СТИХИ

ÆМДЗÆВГÆТÆ

Ирон æвзагмæ сæ ратæлмац кодта
Хъодзаты Æхсар.

    ПРОТИВОСТОЯНИЕ МАРСА

     Подобно огненному зверю,
     Глядишь на землю ты мою,
     Но я ни в чем тебе не верю
     И славословий не пою.

     Звезда зловещая! Во мраке
     Печальных лет моей страны
     Ты в небесах чертила знаки
     Страданья, крови и войны.

     Когда над крышами селений
     Ты открывала сонный глаз,
     Какая боль предположений
     Всегда охватывала нас!

     И был он в руку — сон зловещий:
     Война с ружьем наперевес
     В селеньях жгла дома и вещи
     И угоняла семьи в лес.

     Был бой и гром, и дождь и слякоть,
     Печаль скитаний и разлук,
     И уставало сердце плакать
     От нестерпимых этих мук.

     И над безжизненной пустыней
     Подняв ресницы в поздний час,
     Кровавый Марс из бездны синей
     Смотрел внимательно на нас.

     И тень сознательности злобной
     Кривила смутные черты,
     Как будто дух звероподобный
     Смотрел на землю с высоты.

     Тот дух, что выстроил каналы
     Для неизвестных нам судов
     И стекловидные вокзалы
     Средь марсианских городов.

     Дух, полный разума и воли,
     Лишенный сердца и души,
     Кто о чужой не страждет боли,
     Кому все средства хороши.

     Но знаю я, что есть на свете
     Планета малая одна,
     Где из столетия в столетье
     Живут иные племена.

     И там есть муки и печали,
     И там есть пища для страстей,
     Но люди там не утеряли
     Души единственной своей.

     Там золотые волны света
     Плывут сквозь сумрак бытия,
     И эта милая планета —
     Земля воскресшая моя.

     1956

 

МАРС

Кæсы нæ уазал зæхмæ тарæй,
Сырдау уый тугдзых у, хъæддаг.
Кæны æртхъирæнтæ йæ артæй,
Йæ тынтæ судзгæ маргæй — дзаг.

Фыдбон, фыдуацхæссæг ыстъалы...
Уый тауы маст æмæ цæссыг.
Йæ кастæй мингай удтæн халы
Сæ къона — бахуыссы сæ зынг.

Фыссы уый арв-къæйыл нысæнттæ,
Хæссы нæ цæрæнтыл йæ цæст,
Æмæ та рухс хъуыды ныссæтты,
Нæ ныфс, нæ сæнттæ дæр — ыссæст.

Æрттивы знæт мæйдары стъалы.
Нæу стъалы — удисæг у, зин.
Йæ сарæй фарны бæстæ стъæлы,
Сты сатар амонд æмæ цин.

Цæуынц æфхæрд адæм хъуынтъызæй,
Хæссынц æмырдзыхæй сæ зын.
Тыхдымгæ, арвынæрд, тыгъдызæй,
Лæсæнтæ, сау лехъа, фыдфын...

Фæдистæ, — æйтт-мардзæ! — хæстытæ...
Тыхагур, тохæмхиц у Марс.
Йæхи уый рахоны бæстытых.
Хъæстæ, адзалхæссæг — йæ арц.

Фæлгæсы стъалы-зин бæрзондæй,
Налат, кæлæнифтыгъд — йæ худт.
У ифтонг бархъомысæй, зондæй,
Йæ риу та — афтид, нæй дзы уд.

Нæ зоны искæй рисæй риссын,
Нæ кæны искæй циныл цин.
Хæссынц ын сау цъагъартæ дисæн
Йæ ном — сæ хуыцау у, сæ дин.

Фæлæ æз зонын: ис ма стъалы,
Планетæ-стъалы, нæу егъау.
Йæ рухс тъымы-тъыматы калы.
Нæй уым дæр уанывыл æгъдау.

Ис уым дæр катай, ис дзы маст дæр,
Ис удхар, утæхсæнтæ, рис,
Фæлæ дзы не скуынæг и уарзт дæр,
Уым тавиц ис, уым удтæ ис.

Æдзæм — уæларвбæстæ-сæрсæфæн.
Уым зилы ирд ыстъалы, цъæх.
Мæнæн уый м’ ахстон у, мæ цæрæн,
Мæ къона, ме ’намонд, мæ зæхх.

ЧЕРТОПОЛОХ

1956

 

ХÆРÆГСЫНДЗ

Лæварæн мын хæрæгсындзытæй баст
Æрбахастой, æрæвæрдтой мæ цуры.
Зынгирвæзтау ысхъомпал ис æваст
Мæ мæгуыр къæс, йæ бындзарæй ныццуды.
Æхсидгæ фæттæ-стъæлфæнтæ тæхынц.
Æрдзæгæйттæй сæуæхсиды пырхæнтæ
Хъуытазхъæлæстæй азæлынц, нæрынц
Æмæ кæнынц мæ зæрдæйæн кæлæнтæ.
Цыргъ æрцытимæ бацайдагъ и тох
Сырх арты тынтæн, диссаг у сæ хъазуат.
Кæрæдзи ’взонынц цин æмæ фыдох:
Тæрсын, мæ хæдзар бауыдзæн хæдзаруат.
Уæлæрвтæ сфаста гæнахæн йæ рындз,
Æрттивы, судзы карды фындзау, карды.
Æндон сындзытæ зæрдæмæ бырсынц:
Тыхфæлварæн, лæгæвзарæн тох кадыл.
Æз федтон фыны ахæстон, цъысым,
Мæйдар æхсæвау сау къалати, згъæрхыз.
Æрхуымæй бады урс æхсинæг уым
Хæрзиунæгæй... Хъæуы, ай-гъай, мæн æххуыс.
Æз та æдых, цыбыркъух дæн, бецау,
Кæсын рыстæй, æнæбонæй, ныфссастæй.
Ысбыдæуыд хæрæгсындзытæй кау,
Æнусон кау мæ цин æмæ мæн астæу.
Мæ цард ысси зындоны цад, фыдфын,
Нынныхсти сындз ызгæ цуркау мæ риуы.
Дæ цæстытæ... Фæстаг хатт сæ уынын...
Мæ зæрдæ ниуы, нал хæцы йæхиуыл...

     * * *

     Клялась ты — до гроба
     Быть милой моей.
     Опомнившись, оба
     Мы стали умней.

     Опомнившись, оба
     Мы поняли вдруг,
     Что счастья до гроба
     Не будет, мой друг.

     Колеблется лебедь
     На пламени вод.
     Однако к земле ведь
     И он уплывет.

     И вновь одиноко
     Заблещет вода,
     И глянет ей в око
     Ночная звезда.

     1957

 

* * *

Кодтай сомы, хордтай ард:
«Уарздзынæн æнусмæ!»
Махæй зондджындæр у цард:
Райхъал уæм йæ рухсмæ.

Райхал цæстытæн сæ баст.
У хъысмæтæй амынд:
Уарзт — æрра, у саугуырм уарзт,
Нæй æнусмæ амонд.

Хъаздзæн доныхъаз æнцад
Арт-уылæнтыл хурмæ,
Стæй ныууадздзæни йæ цад,
Рахиздзæни сурмæ.

Цад фæджих уыдзæн, фæхъус.
Зин æмбæхсдзæн малы.
Малмæ раппардзæн йæ рухс
Сау арвæй ыстъалы.

МОЖЖЕВЕЛОВЫЙ КУСТ

1957

 

ÆХСÆЛЫ

Æз федтон мæ фыны æхсæлы-цъыхыры.
Ызгъæр хихтæ калдтой, æрттивгæ, цъæх цæхæр.
Йæ гагатæ кодтой хæзнадуртау дзинг,
Æрхастой мæ удæн æнцой æмæ цин.

Æз хатын, æнкъарын зæрдæскъæф, æхцон тæф.
Дæ худызмæл федтон — фæсæццæ дæн сонтæй.
Дæ былты дыбал-дыбул ахсы мæ хъус, —
Фæрайдзаст и дуне, æрбакалди рухс.

Æхсæлы-цъыхыры, æхсæлы, сындз-къудзи...
Мæ зæрдæ æрцарди, мæ зæрдæ ныббуц и.
Дæ цæстыты судзын... Мæнырдæм кæсынц...
Адзалхæссæг судзин... Рæхойы мæ сындз.

... Зæринхил æврæгътæ... Нæ арв сын ыскъуындæг.
Мæ дыргъдон — хæрзафтид, æдзæрæг, æгуыппæг.
Мæ риу-арфæй хъуысы æмыр хъæр, цъæхахст...
Æхсæлы, сындз-къудзи, Хуыцауæй дын барст!

 

МЫСЛЬ – ОБРАЗ – МУЗЫКА
 

ХЪУЫДЫ — ФÆЛГОНЦ — МУЗЫКÆ
 

Сердце поэзии – в её содержательности. Содержательность стихов зависит от того, что автор имеет за душой, от его поэтического мироощущения и мировоззрения. Будучи художником, поэт обязан снимать с вещей и явлений их привычные обыденные маски, показывать девственность мира, его значение, полное тайн. Привычные сочетания слов, механические формулы поэзии, риторика и менторство оказывают плохую услугу поэзии. Тот, кто видит вещи и явления в их живом образе, найдёт живые необыденные сочетания слов.

(...)

  Все слова хороши, и почти все они годятся для поэта. Каждое отдельно взятое слово не является словом художественным. Слово получает свой художественный облик лишь в известном сочетании с другими словами. Каковы же эти сочетания?

Æппæт дзырдтæ дæр хорз сты, æмæ сæ алкæцы дæр бæззы поэтæн. Фæлæ сæ иу дæр хицæнæй райсгæйæ аив дзырдыл нымад нæу. Дзырды фидауц, аив æнгас разыны, æндæр дзырдтимæ куы баиу вæййы, уæд. Уæдæ цымæ цы хуызы баиу вæййынц дзырдтæ?

     Это прежде всего – сочетания смыслов. Смыслы слов образуют браки и свадьбы. Сливаясь вместе, смыслы слов преобразуют друг друга и рождают видоизменения смысла. Атомы новых смыслов складываются в гигантские молекулы, которые, в свою очередь, лепят художественный образ. Сочетаниями образов управляет поэтическая мысль.

Фыццаджы-фыццаг кæрæдзиуыл баст æрцæуынц дзырдтæн сæ хъуыдытæ. Хъуыдытæ кæрæдзи бамбарынц, саразынц чындзæхсæв. Иугæр дзырдтæ баиу сты, уæд сæ хуыз скалынц, кæрæдзи фендæрхуызон кæнынц æмæ сæ райгуыры ног хъуыды. Ног хъуыдыты атомтæй рауайы егъау молекулæтæ, уыдон та снывæндынц аивадон фæлгонц. Фæлгонцты цæдисæмбæлттæн та фæткæвæрæг у поэтикон хъуыды.

  Подобно тому как в микроскопическом тельце хромосомы предначертан характер будущего организма, – первичные сочетания смыслов определяют собой общий вид и смысл художественного произведения. Каким же путём идёт поэт – от частного к общему или от общего к частному? Думаю, что ни один из этих путей не годится, ибо голая рассудочность неспособна на поэтические подвиги. Ни аналитический, ни синтетический пути в отдельности для поэта непригодны. Поэт работает всем своим существом, бессознательно сочетая в себе оба этих метода.

(...)

Но смысл слова – ещё не всё слово. Слово имеет звучание. Звучание есть второе неотъемлемое свойство слова. Звучание каждого отдельно взятого слова не имеет художественного значения. Художественное звучание возникает также лишь в сочетаниях слов. Сочетания трудно произносимые, где слова трутся друг о друга, мешают друг другу, толкаются и наступают на ноги, – мало пригодны для поэзии. Слова должны обнимать и ласкать друг друга, образовывать живые гирлянды и хороводы, они должны петь, трубить и плакать, они должны перекликаться друг с другом, словно влюблённые в лесу, подмигивать друг другу, подавать тайные знаки, назначать свидания и дуэли. Не знаю, можно ли научиться такому сочетанию слов. Обычно у поэта они получаются сами собою, и часто поэт начинает замечать их лишь после того, как стихотворение написано.

Фæлæ дзырд айдагъ хъуыдыйæ конд нæу. Дзырд ма зæлгæ дæр кæны. Зæлгæ кæй кæны, уый йæ дыккаг ахъаззаг миниуæг у. Хицæн дзырдты зæланг аивад нæма у. Дзырдтæ куы баиу вæййынц, æрмæст уæд разыны сæ аивадон нисаниуæг. Дзырдтæ кæрæдзи тыххафт кæм кæнынц, кæрæдзи кæм хъыгдарынц, схойынц, кæрæдзи къæхтыл кæм лæууынц, ахæм зындзурæн рæнхъытæ-дзымандытæ поэзийæн чысыл ахъаз сты. Дзырдтæ хъуамæ кæрæдзи хъæбыстæ æмæ рæвдаугæ кæной, цардæгас дидинджыты чъинатæ фестой, дæларм-уæларм хæцгæйæ кафой, симой, зарой, дзæнгæрджытæ цæгъдой, худой, кæуой, кæрæдзимæ сидой, раст цыма уарзæттæ хъæды фæхицæнтæ сты, хъуамæ кæрæдзимæ сæ цæстытæ ныкъулой, кæрæдзийы сусæгтæ зоной, æмбарой, æнкъарой. Нæ зонын, дзырдтæ афтæ бæттыныл сахуыр уæвæн ис æви нæй. Поэтæн куыддæр æнæнхъæлæджы бафты йæ къухы ацы хъуыддаг, сæхигьдауæй йын баст æрцæуынц дзырдтæ кæрæдзиуыл, поэт сæ арæх æрæджиау бафиппайы, æмдзæвгæ фыст куы фæвæййы, уæд.

   Поэт работает всем своим существом одновременно: разумом, сердцем, душою, мускулами. Он работает всем организмом, и чем согласованней будет эта работа, тем выше будет её качество. Чтобы торжествовала мысль, он воплощает её в образы. Чтобы работал язык, он извлекает из него всю его музыкальную мощь. Мысль – Образ – Музыка – вот идеальная тройственность, к которой стремится поэт.
 

1957

Поэт уыцы рæстæг йе ’ппæт буарæй дæр фæкусы: зондæй, зæрдæйæ, удæй, хæцъæфтæй. Уый йæ сæрæй йæ къæхтæм аныгъуылы йæ куысты, æмæ цас æнувыддæрæй, удуæлдайдæрæй цæуа уыцы куыст, уыйбæрц ахадгæдæр рауайдзæн йæ бæркад. Цæмæй хъуыды ирддæрæй, цардхуыздæрæй разына, уый тыххæй йæ поэт сфæлынды фæлгонцты. Цæмæй æвзаг куса, уый тыххæй йын поэт баифтындзы йæ музыкалон хъомыс æнæхъæнæй. Хъуыды — Фæлгонц — Музыкæ — уыцы æртæ ратæдзæны-цыхцырæджы баиу кæнын у йæ монц-бæллиц поэтæн.

ЗАМЕТКИ ПЕРЕВОДЧИКА

1. Переводчик служит делу дружбы народов, их взаимному обогащению в области культуры. Весь его труд и все его профессиональные навыки определяются этой основной его целью.

ТÆЛМАЦГÆНÆДЖЫ ФИППАИНÆГТÆ

1. Тæлмацгæнæджы куыст ахъаз у адæмты хæлардзинадæн, цæмæй алы культурæтæ кæрæдзи руаджы хъæздыгдæр кæной. Тæлмацгæнæгæн йе ’ппæт фыдæбон, йæ профессионалон фæлтæрæнтæ иууылдæр арæзт сты уыцы нысанмæ.

2. Перед переводчиком две чаши весов: первая принадлежит автору оригинала, вторая – читателю перевода. Перевод будет хорош в том случае, если чаши весов не выйдут из равновесия.

2. Тæлмацгæнæджы раз ис тæразы дыууæ тæбæгъы: фыццаг у оригиналы авторы, дыккаг та — тæлмацгæнæджы. Тæлмац хорз рауайдзæни, тæбæгъты æмвæзад куы нæ фехæла, уæд.

3. Успех перевода зависит от того, насколько удачно переводчик сочетал меру точности с мерой естественности. Удачно сочетать эти условия может только тот, кто правильно отличает большое от малого и сознательно жертвует малым для достижения большого.

3. Тæлмацы æнтыст аразгæ у, оригиналы æнгæс цас у, стæй йæхи æрдзон уавæры баззайын йæ бон цæй бæрц баци, уымæй. Уыцы дыууæ домæны æххæст кæнын бафæраздзæни, стыр хъуыддæгтæ лыстæджытæй иртасынмæ чи арæхсы æмæ ахсджиагдæр хъуыддаджы сæрвæлтау къаддæр хъуыддаг иуварс чи æрæвæра, æрмæст уый.

4. Есть переводчики, которые в своих стихотворных переводах стремятся передать особенности иноязычной речи. Это заблуждение: соловей не может куковать кукушкой, а кукушка – кричать дроздом.

4. Поэтикон уацмыс тæлмацгæнджытæй ис ахæмтæ, йæ тæлмацы æндæр æвзаджы хицæндзинæдтæ равдисынмæ чи фæхъавы. Уый рæдыд фæндаг у: булæмæргъæн гакк-гуччы уаст кæнын йæ бон нæу, гакк-гукк та сауцъиуы зарæг никуы афæзмдзæни.

5. Хороший поэт может быть плохим переводчиком. Пример тому Тютчев. Хороший поэт может не иметь склонности к переводам. Пример тому Блок. Но плохой поэт не может быть хорошим переводчиком.

5. Хорз поэтæн æвзæр тæлмацгæнæг уæвæн ис. Æвдисæн — Тютчев. Алы хорз поэт тæлмацгæнæджы куыстмæ æмхиц нæ вæййы. Æвдисæн — Блок. Фæлæ æвзæр поэтæй тæлмацгæнæг никуы рауайдзæни.

6. Некоторые полагают, что хорошая поэзия хороша тем, что всё в ней хорошо безотносительно. Это неверно. Хорошая поэзия хороша тем, что всё в ней на месте. При переводе на другой язык обнаруживается масса условностей, – попробуй-ка поставить их на свое место в твоём переводе!

(...)

7. Переводчиков справедливо упрекают в том, что многие из них не знают языка, с которого переводят. Однако первая и необходимая их обязанность: хорошо знать тот язык, на котором они пишут.

7. Тæлмацгæнджытæй бирæтæн, цы ’взагæй ивынц, уый нæ зонынц, зæгъгæ, раст уайдзæф фæчындæуы. Фæлæ тæлмацгæнæджы фыццаг æмæ сæйраг хæс у: цы ’взагмæ ивы, уый хъуамæ хорз зона.

8. Перевод – экзамен для твоей литературной речи. Он показывает, каким количеством слов ты пользуешься и как часто обращаешься к Ушакову и Далю.

8. Тæлмац дæ литературон ныхасæн фæлварæн у. Уый равдисы: цæйбæрц дзырдтæй пайда кæныс, стæй Ушаковы æмæ Далы дзырдуæттæм арæх æркæсыс æви нæ.

9. Подстрочник поэмы подобен развалинам Колизея. Истинный облик постройки может воспроизвести только тот, кто знаком с историей Рима, его бытом, его обычаями, его искусством, развитием его архитектуры. Случайный зритель на это не способен.

9. Кадæджы дзырдæй-дзырдмæ тæлмац Колизейы хæлддзæгты æнгæс у. Бæстыхай сног кæнын йæ бон у, Ромы истори цардыуаг, æгъдæуттæ, аивад, архитектурæйы рæзт хорз чи зоны, ахæмæн. Æнæнхъæлæджы йæ иу уынд чи фæкæна, уый йын ницыхъом у.

10. Плох тот переводчик, у которого все поэты получаются на одно лицо. Такой переводчик интересуется не переводимыми поэтами, а своей собственной особой. Пример тому Бальмонт.

10. Æппæт поэттæ дæр иу халдих кæмæн рауайынц, уый æвзæр тæлмацгæнæг у. Ахæм адæймаг, кæй тæлмац кæны, уыцы поэтыл нæ тыхсы, фæлæ æрмæст йæхиуыл. Æвдисæн — Бальмонт.

11. Если ты равнодушен, переводя строку за строкой, почему ты думаешь, что читатель будет читать твой перевод с волнением?

11. Рæнхъ рæнхъы фæдыл тæлмац кæнгæйæ, стырзæрдæ куы уай, уæд дæм цæмæн афтæ кæсы, æмæ чиныгкæсæджы зæрдæ сцырындзæг кæндзынæ?

12. Если перевод с иностранного языка не читается как хорошее русское произведение – это перевод или посредственный или неудачный.

12. Фæсарæйнаг æвзагæй тæлмацæй хорз уырыссаг уацмыс куынæ рауайа, уæд уыцы тæлмац кæнæ цаудгомау у, кæнæ та æппындæр нæ фæрæстмæ.

13. Лермонтовские «Горные вершины» лучше гётевского оригинала. Вот исключение, которое никогда не станет правилом.

13. Лермонтовы «Горные вершины» Гетейы оригиналæй хуыздæр у. Уый дын, иумæйаг барæнтæй барæн кæмæн нæй, ахæм уæлвæтк.

14. Гладкопись – наш особенный враг. Гладкопись говорит о равнодушии сердца и пренебрежении к читателю.

14. Лæгъзфыстытæ — нæ цыфыддæр знаг сты. Лæгъзфыстытæ рацæуынц уазал зæрдæйæ æмæ, чиныгкæсæджы сæр кæй нæ хъуыды чындæуы, ууыл дзурæг сты.

 15. Стиль и стилизация не одно и то же. Холодная стилизация приводит к искусственности речи.

15. Стиль æмæ стилизаци иу не сты. Уазал стилизаци тыхми у, ныхасæн йæ æрдзон уаг халгæ кæны.

16. Переводчик, последователь лингвистического метода, подобно жуку, ползает по тексту и рассматривает каждое слово в огромную лупу. В его переводе слова переведены «по науке», но книгу читать трудно, так как перевод художественного произведения не есть перевод слов.

16. Лингвистон мадзæлттæм гæсгæ чи кусы, уыцы тæлмацгæнæг хъæндилау хилы текстыл æмæ егъау лупæйæ кæсы алы дзырдмæ дæр. Уый дзырдтæ фæтæлмац кæны «наукæмæ гæсгæ», фæлæ чиныг рауайы зынкæсæн, уымæн æмæ аив уацмыс дзырдæй-дзырдмæ тæлмацгæнгæ нæу.

17. Откуда тебе известно, как будут воспринимать переводимого тобой поэта завтра? Ты переводи его таким, каким он представляется нам сегодня.

18. Если переводимое произведение написано в двенадцатом веке, это не значит, что его нужно переводить языком «Слова о полку Игореве». Но переводить его языком нашей разговорной речи также не годится.

19. Переводчик, калькирующий грузинские размеры, гонится за малым и теряет при этом большое. Размеры с грехом пополам получаются, но читать стихи невозможно и понять, о чём в них говориться, также нет возможности.

20. Один переводчик с восточного языка, где нередко встречается десятикратная рифма, мог любое содержание подтянуть к системе: любовь – кровь – свекровь – морковь. Стихи его были более чем удивительны, но они печатались.

21. Существуют образы, которые, будучи выражены автором, заставляют читателей плакать, а в буквальном переводе на другой язык вызывают смех. Неужели ты будешь смешить людей там, где им положено проливать слёзы?

22. Откуда ты взял, что творчество переводимого тобой поэта пожаловано тебе в виде пожизненной вотчины? Шекспира переводили десятки раз и будут переводить не меньше. Успех перевода – дело времени; он не может быть столь же долговечен, как успех оригинала.

     1954 (?)
 

(...)

Н.Заболоцкий
Избранные произведения в двух томах, т. 2.
М.: Художественная литература, 1972.

Журнал «Мах дуг»