цы кары дæн, уыцы кары дæр.

Кæфмæ кæсын æй нæ фæндыд. Йе ’рдæг уым кæй нал уыд, уый зыдта. Цалынмæ акулæтимæ тох кодта, уæдмæ хур бынтондæр аныгуылд.

— Рæхджы æрталынг уыдзæн, — загъта зæронд лæг. — Уæд, æвæццæгæн, Гаванæйы рухсыты суындзынæн. Кæд хурыскæсæнырдæм æгæр ацыдтæн, уæд та ног курорттæй искæцыйы рухсытæ фендзынæн.

Следующая акула явилась в одиночку и была тоже из породы широконосых.

Она подошла, словно свинья к своему корыту, только у свиньи нет такой огромной пасти, чтобы разом откусить человеку голову.

Старик дал ей вцепиться в рыбу, а потом ударил ее ножом, надетым на весло, по голове. Но акула рванулась назад, перекатываясь на спину, и лезвие ножа сломалось.

Старик уселся за руль. Он даже не стал смотреть, как медленно тонет акула, становясь все меньше, а потом и совсем крошечной. Зрелище это всегда его захватывало. Но теперь он не захотел смотреть.

- У меня остался багор, - сказал он. - Но какой от него толк? У меня есть еще два весла, румпель и дубинка.

"Вот теперь они меня одолели, - подумал он. - Я слишком стар, чтобы убивать акул дубинкой. Но я буду сражаться с ними, покуда у меня есть весла, дубинка и румпель".

Он снова окунул руки в соленую воду.

Близился вечер, и кругом было видно лишь небо да море. Ветер дул сильнее, чем прежде, и он надеялся, что скоро увидит землю.

- Ты устал, старик, - сказал он. - Душа у тебя устала.

Акулы напали на него снова только перед самым заходом солнца.

Старик увидел, как движутся коричневые плавники по широкому следу, который рыба теперь уже, несомненно, оставляла за собой в море. Они даже не рыскали по этому следу, а шли рядышком прямо на лодку.

Старик заклинил румпель, подвязал парус и достал из-под кормы дубинку. Это была отпиленная часть сломанного весла длиной около двух с половиной футов. Он мог ухватить ее как следует только одной рукой, там, где была рукоятка, и он крепко взял ее в правую руку и помотал кистью, ожидая, когда подойдут акулы. Их было две, и обе они были galanos.

"Мне надо дождаться, пока первая крепко уцепится за рыбу, - подумал он, - тогда я ударю ее по кончику носа или прямо по черепу".

Обе акулы подплыли вместе, и когда та, что была поближе, разинула пасть и вонзила зубы в серебристый бок рыбы, старик высоко поднял дубинку и тяжело опустил ее на плоскую голову акулы. Рука его почувствовала упругую твердость, но она почувствовала и непроницаемую крепость кости, и старик снова с силой ударил акулу по кончику носа. Акула соскользнула в воду.

Другая акула уже успела поживиться и отплыть, а теперь опять подплыла с широко разинутой пастью. Перед тем как она, кинувшись на рыбу, вцепилась в нее, старик увидел белые лоскутья мяса, приставшие к ее челюстям. Старик размахнулся, но попал только по голове, и акула, взглянув на него, вырвала из рыбы кусок мяса. Когда она отвалилась, чтобы проглотить этот кусок, старик ударил ее снова, но удар опять пришелся по твердой, упругой поверхности ее головы.

- Ну-ка, подойди поближе, galano, - сказал старик. - Подойди еще разок!

Акула стремглав кинулась на рыбу, и старик ударил ее в то мгновенье, когда она защелкнула пасть. Он ударил ее изо всех сил, подняв как можно выше свою дубинку. На этот раз он попал в кость у основания черепа и ударил снова по тому же самому месту. Акула вяло оторвала от рыбы кусок мяса и соскользнула в воду.

Старик ждал, не появятся ли акулы снова, но их больше не было видно. Потом он заметил, как одна из них кружит возле лодки. Плавник другой акулы исчез вовсе.

"Я и не рассчитывал, что могу их убить, - подумал старик. - Раньше бы мог. Однако я их сильно покалечил обеих, и они вряд ли так уж хорошо себя чувствуют. Если бы я мог ухватить дубинку обеими руками, я убил бы первую наверняка. Даже и теперь, в мои годы".

Ему не хотелось смотреть на рыбу. Он знал, что половины ее не стало. Пока он воевал с акулами, солнце совсем зашло.

- Скоро стемнеет, - сказал он. - Тогда я, наверно, увижу зарево от огней Гаваны. Если я отклонился слишком далеко на восток, я увижу огни одного из новых курортов.

Иннæ акулæ фæззиндтæй еунæгæй, е дæр фæтæнфиндзтæй адтæй.

Æрбацудæй, мæнæ чушка æ тæгæнамæ куд æрбацæуа, уотæ. Æрмæст чушкабæл уоййасæ гъæлæс нæ фæууй æма си лæги сæр исхунц кæна.

Зæронд лæг æй кæсалгæбæл ниххуæцун бауагъта, уæдта ’й кардæй ниццавта. Акулæ æхе фæстæмæ рарæуигъта, æ фæсонтæбæл æрзилдæй æма карди ком расастæй.

Лæг рульбæл исбадтæй, акулæ дони куд евгъудæй, уомæ кæсгæ дæр нæбал ракодта. Нæбæл æй бафæндадтæй еци нивæ уинун.

— Гъе нур ма мæмæ тохæндзаумауи номбæл хъæбургъæ, дууæ фиййаги æма къуæлæг ес.

«Уотемæй мæбæл куд нæ фæууæлахез уодзæнæнцæ, рагъуди кодта е. Æгæр базæронд дæн, къуæлæгæй акулæ рамарунгъон нæбал исуодзæнæн. Фал мин уонæй дæр сæ хæццæ тохгæ уодзæнæй».

Æ къох бабæй цæхгун дони ниууагъта.

Изæр фæххæстæг кæнуй. Лæг æ фалæмбулай арв æма денгизæй уæлдай неци уинуй. Думгæ фæккарздæр æй æма нур æууæндтæй: тагъд зæнхæ фæууиндзæнæй.

— Бауæгæ дæ, зæронд, — загъта е. Дæ уод бауæгæй.

Хор нигулунмæ куд гъавта, уотæ бабæй имæ акулитæ балæбурдтонцæ. Аци хатт ба æ фалдзос зелдох нæ кодтонцæ, фал еци-еу æррæстæ бæлæгъмæ æрбацудæнцæ.

Зæронд лæг ниффедар кодта руль, исбаста наупæлæз æма къуæлæг æ къохмæ райста. Е адтæй фиййаги лухдзаг, æ дæргъæ — еу метрмæ хæстæг. Æнгъизтæй ибæл еунæг къохæй ниххуæцун. Уомæ гæсгæй æ рахес къохи райста æма æнгъæл кастæй акулити æрбампурстмæ. Дууæ адтæнцæ, етæ дæр раздæриккæнтти хузæн.

«Бангъæл кæсон, цалинмæ сæ еу кæсалгæбæл ниндæдза, — рагъуди кодта е, — уæдта ин æ финдзи кæрон, кенæ ба æ тæккæ тулæ нидздзæхст ласдзæнæн».

Дууæ дæр еумæ æрбанакæ кодтонцæ. Кæсалгæмæ си хæстæгдæр ци акулæ ’рбацудæй, е æ гъæлæс рахæлеу кодта, æ дæндæгутæ кæсалги æвзестæ фарси ниссагъта. Лæг бæрзонд фæххаста æ къуæлæг æма ’й акули тъæпæн тæрнихбæл æруагъта, уой фæсте ба ма ин æ финдзи кæрон ниххæфт ласта. Акулæ донмæ ниггурдæй.

Иннæ ба си истундтитæ кодта æма бал радæр еуварс æй. Уæдта нæуæгæй, æ гъæлæс устур бахæлеугæнгæй, æхе ниццавта кæсалгæбæл æма ’йбæл е ’цæгæй ниффедар æй. Зæронд лæг ралваста æма ин æрмæстдæр æ сæр æрæргъавта. Акулæ ’ймæ искастæй, кæсалгæй дзæбæх хъуæл ратудта æма бабæй æ амæттаги исуагъта. Зæронд лæг ин æ сæр дуккаг цæф бæргæ никкодта, фал æй дзæбæх нæ раргъавта.

«Гъæйдæ — уай, хæстæгдæр æрбацо! — дзоруй имæ зæронд лæг. — Еу хатт ма æрбацо!»

Акулæ лæборæгау æхе ниццавта кæсалгæбæл æма æ дæндæгутæ куддæр æркъæнц кодта, уотæ ин зæронд лæг æ тули ’стæг æрхæфт ласта. Дуккаг цæф дæр æй раст еци рауæнмæ никкодта. Акулæ ма уæгъдæтунд ракодта кæсалги фарсæй фиди хъуæл æма донмæ ниггурдæй.

Нур бабæй хизта æндæр акулити фæззинд, фал некæцæйбал неци разиндтæй. Уæдмæ кæсуй æма ке ниццавта, уонæй еу зелæн кæнуй бæлæгъи рæбунти. Дуккаг ба ранигъулдæй.

«Æууæндгæ дæр нæ кодтон, ра сæ мардзæнæн, — уобæл рагъуди кодта зæронд лæг, — Раздæр мæ бон исцайдæ. Уæддæр сæ дзæбæх ниппурсойнæ кодтон, сæ гъуддаг хуарз уа, уой æнгъæл нæ дæн. Къуæлæгбæл дууæ къохемæй ниххуæцæн ку адтайдæ, уæд, æнæ дузæрдугæй, фиццаги рамардтайнæ. Мæнæ аци карæнæй дæр...»

Кæсалгæмæ кæсун æй нæбал фæндадтæй. Зудта æй: е ’мбес ин фæххастонцæ. Цалинмæ акулити хæццæ тухтæй, уæдмæ хор дæр ранигулдæй.

— Тагъд раталингæ уодзæнæй, — загъта е. — Æма мæмæ уæд Гавани цирæгъти рохс æрбазиндзæнæй. Кæд искæсæнмæ дзæвгарæ райевгъудтæн, уæдта нæуæг курорттæй ескæций рохс уиндзæнæн.

«Денджызы былæй тынг дард уон, уый гæнæн нæй, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Æвæццæгæн мæм уым æнæхъуаджы æхсайы сæ зæрдæ. Æниу мæм йæ зæрдæ æхсайдзæн æрмæст лæппуйæн. Фæлæ уый мæныл йæ зæрдæ дары! Гъе хистæр кæсагахсджытæн, æвæццæгæн, сæ зæрдæ æхсайы. Æниу, æвæдза, æрыгæттæн дæр, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Хорз адæмы ’хсæн куы цæрын».

Йæ зæрдæ нал тардта кæфимæ дзурын: тынг æй сцæнкуылтæ кодтой. Фæлæ йæм æваст æрцыд ног хъуыды.

— Уæ, кæфы ’рдæг! — фæсидт æм зæронд лæг. — Мæ раздæры кæф! Фæсмон кæнын, денджызы афтæ дард кæй ацыдтæн, ууыл. Нæ дыууæйы дæр бабын кодтой. Фæлæ æз æмæ ды фæцагътам бирæ акулæтæ, ноджы фылдæр акулæты та уæнгсæстытæ фæкодтам. Ды дзы дæ цæрæнбонты, æвæццæгæн, чысыл нæ фæцагътай, мæ зæронд кæф? Дзæгъæлы нæ уыдзæн дæ сæрыл æхсаргард.

Йæ зæрдæмæ цыди кæфыл хъуыдытæ кæнын æмæ денджызы сæрибарæй куы ленк кæнид, уæд акулæйæн цы ми бакодтаид, ууыл.

«Йæ æхсаргард ын ралыг кæнын хъуыд, цæмæй дзы акулæтимæ хæцыдаин», — ахъуыды кодта йæхинымæр. Фæлæ йæм уæд фæрæт нæ уыд, ныр та йæм кард дæр нал ис. «Фæлæ мæм йæ æхсаргард куы уыдаид, уæд æй донвыййаджы хъæдыл бабастаин æмæ æмбисонды хотых уыдаид! Гъе, уæд мах æцæгдæр тох самадтаиккам æмуд-æмзæрдæйæ! Фæлæ ныр цы хъуамæ бакæна лæг, æхсæвыгон куы ’рбацæуон, уæд? Цы бакæнын у мæ бон?»

— Тох, — загъта зæронд лæг, — тох, цалынмæ удæгас уон, уæдмæ.

"Я не могу быть очень далеко от берега, - подумал старик. - Надеюсь, что они там зря не волнуются. Волноваться, впрочем, может только мальчик. Но он-то во мне не сомневается! Рыбаки постарше - те, наверно, тревожатся. Да и молодые тоже, - думал он. - Я ведь живу среди хороших людей".

Он не мог больше разговаривать с рыбой: уж очень она была изуродована. Но вдруг ему пришла в голову новая мысль.

- Полрыбы! - позвал он ее. - Бывшая рыба! Мне жалко, что я ушел так далеко в море. Я погубил нас обоих. Но мы с тобой уничтожили много акул и покалечили еще больше. Тебе немало, верно, пришлось убить их на своем веку, старая рыба? Ведь не зря у тебя из головы торчит твой меч.

Ему нравилось думать о рыбе и о том, что она могла бы сделать с акулой, если бы свободно плыла по морю.

"Надо было мне отрубить ее меч, чтобы сражаться им с акулами", - думал он. Но у него не было топора, а теперь уже не было и ножа.

"Но если бы у меня был ее меч, я мог бы привязать его к рукоятке весла - замечательное было бы оружие! Вот тогда бы мы с ней и в самом деле сражались бок о бок! А что ты теперь станешь делать, если они придут ночью? Что ты можешь сделать?"

- Драться, - сказал он, - драться, пока не умру.

«Нур билгæронæй идард нæбал униау дæн, — рагъуди кодта зæронд лæг. — Уотæ æнгъæлун, етæ мæбæл дзæгъæли нæ тухсунцæ. Тухсгæ æрмæст биццеу кæндзæнæй, е мæбæл æууæндуй! Хестæр кæсалгахæсгутæ дæр, æвæдзи, тухсунцæ. Уогæ æригæнттæ дæр — цæмæннæ, — гъуди кодта е. — Лæгъуз адæми ’хсæн ку нæ цæрун...»

Æ бон кæсалги хæццæ дзорун нæбал адтæй, уомæн æма хъæбæр ниффуд кæнттæ ’й. Фал уотæ рæхги æ сæри æндæр гъуди февзурстæй:

— Æрдæг кæсалгæ, — фæ ’ймæ дзурдта. — Кæддæри кæсалгæ! Зин мин æй уотæ идардмæ ке рандæ дæн денгизмæ, е. Нæ дууей дæр бабун кодтон. Фал мах дæу хæццæ берæ акулитæ ниммардтан, иннети ба нирдæгуали кодтан. Ду си, æвæдзи, зæронд кæсалгæ, минкъий нæ ниццагътайсæ? Дæ сæрæй дæ церхъ хумæтæги нæ кæсуй...

«Уой ралух кæнун гъудæй æма си акулити хæццæ тухтайнæ, — гъуди кодта зæронд лæг. — Фал имæ фæрæт дæр н’ адтæй, нур ба ма ’ймæ кард дæр нæбал ес».

«Æ церхъ мæ ку адтайдæ, уæд æй фиййаги хуæцæнбæл исбастайнæ — дессаги тохæндзаумау! Æ хæццæ уæд бæргæ тухтайнæ. Фал нур ци кæндзæнæн, ахсæви мæмæ ку æрбацæуонцæ, уæд? Ци бауодзæнæй мæ бон?»

— Тох кæнун, — загъта е, — тох кæнун, цалинмæ нæ рамæлон, уæдмæ.

Фæлæ талынджы нæдæр рухсытæ зынд, нæдæр рухсыты æхсид, уыди æрмæст дымгæ æмæ дымгæйæ дымст пæлæз. Уыйадыл æм æвиппайды афтæ фæкаст, цыма амарди. Йæ къухтæ иумæ æрæвæрдта æмæ йæ армы тъæпæнтæ кæрæдзиуыл кæй аныдзæвдысты уый банкъардта. Къухтæ мард нæ уыдысты, йæ бон уыди фæриссын сæ кодтаид, æмæ сын иугæр фæриссын гæнæн уыд, уæд йæ бон уыд æмæ сæ царды æууæлтæ дæр рафæлгъуыдтаид, йæ къухы æнгуылдзтæ атымбыл кæнгæйæ æмæ сæ фæстæмæ суæгъд кæнгæйæ. Бæлæгъы фæстаг кæроныл йæхи æркъул кодта æмæ бамбæрста, удæгас кæй у, уый. Уый йын загътой йæ уæхсчытæ.

«Кæф куы ’рцахстон, уæд цы куывдтытæ ракæнынæй бавæрдтон ныфс, уыдон хъуамæ иууылдæр ракæнон, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Фæлæ ныртæккæ æгæр фæллад дæн. Фæлтау голлаг райсон æмæ дзы мæ уæхсчытæ æрæмбæрзон».

Бæлæгъы фæстаг кæрон хуыссыд, афтæмæй здæхта бæлæгъ æмæ æнхъæлмæ каст, Гаванæйы рухсытæй арвыл æхсид кæд фæзындзæн, уымæ. «Йе ’рдæг ма мын баззад, — хъуыды кодта йæхинымæр. — Чи зоны, мæ амонд скуса æмæ йын йæ фыццаг хай уæддæр баласон нæхимæ. Боныфæстагмæ хъуамæ мæ амонд æрзила!.. Нæй, — загъта йæхицæн, — Ды дæ амонд дæхæдæг фæсырдтай, денджызы афтæ дард куы бацыдтæ, уæд».

«Дзæгъæлы ма дзæнгæда цæгъд, зæронд лæг! — йæхæдæг йæ дзырд фæурæдта. — Ма бафынæй у, бæлæгъы рулмæ дæ хъус дар. Нырма гæнæн ис æмæ дæм амонд æркæса».

— Мæхицæн иу чысыл амонд балхæнин, кæд искуы уæййаг ис, уæд, — загъта зæронд лæг.

«Цæмæй балхæндзынæ? — бафарста йæхи. — Цы хæдз дæ фесæфт, цы кард дын асаст æмæ дын цы къухтæ фæсахъатджын сты, уыдонæй амонд балхæндзынæ?

Чи йын цы зоны! Денджызы цы цыппар æмæ цыппарыссæдз боны арвыстай, уыдонæй дæ куы фæндыд амонд балхæнын. Æмæ дын, гыццыл ма бахъæуа, уæй дæр ракæной...

Алы ницæйаг хъуыддагыл хъуыды нæ хъæуы. Лæгмæ амонд алы хуызы æрбацæуы, чи йын цы зоны? Æз, раст зæгъгæйæ, иу чысыл мæхицæн амонд райсин цыфæнды хуызы дæр æмæ мæ цыдæриддæр ракуриккой, уый йыл бафидин. Мæн фæнды Гаванæйы рухсыты æхсид фенын, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Æвиппайды дæ æгæр бирæ цыдæртæ хъæуы, зæронд лæг. Фæлæ мæ ныртæккæ фæнды Гаванæйы рухсытæ фенын — æндæр ницы».

Бафæлвæрдта бæлæгъы рулы цур дзæбæхдæр æрбадын, æмæ йæ рис кæй фæтынгдæр, уымæ гæсгæ бамбæрста, æцæгдæр удæгас кæй у, уый.

Федта горæты рухсыты æхсид, изæры дæс сахаты бæрц куы сси, уæд. Рухсыты æхсид æм фыццаг фæкаст, мæйы скасты агъоммæ арвыл цы дыдзы æхсид вæййы, ахæм. Стæй рухсытæ бæлвырд сзындысты океаны фæлмы фале, дымгæ тыхджынæй-тыхджындæр куы кодта, уæд бæрзонд уылæн кæуылты тардта, уыцы тæлмы фале. Зæронд лæг йæ ных скодта уыцы рухсытæм æмæ æнхъæл уыди, зæгъгæ, ныр тагъд бахиздзæн Гольфстриммæ, тынг тагъд.

«Уый дын иу æмæ дыууæ, — хъуыды кодта зæронд лæг. — Кæй зæгъын æй хъæуы, фæлæбурдзысты та мæм. Фæлæ сын афтидарм лæг талынджы цы хъуамæ ракæна?»

Йæ буар иууылддæр рысти, дыз-дыз кодта, æхсæвы уазал ын ноджы тынгдæр кодта йæ хъæдгæмтты æмæ йæ фыдæфхæрд къухты æмæ къæхты рис. «Ныфс мæ ис æмæ мæ хæцын нал бахъæудзæн, — ахъуыды кодта йæхинымæр. — Тæхуды, хæцын мæ куы нæ уал бахъæуид!»

Фæлæ æмбисæхсæв хæцыд акулæтимæ æмæ ацы хатт зыдта, йæ тох æдзæлгъæды кæй у, уый. Фæлæбурдтой йæм æнæхъæн балæй, уый та сын уыдта, сæ ленкгæнæн базыртæй доны цы тæлмытæ арæзтой, æрмæст уыдон, æмæ сæ, кæфмæ лæбургæйæ, цы рухс цыди, уый. Хъилæй сын сæ сæртæ цавта æмæ се ’фсæртæ куыд хъыррыст кодтой, стæй-иу бынæй кæфмæ куы фæлæбурдтой, уæд-иу бæлæгъ куыд нынкъуыст, уыдæттæ хъуыста. Удаистæй цавта хъилæй, цы нæ уыдта, ахæм цыдæр, æрмæст хъусгæ кæй фæкодтаид æмæ уырзæй цы басгæрстаид, ахæм цыдæр, æмæ æвиппайды банкъардта, йæ хъил йæхимæ кæй нал уыд, уый.

Но в темноте не было видно ни огней, ни зарева - были только ветер да надутый им парус, и ему вдруг показалось, что он уже умер. Он сложил руки вместе и почувствовал свои ладони. Они не были мертвы, и он мог вызвать боль, а значит, и жизнь, просто сжимая и разжимая их. Он прислонился к корме и понял, что жив. Об этом ему сказали его плечи.

"Мне надо прочесть все те молитвы, которые я обещался прочесть, если поймаю рыбу, - подумал он. - Но сейчас я слишком устал. Возьму-ка я лучше мешок и прикрою плечи".

Лежа на корме, он правил лодкой и ждал, когда покажется в небе зарево от огней Гаваны. "У меня осталась от нее половина, - думал он. - Может быть, мне посчастливится, и я довезу до дому хоть ее переднюю часть. Должно же мне наконец повезти!.. Нет, - сказал он себе. - Ты надругался над собственной удачей, когда зашел так далеко в море".

"Не болтай глупостей, старик! - прервал он себя. - Не спи и следи за рулем. Тебе еще может привалить счастье".

- Хотел бы я купить себе немножко счастья, если его где-нибудь продают, - сказал старик.

"А на что ты его купишь? - спросил он себя. - Разве его купишь на потерянный гарпун, сломанный нож и покалеченные руки?

Почем знать! Ты ведь хотел купить счастье за восемьдесят четыре дня, которые ты провел в море. И, между прочим, тебе его чуть было не продали...

Не нужно думать о всякой ерунде. Счастье приходит к человеку во всяком виде, разве его узнаешь? Я бы, положим, взял немножко счастья в каком угодно виде и заплатил за него все, что спросят. Хотел бы я увидеть зарево Гаваны, - подумал он. - Ты слишком много хочешь сразу, старик. Но сейчас я хочу увидеть огни Гаваны - и ничего больше".

Он попробовал примоститься у руля поудобнее и по тому, как усилилась боль, понял, что он и в самом деле не умер.

Он увидел зарево городских огней около десяти часов вечера. Вначале оно казалось только бледным сиянием в небе, какое бывает перед восходом луны. Потом огни стали явственно видны за полосой океана, по которому крепчавший ветер гнал высокую волну. Он правил на эти огни и думал, что скоро, теперь уже совсем скоро войдет он в Гольфстрим.

"Ну, вот и все, - думал он. - Конечно, они нападут на меня снова. Но что может сделать с ними человек в темноте голыми руками?"

Все его тело ломило и саднило, а ночной холод усиливал боль его ран и натруженных рук и ног. "Надеюсь, мне не нужно будет больше сражаться, - подумал он. - Только бы мне больше не сражаться!"

Но в полночь он сражался с акулами снова - и на этот раз знал, что борьба бесполезна. Они напали на него целой стаей, а он видел лишь полосы на воде, которые прочерчивали их плавники, и свет, который они излучали, когда кидались рвать рыбу.

 Он бил дубинкой по головам и слышал, как лязгают челюсти и как сотрясается лодка, когда они хватают рыбу снизу. Он отчаянно бил дубинкой по чему-то невидимому, что мог только слышать и осязать, и вдруг почувствовал, как дубинки не стало.

Фал талинги неци зиндтæй: нæдæр рохситæ, нæдæр изæрæхсед. Æрмæстдæр думгæй наупæлæз нийтинг æй æма ’ймæ еци сахат уотæ фæккастæй, цума мæлгæ ракодта. Æ къохтæ еумæ æрæвардта æма æ арми тъæпæнтæ банкъардта. Лæдæрдтæй син сæ рист æма се ’змæлд. Æхе бæлæгъи фæстаг хаймæ бабуцæу кодта, ба си æруагæс æй уодæгас æй, е. Æ уод æ медæги ке ’й, уой ма никки æ усхъити æзмæлдæй дæр лæдæрдтæй.

«Æз дзурд лæвардтон, кæсалгæ ку ниййахæссон, уæд исковдзæнæн. Еци гъуддаг мин кæнгæй. — Фал нур хъæбæр фæллад дæн. Мæнæ бал голлагæ ме ’усхъитæбæл ку æрæвæринæ».

Бæлæгъ аразта фæстаг хаййи уæлгоммæ хусгæй. Гавани рохситæ исзиннунмæ æнгъæл кастæй.

«Мæ кæсалгæй æмбес бæргæ байзадæй. Тæходуй уæддæр уой ку бабахъæртун кæнинæ нæхемæ. Еу минкъий мæ гъуддаг ку рацæуидæ!.. Нæ, нæ, — загъта æхецæн. — Дæхе фуд адтæй, уотæ идардмæ цæмæн рандæ дæ?»

Æдули дзубандитæ ма кæнæ, зæронд! — æ гъудитæ æхуæдæг фескъудта. — Ма ниффунæй уо æма дæ рули гъуддаг кæнæ. Ка ’й зонуй, нивæ ма дæмæ ракæса».

— Бæргæй балхæнинæ и нивæ, ескæмий ку уæйæ кæниуонцæ, уæд, — загъта зæронд лæг.

— Фал æй цæмæй балхæндзæнæ? — бафарста æхе. Куд ес балхæнæн ци арцæ фесафтон, кенæ ба ци кард басастæй, æппунвæстаг — мæ тогæрхæн къохтæн? Ци бæрæг æй! Дæу фæндадтæй денгизи ци æстай цуппар бони фæддæ, уонæй нивæ балхæнун. Æма дин æй минкъийтæбæл нæ рауæйæ кодтонцæ...

— Алли хъилмабæл гъуди кæнун нецæмæн гъæуй. Нивæ дæмæ кæцæй фæззиндзæнæй, уой базонæн куд ес? Æз еу минкъий ниви цъиртбæл цийфæнди аргъ дæр бафединæ. Гавани цирæгъти рохс уинун мæ фæндуй, — рагъуди кодта е. — Æгæр берæ цидæртæ дæ зæрдæ нæ зæгъуй, зæронд. Уæддæр нур Гавани цирæгътæ фæууинунмæ бæллун — æндæр неци.

Равзурста рульмæ дзæбæхдæр исбадун æма æ риститæ хъæбæрдæр ку кодтонцæ, уæд æй балæдæрдтæй, ке нæма рамардæй, уой.

Изæрæй еу дæс сахаттебæл фæууидта горæти цирæгътæ. Фиццаг æрмæстдæр фæлорс рохс зиндтæй, мæнæ мæйæ истулунмæ ку фæгъгъавуй æрвгæрони; уой хузæн. Уæдмæ ба рохситæ дзæбæх исзиндтæнцæ океани кæрони. Еци рохситæмæ аразта æ бæлæгъ æма ’й лæдæрдтæй — хъæбæр рæхги бацæудзæнæй Гольфстриммæ.

«Зудтон æй, нæуæгæй мæмæ æрбалæбордзæнæнцæ, — гъуди кодта е. — Фал син лæг ци ракæнунгъон исуодзæнæй талинги æнæ нецæмæй?»

Æ еугур бауæр дæр фур ристæй тæхстæй æма æхсæйвон уазали ба никки хъæбæрдæр кодта и рист. «Æвæдзи мæ сæ хæццæ тохун нæбал багъæудзæнæй. — Æма мæ, бæргæ, ку нæбал багъæуидæ!»

Фал бабæй æмбесæхсæви фæззиндтæнцæ æма сæ хæццæ тохун райдæдта. Аци хатт æй зудта дзæгъæли ке тохуй, уой.

Етæ ’ймæ балæбурдтонцæ æнæгъæнæ балæй, фал син зæронд лæг æрмæстдæр сæ рæгътæ уидта. Сæ сæртæ син къуæлæгæй хуаста, уонæн ба игъустæй се ’фсæрти къæрц-къæрц. Бæлæгъ низмæлидæ, бунæй кæсалгæй фиди хъуæл ку рарæдовиуонцæ, уæд.

Лæг сæ хæццæ æнæхъорæй тухтæй, хуаста сæ къуæлæгæй, ци рауæн æрæргъæвидæ, уой дæр нæ зудта, уотемæй. Уæд еу рæстæги къуæлæг æ къохæй фесхъиудтæй æма цурд-цурдæй фефтудта руль федаргæнæн гъæдæ. Нур сæ уомæй хуайун райдæдта. Фал етæ кезугай лæбурдтонцæ кæсалгæмæ æма ’й æхсидтонцæ.

Уæд бæлæгъы рулздахæн мæцъис йæ бынатæй срæдывта, йæ дыууæ къухæй йыл фидар ныххæцыд æмæ дзы йæ алфамбылай дæрæн кодта. Фæлæ уæдмæ акулæтæ уыдысты бæлæгъы фындзы тæккæ цур æмæ иугай-дыгай, куы та иууылдæр иумæ лæбурдтой кæфмæ æмæ нæ фæзгъæргай скъæфтой. Рацæйздæхтысты та акулæтæ, цæмæй та фæлæбурдтаиккой сæ амæттагмæ.

Уалынмæ акулæтæй иу баленк кодта кæфæн йæ тæккæ сæрмæ æмæ ма уæд зæронд лæгæн цы бамбарын хъуыд, хъуыддаг иууылдæр кæй фæци, уый. Рулздахæн мæцъисæй фæцæф кодта акулæйы фындз, кæфы сæры фидар стджыты йæ дæндæгтæ кæм ныссагъдысты, уым. Ныдздзæхст æй кодта иу хатт, дыккаг хатт, æртыккат хатт. Зæронд лæг фехъуыста, хъилæн йæ къæс-къæс куыд ссыд æмæ куыд афаст, уый æмæ та йын йæ хæцæнтæй ныкъæрцц кодта акулæйы. Зæронд лæг бамбæрста, хъилы саст цыргъ кæй уыд æмæ акулæйы кæй нынныхст, уый, æмæ та акулæйы ноджыдæр ныццавта. Уæд акулæ феуæгъд кодта кæфы æмæ дарддæр аленк кодта. Уый уыди, цы акулæты æрдонг æм фæлæбурдта, уыдонæй фæстаг акулæ. Ницыуал сын баззад кæфæй хæринаг.

Æрмæст-ма тыхулæфт кодта зæронд лæг æмæ йæ дзыхы æнкъардта цыдæр æнахуыр ад. Уый уыди адджын ад, æрхуыйы адмæ чи здæхт, ахæм, æмæ иу уысмы бæрц фæтарст. Фæлæ уалынмæ йе ’муд æрцыд. Ату кодта денджызмæ æмæ загъта:

— Хæрут, galanos-тæ, уæ тæнтæ атонæнт! Уæ фыны фенут, цыма лæг амардтат.

Зæронд лæг зыдта, ныр бынтондæр састы бынаты кæй баззад, уый. Æрбаздæхт бæлæгъы фæстаг кæронмæ æмæ рахатыдта, рулздахæн мæцъисы саст рулы сыфцы кæй цæуы æмæ уымæй дæр æппыннæйы бæсты бæлæгъæн здахæн кæй ис, уый.

Голлаг йæ уæхсчытыл æрæппæрста æмæ бæлæгъы раст фæндагыл бафтыдта. Ныр бæлæгъ уыди рог, зæронд лæг ницыуал дæр хъуыды кодта, ницы дæр æнкъаргæ. Ныр ын хъауджыдæр ницыуал уыд, æрмæст тагъддæр æмæ дзæбæхдæр æрхæццæ кæнæд йæ бæлæгъ йæ райгуырæн денджызы былмæ.

Æнæфсис бынхортæ фæлхортæм куыд фæлæбурой, афтæ та акулæтæ æхсæвы фæлæбурдтой кæфы стæгдармæ. Зæронд лæг сæм йæ хъус нал æрдардта. Ницæмæ уал каст йæ бæлæгъы йедтæмæ. Æрмæст æнкъардта, бæлæгъ ныр, кæфы стыр уæз ыл фæстæмæ куынæ уал хæцы, уæд куыд æнцон æмæ сæрибарæй цыд, уый.

«Хорз бæлæгъ у, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Рулздахæн мæцъис куы нæ нымайæм, уæд æнæхъæн у. Æмæ рулздахæн мæцъис та зын ссарæн нæу».

Зæронд лæг æнкъардта, хъарм гуылфæнмæ кæй бацыд, уый, æмæ йæм зындысты денджызы былгæрон хъæутæ. Кæм и, уый зыдта, æмæ йын ныр йæ хæдзармæ бахæццæ уын æппындæр зын нал уыди.

«Дымгæ — гъе, уый нæ иузæрдион хæлар у, — ахъуыды кодта зæронд лæг, стæй ма йæ ныхасмæ бафтыдта: — Æниу алы хатт нæ. Егъау денджыз дæр йæ тæккæ дзаг у нæ хæлæрттæй дæр æмæ не знæгтæй дæр. Сынтæг та... — хъуыды кодта зæронд лæг, — сынтæг — мæ хæлар. Сынтæг, хуымæтæджы сынтæг. Сынтæджы æрулæфын — уый стыр хъуыддаг у. Кæнæ лæг састы бынаты куы баззайы, уæд ын куыд æнцон свæййы, — ахъуыды кодта зæронд лæг. — Æз нæ зыдтон, уый афтæ æнцон у, уый... Чи дæ басаста, зæронд лæг, — бафарста йæхи йæхæдæг. — Ничи, — дзуапп радта зæронд лæг. — Æрмæст денджызы æгæр дард ацыдтæн».

Къаннæг донбакæлæнмæ куы фæцæйцыд, уæд Террасы цырæгътæ нал сыгъдысты, æмæ зæронд лæг бамбæрста, адæм иууылдæр фынæй кæнынц, уый. Дымгæ æппынæдзух тынгæй-тынгдæр кодта æмæ ныр стыхджын. Фæлæ наулæууæны сабыр уыд, æмæ зæронд лæг æрæнцад хуыры тæлмы цур къæдзæхрæбын. Æххуысгæнæг ын ничи уыд, æмæ цы гæнæн уыд, уымæй æввахсдæр баскъæрдта. Стæй бæлæгъæй рахызт æмæ йæ къæдзæхыл бабаста.

Бæлæгъхъил сæфтыдта, пæлæз ыл стыхта, бабаста йæ, йæ уæхскмæ йæ систа æмæ уæлæмæ араст. Гъе, уæд бамбæрста, гъе, куыд тынг бафæллад, уый. Иу уысм фæлæууыд, фæстæмæ фæкаст æмæ уынджы фанары рухсмæ федта, кæфы егъау къæдзил бæлæгъы фæстаг кæронæй куыд бæрзонддæр у, уый. Федта йын йæ рагъыстæджы бæгънæг урс хахх æмæ йæ сæры тарбын аууон размæ æвæрд æхсаргардимæ.

Зæронд лæг та хилын райдыдта уæлæмæ. Хæрдæй куы схызт, уæд æрхаудта æмæ чысыл алæууыд, бæлæгъхъил дæр йе уæхскыл. Стæй афæлвæрдта сыстын, фæлæ уый æнцон нæ уыд æмæ афтæ бадгæйæ баззад æмæ фæндагмæ каст. Иу гæды йæ хъуыддæгты фæдыл разгъордта. Зæронд лæг бирæ фæкаст йæ фæдыл, стæй та кæсын байдыта афтид фæндагмæ.

Æппынæрæджиау бæлæгъхъил йæ уæхскæй зæхмæ аппæрста æмæ сыстад. Стæй систа бæлæгъхъил, йæ уæхскыл та йæ сæвæрдта æмæ фæндаг-фæндаг уæлæмæ араст. Фондз хатты йæ фæллад суагъта, цалынмæ йæ къæсмæ бахæццæ, уæдмæ.

Он вырвал румпель из гнезда и, держа его обеими руками, бил и колотил им, нанося удар за ударом. Но акулы уже были у самого носа лодки и набрасывались на рыбу одна за другой и все разом, отдирая от нее куски мяса, которые светились в море; акулы разворачивались снова, чтобы снова накинуться на свою добычу.

Одна из акул подплыла наконец к самой голове рыбы, и тогда старик понял, что все кончено. Он ударил румпелем по носу акулы, там, где ее зубы застряли в крепких костях рыбьей головы. Ударил раз, другой и третий. Услышав, как затрещал и раскололся румпель, он стукнул акулу расщепленной рукояткой. Старик почувствовал, как дерево вонзилось в мясо, и, зная, что обломок острый, ударил акулу снова. Она бросила рыбу и отплыла подальше. То была последняя акула из напавшей на него стаи. Им больше нечего было есть.

Старик едва дышал и чувствовал странный привкус во рту. Привкус был сладковатый и отдавал медью, и на минуту старик испугался. Но скоро все прошло. Он сплюнул в океан и сказал:

- Ешьте, galanos, давитесь! И пусть вам приснится, что вы убили человека.

Старик знал, что теперь уже он побежден окончательно и непоправимо, и, вернувшись на корму, обнаружил, что обломок румпеля входит в рулевое отверстие и что им, на худой конец, тоже можно править.

Накинув мешок на плечи, он поставил лодку на курс. Теперь она шла легко, и старик ни о чем не думал и ничего не чувствовал. Теперь ему было все равно, лишь бы поскорее и получше привести лодку к родному берегу.

Ночью акулы накинулись на обглоданный остов рыбы, словно обжоры, хватающие объедки со стола. Старик не обратил на них внимания. Он ни на что больше не обращал внимания, кроме своей лодки. Он только ощущал, как легко и свободно она идет теперь, когда ее больше не тормозит огромная тяжесть рыбы.

"Хорошая лодка, - подумал он. - Она цела и невредима, если не считать румпеля. А румпель нетрудно поставить новый".

Старик чувствовал, что вошел в теплое течение, и ему были видны огни прибрежных поселков. Он знал, где он находится, и добраться до дому теперь не составляло никакого труда.

"Ветер - он-то уж наверняка нам друг, - подумал он, а потом добавил: - Впрочем, не всегда. И огромное море - оно тоже полно и наших друзей, и наших врагов. А постель... - думал он, - постель - мой друг. Вот именно, обыкновенная постель. Лечь в постель - это великое дело. А как легко становится, когда ты побежден! - подумал он. - Я и не знал, что это так легко... Кто же тебя победил, старик? - спросил он себя... - Никто, - ответил он. - Просто я слишком далеко ушел в море".

Когда он входил в маленькую бухту, огни на Террасе были погашены, и старик понял, что все уже спят. Ветер беспрерывно крепчал и теперь дул очень сильно. Но в гавани было тихо, и старик пристал к полосе гальки под скалами. Помочь ему было некому, и он подгреб как можно ближе. Потом вылез из лодки и привязал ее к скале.

Сняв мачту, он скатал на нее парус и завязал его. Потом взвалил мачту на плечо и двинулся в гору. Вот тогда-то он понял всю меру своей усталости. На мгновение он остановился и, оглянувшись, увидел в свете уличного фонаря, как высоко вздымается за кормой лодки огромный хвост рыбы. Он увидел белую обнаженную линию ее позвоночника и темную тень головы с выдающимся вперед мечом.

Старик снова начал карабкаться вверх. Одолев подъем, он упал и полежал немного с мачтой на плече.

Потом постарался встать на ноги, но это было нелегко, и он так и остался сидеть, глядя на дорогу. Пробежала кошка, направляясь по своим делам, и старик долго смотрел ей вслед; потом стал глядеть на пустую дорогу.

Наконец он сбросил мачту наземь и встал. Подняв мачту, он снова взвалил ее на плечо и пошел вверх по дороге. По пути к своей хижине ему пять раз пришлось отдыхать.

Æппунвæстаг еу акулæ банакæ кодта кæсалги сæри размæ æма зæронд лæг балæдæрдтæй, гъуддаг исæвд ке æй, уой. Еци гъæдæй ин æ фий ниццавта, уæдта ма дуккаг, æртиккаг хатт. Акулæ фæууагъта кæсалги æма ранакæ кодта изолдæр. Е адтæй фæстаг тогдзух фонс. Уонæн хуæруйнаг нецибал байзадæй.

Зæронд лæг ма туххæйти уолæфтæй, æ ком ба цидæр æнахур адгингомау адæ кодта, æрхи адæ. Фæттарстæй æма денгизмæ рату кодта. Уæдмæ фæдздзæбæх æй.

— Гъа, уæ хъури фæббадæд, хуæретæ! Æма уæхæн фун фæууинетæ, цума лæг рамардтайтæ.

Нур састи бунати ке байзадæй, уобæл нæбал дузæрдуг кодта. Тухтæ-амæлттæй ма æрфедар кодта æ руль.

Голлагæ æ усхъитæбæл æритаугæй, æ бæлæгъ рохситæ æрдæмæ исаразта. Нур зæронд лæгæн игъауги нæбал адтæй; нецæбæл бал гъуди кодта, нецибал æнкъардта. Æрмæстдæр ма ’й фæндадтæй æ хæдзарæ тагъддæр иссерун.

Æхсæвæ ма акулитæ бампурстонцæ кæсалги æстæгдармæ, губундзæлти хузæн, уæлдæйттæмæ. Фал сæ зæронд лæг гъуди дæр нæбал æркодта. Æ бæлæгъæй уæлдай имæ нецæйбал сагъæс адтæй. Устур уæзæ нæбал уорæдта æма рæуæг æсхуста размæ.

«Хуарз бæлæгъ æй, — рагъуди кодта зæронд лæг. — Æнæгъæнæй байзадæй, рули федаргæнæн ма нимайæ, æндæр ба. Уой раййевун æнгъезуй».

Зиннун имæ райдæдтонцæ денгизи билæбæл фæрсаг гъæути рохситæ. Нур æй зудта ци рауæн æй, уой. Ардигæй хæдзарæмæ бахъæртун берæ гъуддаг нæбал æй.

«Думгæ — е дæр, æнгъæддæн, нæ хуарз æмбал æй. Рагъуди кодта е, уæдта ма бафтудта: — Фал алкæд нæ. Устур денгизи дæр нин ес лимæнтæ дæр, уæдта æзнæгтæ дæр. Хуссæн ба... — рагъуди кодта, — хуссæн — ме ’мбал æй. Мæнæ аци хумæтæги хуссæн. Дæхе си рауадзæ — уомæй хуæздæр ма ци уа! Куд фенцон уй лæгæн, састи бунати ку байзайуй, уæд! — рагъуди кодта е. — Нæ ’й зудтон, уотæ ’нцон фæууй, уой... Ка дæбæл фæууæлахез æй, зæронд? — бафарста æхе. — Неке, — дзуапп равардта. — Æрмæст æгæр идард рандæ дæн денгизи».

Минкъий наулæууæнмæ ку бацудæй, уæдмæ Терраси цирæгътæ нæбал сугъдæнцæ. Уомæй зæронд лæг балæдæрдтæд, еугур адæм дæр хусгæ ке кæнунцæ, уой. Думгæ е ’цæгæй исистадæй. Фал наулæууæни нæ думдта æма зæронд лæг æ бæлæгъ къæдзæхти бунмæ байаразта. Ка ’ймæ фæккастайдæ уæхæн неке адтæй, уомæ гæсгæ хъæбæр хæстæг бацудæй билгæронмæ. Рахизтæй æма къæдзæхбæл æрбаста æ бæлæгъ.

Исæфтудта мачтæ, наупæлæз ибæл истухта, ба ’й баста. Уæдта ’й æ усхъи исæргъувта æма хæрдмæ исевгъудæй. Нур имæ фæллад æцæгæй багъардта. Æ медбунати еуминкъий рæстæг ралæудтæй æма, фæстæмæ ракæсгæй, цирагъи рохсмæ дзæбæх зиндтæй æ кæсалги дæргъæй-дæргъæмæ æстæгдар.

Уæдта бабæй хæрдмæ бурун райдæдта. Ку исуæлбилæ ’й, уæд рахаудтæй æма еу рæстæг хъанæй балæудтæй. Уой фæсте фæййархайдта исистунбæл, фал не ’сфæрæзта æма бадгæ байзадæй. Гъæуай кодта фæндагмæ.

Æппунвæстаг мачтæ зæнхæмæ æргæлста æма уотемæй исистадæй. Нæуæгæй бабæй мачтæ æ усхъæмæ исæргъувта æма идарддæр æ цуди кой кодта. Гъе уотемæй, цалинмæ æ уосонгæмæ бахъæрттæй, уæдмæ фондз хатти æруолæфтæй.

Хæдзармæ бацыд æмæ бæлæгъхъил къулыл банцой кодта. Талынджы ссардта авджыдзаг дон æмæ дзы банызта. Схуыссыд сынтæджы. Хъæццул сивæзта йе уæхсчытæм, бамбæрзта дзы йæ фæсонтæ æмæ йæ къæхтæ, йæ цæсгом фæсагъта газеты, йæ армы тъæпæнтæ уæлæмæ, афтæмæй йæ къухтæ адаргъ кодта æмæ бафынæй.

Лæппу райсомæй къæсмæ куы бакаст, уæд зæронд лæг уыд фынæй. Афтæ тыхджын дымдта, æмæ бæлæгътæ денджызмæ нæ ацыдысты. Уымæ гæсгæ лæппу æгæр афынæй, стæй алы райсом куыд цыд, афтæ бацыд зæронд лæджы къæсмæ. Лæппу рафæлгъуыдта, зæронд лæг удæгас кæй у, уый, фæлæ йын стæй йæ къухтæм æркаст æмæ скуыдта. Цадæггай рацыд къæсæй, цæмæй йын къофи æрхастаид, фæндагыл иууылдæр цыд кæугæ.

Бирæ кæсагахсджытæ æрбамбырд бæлæгъы алыварс æмæ се ’ппæт дæр кастысты, бæлæгъмæ баст цы уыд, уымæ. Сæ иу йæ хæлафы къæхтæ уæлæмæ стылдта, афтæмæй доны лæууыд æмæ кæфы стæгдар бæндæнæй барста.

Лæппу сæм нæ ныццыд. Уый размæ дзы уыди æмæ йын кæсагахсджытæй иу баныфс æвæрдта, зæгъгæ, бæлæгъмæ йæ хъус фæдардзæн.

— Цы хуызæн у? — кæсагахсджытæй иу схъæр кодта лæппумæ.

— Фынæй кæны, — ныдздзырдта йæм лæппу. Кæугæ кæй кодта, уый уыдтой, фæлæ йæ ницæмæ дардтой. — Хъыгдарын æй нæ хъæуы.

— Йæ фындзæй йæ къæдзилмæ уыди æстдæс футы! — схъæр æм кодта, кæфы чи барста, уыцы кæсагахсæг.

— Уымæй цухдæр нæ уыдаид, — загъта лæппу. Бацыд Террасмæ æмæ ракуырдта банкæйы дзаг къофи:

— Радтут мын тæвд къофи, æхсыр æмæ йыл сæкæр фылдæр куыд уа, афтæ.

— Исты-ма ахæсс ноджыдæр.

— Нæ хъæуы. Уый фæстæ фендзынæн, хæрын ын цы ’мбæла, уый.

— Ех, цы кæф уыди, цы! — загъта рестораны хицау. — Æмбал кæмæн нæй, ахæм кæф. Фæлæ знон ды дæр дыууæ хорз кæфы куы ’рхастай.

— Дæлдзæх фæуæнт мæ кæфтæ! — загъта лæппу æмæ та скуыдта.

— Исты аназдзынæ? — бафарста йæ рестораны хицау.

— Нæ хъæуы, — дзуапп радта лæппу. — Зæгъ сын, цæмæй Сантьягойы ма хъыгдарой. Æз ма дæм æрбауайдзынæн.

— Зæгъ-иу ын, тынг, зæгъ, фæмаст кодтон.

— Бузныг, — загъта лæппу.

Лæппу хæдзармæ хъарм къофи схаста банкæйы, æмæ зæронд лæг цалынмæ райхъал, уæдмæ йæ цуры бадт. Иу хатт лæппумæ афтæ фæкаст, цыма зæронд лæг райхъал кæны, фæлæ та тарф фынæй баци, æмæ лæппу фæндаджы иннæ фарсмæ сыхæгтæм ацыд иу чысыл сугтæ æфстау курæг, цæмæй къофи схъарм кодтаид.

Уалынмæ зæронд лæг райхъал.

— Хуысгæ кæн, ма сыст, — загъта йын лæппу. — Мæнæ бацым! — къофи йын æркодта агуывзæйы.

Зæронд лæг лæппуйæ райста агуывзæ æмæ бацымдта къофи.

— Бадомдтой мæ, Манолин, — загъта зæронд лæг. — Басастой мæ.

— Фæлæ дыл йæхæдæг мыййаг куы нæ фæтых ис! Кæф дæ куы нæ басаста!

— Нæ, йæхæдæг мæ нæ басаста. Уымæй раст зæгъыс. Уый фæстæдæр рауад.

— Педрико мын баныфс æвæрдта бæлæгъ æмæ мигæнæнтæм йæ хъус фæдарынæй. Цы кæнинаг дæ кæфы сæрæн?

— Педрико йæ ныллыгтæ кæнæд кæсагахсæн хызтæн кæфсайæн цъенгуырты бæсты.

— Æхсаргард та?

— Кæд дæ фæнды, уæд æй дæхицæн ахæсс зæрдыл дарынæн.

— Хорз, — загъта лæппу. — Ныр та аныхас кæнæм, дарддæр нæ цы ми кæнын хъæуы, ууыл.

— Агуырдтой мæ?

— Кæй зæгъын æй хъæуы. Денджызы был хъахъхъæнджытæ дæр æмæ хæдтæхджытæ дæр.

— Океан стыр у, бæлæгъ та хæрз чысыл, лæг æй фиппайгæ дæр нæ фæкæндзæн, — загъта зæронд лæг æмæ банкъардта, лæгæн йæхицæй дарддæр æмæ денджызы йедтæмæ кæимæ дзура, уый йын куы уа, уæд ын куыд æхсызгон у, уый. — Мысыдтæн дæ, — загъта зæронд лæг. — Исты ’рцахстай.

Войдя в дом, он прислонил мачту к стене. В темноте он нашел бутылку с водой и напился. Потом лег на кровать. Он натянул одеяло на плечи, прикрыл им спину и ноги и заснул, уткнувшись лицом в газеты и вытянув руки ладонями вверх.

Он спал, когда утром в хижину заглянул мальчик. Ветер дул так сильно, что лодки не вышли в море, и мальчик проспал, а потом пришел в хижину старика, как приходил каждое утро. Мальчик убедился в том, что старик дышит, но потом увидел его руки и заплакал. Он тихонько вышел из хижины, чтобы принести кофе, и всю дорогу плакал.

Вокруг лодки собралось множество рыбаков, и все они рассматривали то, что было к ней привязано; один из рыбаков, закатав штаны, стоял в воде и мерил скелет веревкой.

Мальчик не стал к ним спускаться; он уже побывал внизу, и один из рыбаков пообещал ему присмотреть за лодкой.

- Как он себя чувствует? - крикнул мальчику один из рыбаков.

- Спит, - отозвался мальчик. Ему было все равно, что они видят, как он плачет. - Не надо его тревожить.

- От носа до хвоста в ней было восемнадцать футов! - крикнул ему рыбак, который мерил рыбу.

- Не меньше, - сказал мальчик.

Он вошел на Террасу и попросил банку кофе:

- Дайте мне горячего кофе и побольше молока и сахару.

- Возьми что-нибудь еще.

- Не надо. Потом я погляжу, что ему можно будет есть.

- Ох, и рыба! - сказал хозяин. - Прямо-таки небывалая рыба. Но и ты поймал вчера две хорошие рыбы.

- Ну ее совсем, мою рыбу! - сказал мальчик и снова заплакал.

- Хочешь чего-нибудь выпить? - спросил его хозяин.

- Не надо, - ответил мальчик. - Скажи им, чтобы они не надоедали Сантьяго. Я еще приду.

- Передай ему, что я очень сожалею.

- Спасибо, - сказал мальчик.

Мальчик отнес в хижину банку с горячим кофе и посидел около старика, покуда тот не проснулся. Один раз мальчику показалось, что он просыпается, но старик снова забылся в тяжелом сне, и мальчик пошел к соседям через дорогу, чтобы взять у них взаймы немного дров и разогреть кофе.

Наконец старик проснулся.

- Лежи, не вставай, - сказал ему мальчик. - Бот выпей! - Он налил ему кофе в стакан.

Старик взял у него стакан и выпил кофе.

- Они одолели меня, Манолин, - сказал он. - Они меня победили.

- Но сама-то она ведь не смогла тебя одолеть! Рыба ведь тебя не победила!

- Нет. Что верно, то верно. Это уж потом случилось.

- Педрико обещал присмотреть за лодкой и за снастью. Что ты собираешься делать с головой?

- Пусть Педрико разрубит ее на приманку для сетей.

- А меч?

- Возьми его себе на память, если хочешь.

- Хочу, - сказал мальчик. - Теперь давай поговорим о том, что нам делать дальше.

- Меня искали?

- Конечно. И береговая охрана, и самолеты.

- Океан велик, а лодка совсем маленькая, ее и не заметишь, - сказал старик. Он почувствовал, как приятно, когда есть с кем поговорить, кроме самого себя и моря. - Я скучал по тебе, - сказал он. - Ты что-нибудь поймал?

Медæмæ æ хæдзарæмæ бацудæй, мачтæ фарсбæл бабуцæу кодта. Талинги авги дон иссердта æма е донуг басаста. Гъе уæдта ниххустæй, æхе гъæццолæй æнгом нимбарзта æма тар фунæй бацæй.

Хусгæ ма кодта, уотемæй имæ биццеу уосонгæмæ æрбацудæй. Думгæ нæ багъос æй æма бæлæгътæ денгизмæ нæ рацудæнцæ. Уой бæлахæй биццеу æрæгиаумæ хусгæ байзадæй. Уæдта, куд алли сæумæ, уотæ бабæй нур дæр æрцудæй зæронд лæги уосонгæмæ. Биццеуæй байруагæс æй хусгæ ке кæнуй, е, фал ин æ къохтæмæ ку ’ркастæй, уæдта никкудтæй. Æнæ стуфæй уосонгæй рацудæй кæугæ — кæун, цæмæй ин къофе æрхастайдæ, уой туххæй.

Зæронд лæги бæлæгъи рази æрæмбурд æй берæ кæсалгахæсгутæ. Етæ десгæнгæ кастæнцæ кæсалги æстæгдармæ. Еу си, æ фадгутæ хæрдмæ истолгæй, бæндæнæй барста кæсалги æстæгдар.

Биццеу сæ размæ нæбал ниццудæй. Еу лæг ин зæрдæ байвардта зæронди бæлæгъмæ фæккæсунæй.

— Æхе куд æнкъаруй? — исгъæр кодта биццеумæ еу кæсалгдзау.

— Хуссуй, — исдзуапп ин кодта биццеу. Кæугæ ке кодта, уомæй си нæ фефсæрми æй: — маке ’й гъигæ дарæд.

— Æ финдзæй къæдзели уæнгæ си адтæй фондз метри æма æрдæгмæ хæстæг! — исдзурдта баргæй ка кодта, еци кæсалгдзау.

— Минкъийдæр нæ, — загъта биццеу.

Бацудæй Террасæмæ æма ракурдта къофей банкæ:

— Радтайтæ мин тæвдæ къофе, уæдта æхсир æма сæкæр.

— Ести ма райсæ.

— Нецибал гъæуй. Уæдта ма æркæсдзæнæн ци ин хуæрун æнгъеза, уомæ.

— Ох, е дин кæсалгæ! — загъта хецау. — Уæхæн нæма фæууиндæй. Уогæ ду дæр æзинæ дзæбæх дууæ кæсалги æрахæстай.

— Мæн кæсæлгитæ бабæй ци ’нцæ! — загъта биццеу æма бабæй нæуæгæй никкудтæй.

— Ести ниуазис? — ба ’й фарста хецау.

— Неци, — зæгъгæ, æ сæр банкъуста биццеу. — Зæгъæ син, цæмæй ма хъор кæнонцæ Сантьягой. Æз ма æрбацæудзæнæн.

— Ба ин лæдæрун кæнæ, хъæбæр ин тæрегъæд кæнун.

— Арфæ дин кæнун, — загъта биццеу.

Зæронд лæгæн къофе бахаста æма цалинмæ не ’ригъал æй, уæдмæ æ рази бадтæй. Æрæгæмæ ку игъал кодта, уæд синхонтæй сог æфстау райста æма ин къофе исфунхта.

Æрæгиау ба зæронд лæг æригъал æй.

— Ма ма истæ, — загъта ин биццеу. — Мæнæ баниуазæ! — Къофе ин нивгæдта стакани.

— Фæ мæбæл хъæбæрдæр æнцæ, Манолин, — загъта е. Фæ син хуæрд дæн.

— Фал дæбæл кæсалгæ уæддæр нæ фæууæлахез æй! Уой басастай!

— Е бæргæ уотæй.

— Педрико загъта, æз, дан, фæккæсдзæнæн бæлæгъ æма рæвдзитæмæ. Кæсалги сæрæн ци кæнунмæ гъавис?

— Педрико æй никъкъуæхтæ кæнæд æхецæн хизæбæл æфтаунмæ.

— Æ церхъ ба?

— Уой ба дæхецæн райсæ, кæд дæ гъæуй, уæд.

— Гъæуй мæ, — загъта биццеу. — Гъæйдæ нур ба радзубанди кæнæн идарддæр нин ци кæнгæй, уобæл.

— Агурдтонцæ мæ?

— О. Гъæуайкæнунади косгутæ дæр, уæдта хуæдтæхгутæ.

— Океан æнæкæрон æй, бæлæгъ ба хъæбæр минкъий, уингæ дæр æй нæ фæккæндзæнæ, — загъта зæронд лæг. Нур балæдæрдтæй дзорæг æмбал куд хъазар æй, уой. — Хъæбæр дæбæл æрхун кодтон. Ду ба ести æрахæстай?

— Иу кæф фыццаг бон. Иу — дыккаг бон, дыууæ — æртыккаг бон.

— Иттæг хорз!

— Ныр та иумæ цæудзыстæм кæсагахсынмæ.

— Нæ. Æз æнамонд дæн. Мæ амонд нал кусы.

— Уый мур дæр ницы давы! — загъта лæппу. — Æз дын сараздзынæн амонд.

— Науæд дæ мад æмæ дæ фыд цы зæгъдзысты?

— Ницы кæны. Знон дыууæ кæфы куы ’рцахстон. Фæлæ ныр хъуамæ иумæ ахсæм кæфтæ, уымæн æмæ мæн нырма бирæ цыдæртæ базонын хъæуы.

— Хъуамæ хорз хæдз ссарæм æмæ йæ кæддæриддæр немæ хæссæм. Кард ын саразæн ис зæронд «форды» рессорæй. Цыргъ æй скæндзыстæм Гуанабакомæ. Хъуамæ тынг цыргъ уа, фæлæ йæ сæрын нæ хъæуы, цæмæй ма асæтта. Мæ кард бынтон ныцъцъæлтæ.

— Æз дын сараздзынæн ног кард æмæ сцыргъ кæндзынæн рессорæ. Цымæ ма тыхджын brusa (денджызы былгæрон дымгæ (испайнагау)) цал боны уыдзæн?

— Чи зоны, иу-æртæ боны. Чи зоны, ноджыдæр фылдæр.

— Уæдмæ æппæт дæр срæвдз кæндзыстæм, — загъта лæппу. — Ды уал дæ къухтæ сдзæбæх кæн.

— Æз зонын, цы сын хъæуы, уый. Дысон цыдæр æнахуыр тæнгъæд мæ дзыхæй скалд, æмæ мæм афтæ фæкаст, цыма мæ риуы исты аскъуыд.

— Базил уымæ дæр, — загъта лæппу. — Схуысс, зæронд лæг, æз дын сыгъдæг хæдон æрбахæссон. Æмæ исты ахæринаг дæр.

— Исты газет-иу рахæсс, ам цы бонты нæ уыдтæн, уыцы бонты газеттæ, — загъта йын зæронд лæг.

— Ды хъуамæ тагъд адзæбæх уай, уымæн æмæ æз нырма бирæ цыдæртæ хъуамæ базонон дæуæй, дæуæн ма дæ бон дзæвгар у æмæ мын дунейы æппæт дæр бацамонай. Тынг дын рысти?

— Тынг, — загъта зæронд лæг.

— Æз дын æрбахæсдзынæн хæринаг æмæ газет. Дæ фæллад суадз, зæронд лæг. Афтиагæй дын исты сæрдæн райсдзынæн дæ къухтæн.

— Ма дæ ферох уæд — Педрикойæн зæгъ æмæ кæфы сæр йæхицæн ахæссæд.

— Нæ мæ ферох уыдзæн.

Лæппу къæсæй куы рахызт æмæ зæрондхуырджын фæндагыл дæлæмæ куы фæцæйцыд, уæд та скуыдта.

Уыцы бон Террасмæ æрцыд туристты къорд. Хурыскæсæйнаг дымгæ донбакæлæны раз бæрзонд уылæнтæ куыд сыстын кæны, уымæ кæсгæйæ, туристтæй иу сылгоймагæн бæгæныйы афтид тасмачъийы къоппыты æмæ медузæты мæрдты ’хсæн йæ цæст схæцыд урс-урсид даргъ рагъыстæгыл, йæ кæрон æнæхъуаджы егъау къæдзил, сæ уæлæ сисынц уылæнтæ æмæ йæ узæгау кæнынц.

- Одну рыбу в первый день. Одну во второй и две в третий.

- Прекрасно!

- Теперь мы опять будем рыбачить вместе.

- Нет. Я - несчастливый. Мне больше не везет.

- Да наплевать на это везенье! - сказал мальчик. - Я тебе принесу счастье.

- А что скажут твои родные?

- Не важно. Я ведь поймал вчера две рыбы. Но теперь мы будем рыбачить с тобой вместе, потому что мне еще многому надо научиться.

- Придется достать хорошую острогу и всегда брать ее с собой. Лезвие можно сделать из рессоры старого форда. Заточим его в Гуанабакоа. Оно должно быть острое, но без закалки, чтобы не сломалось. Мой нож, он весь сломался.

- Я достану тебе новый нож и заточу рессору. Сколько дней еще будет дуть сильный brisa? (береговой ветер (исп.) - Прим. перев.)

- Может быть, три. А может быть, и больше.

- К тому времени все будет в порядке, - сказал мальчик. - А ты пока что подлечи свои руки.

- Я знаю, что с ними делать. Ночью я выплюнул какую-то странную жидкость, и мне показалось, будто в груди у меня что-то разорвалось.

- Подлечи и это тоже, - сказал мальчик. - Ложись, старик, я принесу тебе чистую рубаху. И чего-нибудь поесть.

- Захвати какую-нибудь газету за те дни, что меня не было, - попросил старик.

- Ты должен поскорее поправиться, потому что я еще многому Должен у тебя научиться, а ты можешь научить меня всему на свете. Тебе было очень больно?

- Очень, - сказал старик.

- Я принесу еду и газеты. Отдохни, старик. Я возьму в аптеке какое-нибудь снадобье для твоих рук.

- Не забудь сказать Педрико, чтобы он взял себе голову рыбы.

- Не забуду.

Когда мальчик вышел из хижины и стал спускаться вниз по старой каменистой дороге, он снова заплакал.

В этот день на Террасу приехала группа туристов, и, глядя на то, как восточный ветер вздувает высокие валы у входа в бухту, одна из приезжих заметила среди пустых пивных жестянок и дохлых медуз длинный белый позвоночник с огромным хвостом на конце, который вздымался и раскачивался на волнах прибоя.

— Фиццаг бон еу кæсалгæ. Дуккаг бон дæр уотæ. Æртиккаг бон ба дууæ кæсалги.

— Хъæбæр хуарз.

— Нур бабæй еумæ кæсалгдзауæн кæндзинан.

— Нæ. Æз — æнамонд дæн. Мæ гъуддаг нæбал цæуй.

— Ниууадзæ, гъуди дæр маци кæнæ! — загъта ин биццеу. — Мæн хæццæ фæррæстмæ уодзæнæй дæ балци.

— Æма дæ ниййергутæ ба уæд ци зæгъдзæнæнцæ?

— Цийфæндидæр зæгъæнтæ. Æзинæ дууæ кæсалги ку ниййахæстон. Гъе нур ба еумæ архайдзинан. Дæубæл ма мæн берæ цæбæлдæрти исахур кæнун гъæуй.

— Æма уæд хуарз хъæбургъæ исамал кæндзинан, алкæддæр æй нæ хæццæ куд есæн, уотæ. Æ ком ин зæронд «Форди» рессорæй искæнун æнгъезуй. Ис æй циргъ кæндзинан Гуанабакоай. Гъæуама циргъ уа, æрмæст æй исарун нæ гъæуй, æндæр ба басæтдзæнæй. Мæн кард басастæй.

— Æз дин æндæр кард исамал кæндзæнæн, уæдта рессорæ дæр баинсдзæнæн. Карз думгæ ма еу цал бони униау æй?

— Еу æртæ, цуппар бони, кенæ ба фулдæр.

— Уæдмæ нæхе дзæбæх барæвдзитæ кæндзинан. Ду бал уæдмæ дæ къохи гъæдгинтæ дзæбæх кæнæ.

— Æз æй зонун ци син кæнгæй, уой. Еу æхсæвæ æнахур донгъæдæ рату кодтон æма мæмæ уотæ фæккастæй, цума мæ реуи цидæр ратудта.

— Уой дæр исдзæбæх кæнæ, — загъта биццеу. — Ниххуссæ, зæронд, æз дин кæдзос хæдонæ æрбахæсдзæнæн. Уæдта еу ести хуæруйнаг.

— Ами ци бæнтти н’ адтæн, еци газзеттæ дæр балхæндзæнæ.

— Ду гъæуама тагъд радзæбæх уай, уомæн æма ма мæн дæубæл берæ цæбæлдæрти исахур кæнун гъæуй. Дæу бон мæ æй алцæбæлдæр исахур кæнун. Хъæбæр ристæ?

— Хъæбæр, — загъта зæронд лæг.

— Æз дин хуæруйнаг æма газеттæ æрбахæсдзæнæн. Ду бал бауолæфæ. Афтеки дин дæ къохтæн ести хуасæ райсдзæнæн.

Педрикойæн зæгъдзæнæ, ма ди байронх уæд, е ба кæсалги сæр æхецæн райса.

— Нæ байронх уодзæнæн. Биццеу уосонгæй ку рацудæй æма урдутмæ сосе надбæл ку æрцæйцудæй, уæд бабæй æ зæрдæ рахъурмæй æма никкудтæй.

Еци бон Террасæмæ æрбацудæй бæлццæнтти къуар. Уонæй еу бафеппайдта хъæбæр устур астæуи стæг, устур къæдзелæ. Стæгдар уозæгау кодта уолæнти рагъбæл.

Медузæ у, йæ буар рæсуг æмæ желейы æнгæс кæмæн у, ахæм денджызон цæрæгой; ис йын æвналæнтæ.

— Уый циу? — бафарста афицианты, стыр кæфы дæргъæй-дæргъмæ рагъыстæгмæ амонгæйæ, ныр быронæй уæлдай ницыуал у æмæ йæ рæхджы денджызы уылæнтæ ахæсдзысты.

— Tiburon, — загъта афициант. — Акулæтæ... — Официанты фæндыд, цæмæй йын хъуыддаг сæрæй бынмæ бамбарын кодтаид.

— Акулæтæн ахæм рæсугъд, хæрзаив, æрдынгонд къæдзилтæ вæййы, уый нæ зыдтон!

— Уæдæ, уæдæ, æз дæр æй нæ зыдтон, — йемæ сразы йе ’мбæлццон.

Зæронд лæг та фынæй кодта уæле, йæ къæсы. Йæ цæсгом дæлгоммæ, афтæмæй фынæй кодта зæронд лæг, æмæ йæ лæппу хъахъхъæдта. Зæронд лæг йæ фыны уыдта домбæйттæ.

- Что это такое? - спросила она официанта, показывая на длинный позвоночник огромной рыбы, сейчас уже просто мусор, который скоро унесет отливом.

- Tiburon, - сказал официант. - Акулы. - Он хотел объяснить ей все, что произошло.

- Вот не знала, что у акул бывают такие красивые, изящно выгнутые хвосты!

- Да, и я не знал, - согласился ее спутник.

  Наверху, в своей хижине, старик опять спал. Он снова спал лицом вниз, и его сторожил мальчик. Старику снились львы.

1952

— Е ци æй? — бафарста бæлццон официанти.

— Кæсалги æстæгдар, — загъта официант.

— Акулитæ. — Уой фæндадтæй гъуддаг лæмбунæг радзорун.

— Æз нæ зудтон акулитæн уæхæн рæсугъд къæдзилттæ фæууй, уой.

— Æз дæр еци гъуддаг нæ зудтон, — исарази æй æ хæццæ е ’мбал.

Сæрæй ба æ уосонги нæуæгæй ниффунæй æй зæронд лæг. Хустæй бабæй дæлгоммæ, биццеу ба æ сæргъи бадтæй. Зæронд лæг æ фуни уидта домбайтæ.

* Сæргæндты сыфмæ *