Уæууæй, ныууагътой мæ мæ фæндтæ,
Мæ монцтæн баззадтæн сæ быныл,
Мæ фæндтæ баныгæдтон тары,
Мæ фæндтæй бавдæлон дæн раджы,

ХЪАМА
ЗОНЫНДЖЫН ОЛЕДЖЫ ЗАРÆГ
АХÆСТ
ЦЪИУ
ÆХСÆВ
ЦАРДЫ УÆРДОН

ЗЫМÆГОН ИЗÆР
ЗЫМÆГОН ИЗÆР

... Вновь я посетил
Я думал, сердце позабыло
 

... Цы ранмæ уыдтæн тард,
Дзырдтон мæхи удæн æрхуымæй:
 

КАЗАК

Раз, полунощной порою,
                Сквозь туман и мрак,
Ехал тихо над рекою
                Удалой казак.

Черна шапка набекрени,
                Весь жупан в пыли.
Пистолеты при колене,
                Сабля до земли.

Верный конь, узды не чуя,
                Шагом выступал;
Гриву долгую волнуя,
                Углублялся вдаль.

Вот пред ним две-три избушки,
                Выломан забор;
Здесь — дорога к деревушке,
                Там — в дремучий бор.

«Не найду в лесу девицы, —
                Думал хват Денис, —
Уж красавицы в светлицы
                На ночь убрались».

Шевельнул донец уздою,
                Шпорой прикольнул,
И помчался конь стрелою
                К избам завернул.

В облаках луна сребрила
                Дальни небеса;
Под окном сидит уныла
                Девица-краса.

Храбрый видит красну деву;
                Сердце бьется в нем,
Конь тихонько к леву, к леву —
                Вот уж под окном.

Ночь становится темнее,
                Скрылася луна.
«Выдь, коханочка, скорее,
                Напои коня».

«Нет! К мужчине молодому
                Страшно подойти,
Страшно выйти мне из дому
                Коню дать воды».

«Ах! небось, девица красна,
                С милым подружись!»
«Ночь красавицам опасна».
                «Радость! не страшись!

Верь, коханочка, пустое;
                Ложный страх отбрось!
Тратишь время золотое;
                Милая, небось!

Сядь на борзого, с тобою
                В дальний еду край;
Будешь счастлива со мною:
                С другом всюду рай».

Что же девица? Склонилась,
                Победила страх,
Робко ехать согласилась.
                Счастлив стал казак.

Поскакали, полетели.
                Дружку друг любил;
Был ей верен две недели,
                В третью изменил.

1814

ХЪАЗАХЪХЪАГ

Иу æнафоны йæ балцæй,
                Тар мигъы фæлмы,
Цыд хъазахъхъаг барæг дардæй
                Иу доны сæрты.

Худ йæ сæрыфахсыл къулæй,
                Дзаума рыджы 'мбæрзт,
Хъримаг зынд уæраджы цурæй,
                Зæхмæ кард æххæст.

Бæх уæгъдидонæй тырныдта
                Размæ, цыд дзæбæх.
Дымгæ йын йæ барц фæйлыдта,
                Зад йæ фæстæ зæхх.

Уалынмæ хæдзæрттæ мæнæ,
                Зæронд быру — калд.
Фæндаг ам фæхицæн хъæумæ,
                Уым та хъæумæ дард.

«Нæй чызджытæ уым ныртæккæ, —
                Хъал Денис дзырдта, —
Уыдон ныр сæ хъарм хæдзæрттæм
                Аивгъуыйынц, а!..»

Раздæхт хъæумæ, бæхыл уайтагъд
                Ехсæй тынг æрцыд!
Æмæ фатау размæ атахт,
                Хæдзæрттæм фæзылд.

Хъазгæ мæй æрттивы арвæй,
                — Уай, мæ саулох, уай, —
Рудзынджы раз бады 'нкъардæй
                Сау рæсугъд чызгай.

Хъал лæппуйы ма цы хъуыди,
                Федта йæ, куыннæ!
Æмæ тагъдгомау фæзылди
                Рудзынджы бынмæ.

Æхсæв ноджы кодта тардæр,
                Бамбæхст мæй бынтон.
«Рауай-ма, мæ зæрдæ, тагъддæр,
                Ратт мæ бæхæн дон».

«Уæ, мæ хур, æвзонг лæппуйыл
                Нæй æууæнк æппын.
У тæссаг цæуын дæ цурмæ, —
                Бæхæн дон дæттын».

«Ма тæрс, о рæсугъд, дæ удæн,
                Ратт мын, ратт дæ уарзт.
Æхсæв тасдæр у рæсугъдæн —
                Ферох кæн дæ тарст.

Баууæнд мыл, чызгай, зæрдæйæ,
                Рацу-ма хæстæг,
Сафыс дзæгъæлы тæрсгæйæ
                Диссаджы рæстæг.

Сбад-ма саулохыл, дæуимæ
                Дард бæстæм цæуын,
Амондджын уыдзыстæм иумæ,
                Иу уыдзæн нæ зын».

Нæй гæнæн, — ысразы чызг дæр,
                Тасдзинад фæлыгъд.
Рог æй бафæндыд цæуын дæр, —
                Лæгæн ма цы уыд?

Фенкъуыст бæх, æд къай кæдæмдæр
                Хъазахъхъаг фæтар.
Уарзта йæ къуыри, дыууæ дæр,
                Æртыккаджы — нал.

Хозиты Яковы тæлмац

МОЯ ЭПИТАФИЯ

Здесь Пушкин погребен; он с музой молодою,
С любовью, леностью провел веселый век,
Не делал доброго, однако ж был душою,
                Ей-богу, добрый человек.

1815

МÆ ЭПИТАФИ

Ам Пушкин ис ныгæд; сæруæлдайæ йæ уарзта
Йæ музæ, «а» 'мæ «о»-йæ цардысты фæрнæй.
Хæрзты нæ цыд — йæ бон цы уыди, цастæ! —
                Фæлæ уыди хæларзæрдæ, уæллæй.

Хъодзаты Æхсары тæлмац

***

Итак, я счастлив был, итак, я наслаждался,
Отрадой тихою, восторгом упивался...
                И где веселья быстрый день?
                Промчался лётом сновиденья,
                Увяла прелесть наслажденья,
И снова вкруг меня угрюмой скуки тень!..

1815

***

Уыдтæн æз амондджын, мæ мондæгтæ-иу истон,
Уæлмонцтæ, адджын цин бæргæ хуыдтон мæ исбон...
                Фæлæ фынау æрбацыбыр и бон,
                Мæ зæрдæ аци уайтæккæ æдзæрæг.
                Ызнон дæр ма æлдар кæм уыд Æхцон,
Æрбадти абон уым Æнтъыснæджы цъæх æндæрг!..

Хъодзаты Æхсары тæлмац

ЖЕЛАНИЕ

Я слезы лью; мне слезы утешенье;
И я молчу; не слышен ропот мой,
Моя душа, объятая тоской,
В ней горькое находит наслажденье.
О жизни сон! Лети, не жаль тебя,
Исчезни в тьме, пустое привиденье;
Мне дорого любви моей мученье,
Пускай умру, но пусть умру любя!

1816

ФÆНДОН

Кæуын æдзæм, æгуыппæгæй; мæ цæссыг
Мæ ирхæфсæн у, бауадзы мæ ныфс.
Бийы мæ риуы утæхсæн йæ хыз,
Фæлæ быхсын — æхцон рис мын æрхæссы.
О царды фын! Нæ мæм кæсыс æвгъау,
Ды — афтид æндæрг, авддæлдзæх æрбау;
Мæ уарзты рис мæ хæзнаты хæзна у.
О, уарзгæйæ мæ амарæд Хуыцау!

Хъодзаты Æхсары тæлмац

ЛЮБОПЫТНЫЙ

— Что ж нового? «Ей-богу, ничего».
— Эй, не хитри: ты, верно, что-то знаешь.
Не стыдно ли, от друга своего,
Как от врага, ты вечно все скрываешь.
Иль ты сердит: помилуй, брат, за что?
Не будь упрям: скажи ты мне хоть слово...
«Ох! отвяжись, я знаю только то,
Что ты дурак, да это уж не ново».

1814—1816

ЦЫМЫДИС

— Цы дæм ис ногæй? — Мисхалбæрц дæр ницы.
— Ныууадз-ма, цæй, цыдæр хабар фæхæссыс...
Æз дæ хæлар, æмбал хонын мæхицæн,
Ды та мæ, знагау, ног хабæрттæ 'мбæхсыс...
æргомныхас, фыццагау, мемæ нал дæ!
Æви мæм кæд дæ мид-зæрды хæрам дæ?
«Æз иу хъуыддаг мæ фондз æнгуылдзау зонын:
Сæлхæр кæй дæ... Фæлæ уый ног хабар нæ хонын».

Ходы Камалы тæлмац

К***

Не спрашивай, зачем унылой думой
Среди забав я часто омрачен,
Зачем на все подъемлю взор угрюмый,
Зачем не мил мне сладкой жизни сон;

Не спрашивай, зачем душой остылой
Я разлюбил веселую любовь
И никого не называю милой —
Кто раз любил, уж не полюбит вновь;

Кто счастье знал, уж не узнает счастья.
На краткий миг блаженство нам дано:
От юности, от нег и сладострастья
Останется уныние одно...

1817

К***

Уæ, ма мæ фæрс — цæмæн аззайын афтæ
Æнтъыснæгæй нæ цин-цæуæнты 'хсæн,
Æнкъард хъынцъым мæ раст удыл цы бафты, —
Мæ адджын фынтæ нал фендавынц мæн.

Нæ, ма мæ фæрс — мæ уазал удæртауæй
Цæмæн фæлыгъд мæ хъæлдзæг уарзт, кæдæм.
Æз нал уарзын, — æз никæй уарзтæй тайын —
Кæд иу хатт уарзтай, уæд дæ уарзт фæдæ.

Зыдтай кæд амонд — нал фендзынæ амонд, —
Вæййæм йæ цинтæй иунæг уысм æфсæст.
Ызноны хъæлдзæг цардæй м' аззад абон
Зæрдæхалæн æрхæндæг зын æрмæст.

Хуыгаты Сергейы тæлмац

ЭПИГРАММА НА СМЕРТЬ СТИХОТВОРЦА

Покойный Клит в раю не будет:
Творил он тяжкие грехи.
Пусть Бог дела его забудет,
Как свет забыл его стихи.

1817

ЭПИГРАММÆ ÆМДЗÆВГÆТÆ ФЫССÆДЖЫ МАРДЫЛ

Дзæнæтæй хай нæ уыдзæн Клитæн:
Мæнгард, тæригъæдджынæй цард.
Хуыцауæй ферох уæнт йæ митæ,
Куыд ферох адæмæй йæ зард.

Дзасохты Музаферы тæлмац

СКАЗКИ
NOËL

                               Ура! в Россию скачет
                               Кочующий деспот.
                               Спаситель горько плачет,
                               За ним и весь народ.
Мария в хлопотах Спасителя стращает:
                «Не плачь, дитя, не плачь, сударь:
Вот бука: бука — русский царь!»
                Царь входит и вещает:

                               «Узнай, народ российский,
                               Что знает целый мир:
                               И прусский и австрийский
                               Я сшил себе мундир.
О радуйся, народ: я сыт, здоров и тучен;
                Меня газетчик прославлял;
                Я пил, и ел, и обещал -
И делом не замучен.

                               Послушайте в прибавку,
                               Что сделаю потом:
                               Лаврову дам отставку,
                                А Соца — в желтый дом;
Закон постановлю на место вам Горголи,
                И людям я права людей,
                По царской милости моей,
Отдам из доброй воли».

                               От радости в постеле
                               Запрыгало дитя:
                               «Неужто в самом деле?
                               Неужто не шутя?»
А мать ему: «Бай-бай! закрой свои ты глазки;
                Пора уснуть уж наконец,
                Послушавши, как царь-отец
Рассказывает сказки».

1818

АРГЪАУ
NOËL

                               Ура! Уырысы залым
                               Йæ дард балцæй фæзынд.
                               Нæ ныфс йæ цæссыг калы,
                               Æфхæрд дзыллæ хъæрзы.
Сæрылхастæн йæ тыхст йæ мад Мария суры:
                «Мæ чысыл хур, ды ма ку, ма,
                Уырысы паддзах мамм у, мамм».
                               Фæзынди паддзах æмæ дзуры:

                               «Ды зон, дзыллæ уырыссаг,
                               Циу а дунейыл хъуыст:
                               Æз австриаг, пруссаг
                               Куы бахуыдтон фæлыст.
Кæн цин, Уæрæсе: æз æфсæст, æнæниз, нард дæн,
                Фыстой мыл газеттæ рæсугъд,
                Нызтон, дзырдтон, цы уыдзæн дарддæр,
                               Æцæг нæ бахордтон мæ уд.

                               Æрбайхъусут-ма мæм æдыхстæй,
                               Цы ма у ноджыдæр мæ хæс:
                               Лавров фæхаудзæни йæ куыстæй,
                               У Соцæн ахæстон фæрæз.
Горголийы бæсты закъон кæндзæн уынаффæ,
                Мæхи фæндонæй, барæй
                Уыдзыстут хайджын бартæй,
                               Уæ паддзахæн куыд кæнат арфæ».

                               Чъыллипп кæны йæ уаты
                               Чысыл саби фырцинæй:
                               «Ау, бакæндзæни афтæ
                               Æнæ сайд æмæ хинæй?»
Йæ мад зæгъы: «Ло-ло! Мæ хур, æрныгъуыл маргъау:
                Ныр афон у, ныфсæй рæвдыд,
                Хуысгæ, нæ хорз паддзах, нæ фыд
                               Дæуæн фæкодта аргъау».

Уырымты Петяйы тæлмац

К ЧААДАЕВУ

Любви, надежды, тихой славы
Недолго нежил нас обман,
Исчезли юные забавы,
Как сон, как утренний туман;
Но в нас горит еще желанье,
Под гнетом власти роковой
Нетерпеливою душой
Отчизны внемлем призыванье.
Мы ждем с томленьем упованья
Минуты вольности святой,
Как ждет любовник молодой
Минуты верного свиданья.
Пока свободою горим,
Пока сердца для чести живы,
Мой друг, отчизне посвятим
Души прекрасные порывы!
Товарищ, верь: взойдет она,
Звезда пленительного счастья,
Россия вспрянет ото сна,
И на обломках самовластья
Напишут наши имена!

1818

ЧААДАЕВМÆ

Ныфс, буц кад, уарзондзинад — мах сын
Нывыл нæ базыдтам сæ ад:
Нæ сонты бонты цин фæлхас уыд, —
Фынау, сæууон фæлмау, æртад.
Фæлæ нæ рухс бæллиц æхсиды:
Зындойнаг хицауады бын
Æвзарæм хъизæмæрттæ, зын,
Фæлæ нæм райгуырæн зæхх сиды.
Æвзонг лæппу куы тырна тагъд
Йæ адджын уарзоныл æмбæлдмæ,
Раст афтæ цины гуылфмæ мах
Кæсæм сæрибармæ æнхъæлмæ.
Кæдмæ нæхи бар уа нæ зонд
Æмæ нæ зæрды ныфс нæ бар у, —
Мæ хур, фыдыбæстæн нывонд
Хæсдзыстæм мах нæ тых, нæ хъару!
Æмбал, ыскæсдзæни ныл сом
Тæмæнкал фарны хур, æууæнд ыл, —
Уæрæсе сыстдзæнис æргом
Æмæ хæдхицауы пырхæнтыл
Ныффысдзæн н' алкæмæн йæ ном.

Хуыгаты Сергейы тæлмац

***

Там у леска, за ближнею долиной,
Где весело теченье светлых струй,
Младой Эдвин прощался там с Алиной;
Я слышал их последний поцелуй.

Взошла луна — Алина там сидела,
И тягостно ее дышала грудь.
Взошла заря — Алина все глядела
Сквозь белый пар на опустелый путь.

Там у ручья, под ивою прощальной,
Соседних сел пастух ее видал,
Когда к ручью волынкою печальной
В полдневный жар он стадо созывал.

Прошли года — другой уж в половине;
И вижу я — вдали Эдвин идет.
Он шел, грустя, к дубраве по долине,
Где весело теченье светлых вод.

Глядит Эдвин — под ивою, где с милой
Прощался он, стоит святой чернец.
Поставлен крест над новою могилой,
И на кресте завялых роз венец.

И в нем душа стеснилась вдруг от страха.
Кто здесь сокрыт? — читает надпись он. —
Главой поник... упал к ногам монаха,
И слышал я его последний стон...

1819

***

Кæм æруагъта йæ фæдджи хъæд дæлиау
Уым хибар ран, сæ рæзты дон кæм уад,
Лæууыдысты Эдвин æмæ Алинæ, —
Сæ фæстаг баты змæлд мæ хъустыл уад.

Ыстылди мæй, уæддæр Алинæ 'нкъардæй
Уым бадт, йæ риуы кодта 'рхæм йæ маст.
Сæуæхсид ссыгъд, æмæ Алинæ уартæ
Дæргъæй-дæргъмæ афтид фæндагмæ каст.

Стæй бонрæфты сыхаг хъæуккаг фыййауæн
Йæ дзут куы рамбырд — ривæдафон уыд —
Уæд федта чызджы уым — цыма йæ аууон —
Æндæрджы хуызæн хæрисы бын зынд.

Аз аивгъуыдта, ноджы йе 'рдæг азæн,
Кæсын æмæ, Эдвин фæцæуы уæд.
Цыд атагъайы донбылты, йæ разы
Йæ зонгæ хæрис, цъус æддæдæр хъæд.

Кæсы Эдвин, уым, уыц' изæр кæм уагъта
Алинæйы — йæ дард балцы куы цыд —
Цæуæг ингæн, йæ нывæрзæны сагъдау
Йæ сау дарæсы моладзан лæууыд.

Æрызгъæлд цыртæй дидинбаст, ныруади.
Ам чи ныгæд?.. Стæй уæртæ цыртыл фыст...
Цыззылди лæппу ингæныл ныххауди,
Йæ удисыны утæхсæн мæм хъуыст.

Хуыгаты Сергейы тæлмац

***

Я видел Азии бесплодные пределы,
Кавказа дальний край, долины обгорелы,
Жилище дикое черкесских табунов,
Подкумка знойный брег, пустынные вершины,
Обвитые венцом летучим облаков,
                И закубанские равнины!..

Ужасный край чудес!., там жаркие ручьи
                Кипят в утесах раскаленных,
                Благословенные струи!
Надежда верная болезнью изнуренных.
                Мой взор встречал близ дивных берегов
Увядших юношей, отступников пиров,
На муки тайные Гхипридои осужденных,
И юных ратников на ранних костылях,
И хилых стариков в печальных сединах.

1820

***

Æз федтон Азийы æдзæрæг хус быдыртæ,
Кавказы дард бæстæ — йæ дæлвæзтæ сыгъдтытæ,
Кæсгон бæхрæгъæутты æхсæвиуатгæнæн,
Подкумкы былгæрон æдзæрæг рæгъты 'хсæнты
Куыд гуылф кодта тæхгæ мигъты лæсæн,
Æмæ фæскубаны тъæпæнтæ!..

Ыстыр диссæгты зæхх!.. уым суадæттæ фыцы
                Æмæ дзæнхъа къæдзæхты фæрстыл
                Тæхы æвдадзыхос — цыхцыр.
Йæ ныфс нæ мæлы низахуырæн — й' амонд,
                Æз уыцы дард былгæрæтты уыдтон
Хуыздзыд лæппуты — чи нал уыд куывдхъом,
Цыма сын сусæг тухитæ Кипридæйæ уыд амынд.
Цæф салдæттæн — лæдзæгæнцой сæ цард,
Зæронд лæгтæ — сæ урс сæртæй æнкъард.

Хуыгаты Сергейы тæлмац

ДОЧЕРИ КАРАГЕОРГИЯ

                Гроза луны, свободы воин,
                Покрытый кровию святой,
Чудесный твой отец, преступник и герой,
И ужаса людей, и славы был достоин.
                Тебя, младенца, он ласкал
На пламенной груди рукой окровавленной;
                Твоей игрушкой был кинжал:
                Братоубийством изощренный...
Как часто, возбудив свирепой мести жар,
Он, молча, над твоей невинной колыбелью
Убийства нового обдумывал удар —
И лепет твой внимал, и не был чужд веселью...
Таков был: сумрачный, ужасный до конца.
Но ты, прекрасная, ты бурный век отца
Смиренной жизнию пред небом искупила:
                С могилы грозной к небесам
                Она, как сладкий фимиам,
Как чистая любви молитва восходила.

1820

ХЪАРАГЕОРГИЙЫ ЧЫЗГÆН

                Йæ уындæи кодта мæи мæидалынг,
                Йæ бæсты сæрыл туджы 'вдылд.
Хъайтар æмæ фыдгæнæг уыд дæ фыд,
Йæ тас фылдæр, йæ кад — бæрæг дзы нал уыд.
                Дæуыл-иу сабийæ цы цинтæ кодта, цы!
Йæ тугæйдзаг къухтæй-иу дæ йæ риумæ систа.
                Дæ хъазæн хъама, алмасийау, цыргъ.
                Æфсымæрты сыгъдæг туг ыл ныхсысти.
Стæй-иу йе знæгтæм куы рахсысти йæ маст,
Уæд-иу дæ 'назым авдæны раз бадгæ аджих...
Йæ судзгæ цæстытæй йæ дард хæтæнтæм каст, —
Кæцы ран та кæд æрсурдзæни знаджы!
Гъе, ахæм уыд — æбуалгъ лæг уыди,
Дæу ын йæ рæстæг сраст кæнын хъуыди
Дæ рæсугъдæй, дæ сабыр царды уагæй.
                Ды йын йæ тызмæг ингæны сæр арт
                Ыскодтай, 'мæ йæ хæрздæф арвмæ калд —
Сыгъдæг уарзты куывдау сæм цыд зæдæй-дуагæй.

Хуыгаты Сергейы тæлмац

ЧЕРНАЯ ШАЛЬ

Гляжу, как безумный, на черную шаль,
И хладную душу терзает печаль.

Когда легковерен и молод я был,
Младую гречанку я страстно любил;

Прелестная дева ласкала меня,
Но скоро я дожил до черного дня.

Однажды я созвал веселых гостей;
Ко мне постучался презренный еврей;

«С тобою пируют (шепнул он) друзья;
Тебе ж изменила гречанка твоя».

Я дал ему злата и проклял его
И верного позвал раба моего.

Мы вышли; я мчался на быстром коне;
И кроткая жалость молчала во мне.

Едва я завидел гречанки порог,
Глаза потемнели, я весь изнемог...

В покой отдаленный вхожу я один,,,
Неверную деву лобзал армянин.

Не взвидел я света; булат загремел...
Прервать поцелуя злодей не успел.

Безглавое тело я долго топтал
И молча на деву, бледнея, взирал.

Я помню моленья... текущую кровь...
Погибла гречанка, погибла любовь!

С главы ее мертвой сняв черную шаль,
Отер я безмолвно кровавую сталь.

Мой раб, как настала вечерняя мгла,
В дунайские волны их бросил тела.

С тех пор не целую прелестных очей,
С тех пор я не знаю веселых ночей.

Гляжу, как безумный, на черную шаль,
И хладную душу терзает печаль.

1820

САУ ХЫЗ

Кæсын æз æррайау йæ сау хызмæ раст,
Æмæ мын мæ домд уд æхсыны йæ маст.

Рæузæрдæ лæппу ма куы уыдтæн кæддæр,
Бердзенаг рæсугъды уæд уарзтон хъæбæр.

Рæвдыдта-иу дисы рæсугъд чызгай мæн,
Фæлæ дзы æз уайтагъд æнамонд фæдæн.

Æрхуыдтон дын иу хатт лымæнты хъæмæ;
Æнæуынон дзуттаг фæдзырдта мæнмæ:

«Дæ лымæнтæн адджын ды сарæзтай куывд,
Дæ уарзон та разынд дыдзæсгом, фæлывд»...

Сызгъæрин ын радтон, æлгъыстаг фæуæд.
Мæ цагъар мæ разы æрбалæууыд уæд.

Фæраст ыстæм: уадтæн мæ хъал бæхыл тагъд,
Зæрдæсæттæн сагъæс мæ риуы ныссагъд.

Куы ауыдтон чызгæн йæ хæдзар æваст —
Мæ цæстырухс атад, мæ хъару фæсаст...

Æз бахызтæн уатмæ, фæцæуын сындæг...
Бердзенаг рæсугъдмæ уыд сомихаг лæг.

фæталынг мыл бæстæ, нырттывта мæ кард...
Йæ пъаимæ гауыр мæ цæфæй фæмард.

Мæ къæхты бын мардæй уым райстон мæ маст,
Стæй чызгмæ фæлурсæй ныккастæн æмдзаст.

Йæ лæгъстæ йын мысын... Лæсæнæй цыд туг...
Бердзенаг чызг бабын, æрталынг мыл дуг.

Йæ сау хыз ын систон йæ мард сæрæй тагъд,
Ныссæрфтон æнкъардæй мæ тугæйдзаг кард.

Мæ цагъар сæ систа, куы баци изæр, —
Донайы ныппæрста сæ дыууæйы дæр.

Уæдæй нырмæ нал ис рæсугъд чызгыл цин —
Мæ хъæлдзæг æхсæвтæн сæ рæстæг фæци.

Кæсын ма æррайау ныр сау хызмæ раст,
Æмæ мын мæ домд уд æхсыны йæ маст.

Плиты Грисы тæлмац

***

Я пережил свои желанья,
Я разлюбил свои мечты;
Остались мне одни страданья,
Плоды сердечной пустоты.

Под бурями судьбы жестокой
Увял цветущий мой венец,
Живу печальный, одинокий,
И жду: придет ли мой конец?

Так, поздним хладом пораженный,
Как бури слышен зимний свист,
Один — на ветке обнаженной
Трепещет запоздалый лист.

1821

***

Уæууæй, ныууагътой мæ мæ фæндтæ,
Мæ зæрдæ сафтид и бынтон.
Кæддæры рог сæнтты хæтæнтæй
Ыскодтой удхæрттæ зындон.

Æнусмæ бавдæлон дæн кадæй,
Ныддаргъ и сау бонтæн сæ хал;
Цæрын хæрзиунæгæй, æнкъардæй,
Кæсын: кæд æрцæудзæн адзал?

Фæхаста æрдзы фæлыст ихæн,
Нырхуым и уады ниудæй къох.
Кæмдæр ма гом бæласы хихыл
Æвзары иу сыфтæр фыдох.

Хъодзаты Æхсары тæлмац

***

Мæ монцтæн баззадтæн сæ быныл,
Къух систон рагбæллицтыл кæд...
Мæ раууат зæрдæйы рæбыны
Æрцарди сау хъизæмар, мæт.

Мæ риуы цардамонды уарди
Уæлхъæдæй баруади бынтон  —
Цæрын хæрзиунæгæй, æнкъардæй...
Уæууæй, кæд æрцæудзæн кæрон!

Раст афтæ бур сыфтæр — тæссонд уд —
Хъызт бонты додойæ тæрсы
Æмæ бæгьнæг бæласы цонгыл
Æнхъæлмæ 'й адзалмæ кæсы.

Ходы Камалы тæлмац

***

Мæ фæндтæ баныгæдтон тары,
Мæ сæнттæм байсысти мæ уарзт;
Æрмæстдæр ма мын баззад царды
Зæрдæрыст, хъизæмæрттæ, маст.

Хъысмæты уадтымыгъы кардæй
Æрхауд мæ дидинæг æваст,
Зыбыты иунæгæй, æнкъардæй
Цæрын, мæлæтмæ у мæ каст.

Зымæгон дæр ма афтæ сисы
Дымгæ къуыззитт кæнын, æхситт,
Æмæ бæгънæг къалиуыл ризы
Æмпылд сыфтæр æд чырс, æд мит.

Дзасохты Музаферы тæлмац

***

Мæ фæндтæй бавдæлон дæн раджы,
Мæ бæллиц авд дæлдзæх фæуæд;
Мæнæн ма ис мæ цардвæндаджы
Æрмæстдæр сагъæс æмæ мæт.

Нырруад хъысмæты сау тымыгъæй
Мæ сæрыл уардидзалх — æрвон;
Цæрын хæрзиунæгæй, æрхуымæй,
Фæлæ... кæд уыдзæни кæрон?

Раст афтæ иунæгæй, æргъæвстæй
Тымыгъджын зымæджы къæсæр
Бæгънæгбуар къалиумæ æлвæстæй
Фæризы уазалдзæф сыфтæр.

Чеджемты Георы тæлмац

КИНЖАЛ

                Лемносский бог тебя сковал
                Для рук бессмертной Немезиды,
Свободы тайный страж, карающий кинжал,
Последний судия позора и обиды.

Где Зевса гром молчит, где дремлет меч законе
Свершитель ты проклятий и надежд,
                Ты кроешься под сенью трона,
                Под блеском праздничных одежд.

Как адский луч, как молния богов,
Немое лезвие злодею в очи блещет,
                И, озираясь, он трепещет
                Среди своих пиров.

Везде его найдет удар нежданный твой:
На суше, на морях, во храме, под шатрами,
                За потаенными замками,
                На ложе сна, в семье родной.

Шумит под Кесарем заветный Рубикон,
Державный Рим упал, главой поник закон;
                Но Брут восстал вольнолюбивый:
Ты Кесаря сразил — и, мертв, объемлет он
                Помпея мрамор горделивый.

Исчадье мятежей подъемлет злобный крик:
                Презренный, мрачный и кровавый,
                Над трупом вольности безглавой
                Палач уродливый возник.

Апостол гибели, усталому Аиду
                Перстом он жертвы назначал,
                Но вышний суд ему послал
                Тебя и деву Эвмениду.

О юный праведник, избранник роковой,
                О Занд, твой век угас на плахе;
                Но добродетели святой
                Остался глас в казненном прахе.

В твоей Германии ты вечной тенью стал,
                Грозя бедой преступной силе —
                И на торжественной могиле
                Горит без надписи кинжал.

1821

ХЪАМА

          Æфхæрдæн, фидисæн фæстаг тæрхон хæссыс.
          Сæрибары æмыр гæс, сау мæлæты хъама,
Лемносаг хуыцау бауагъта дæу ныфс,
Цытджын Немезидæйæн дæу радта.

Кæм нал фæнæры Зевс, закъон кæм у фынæй,
         Æлгъыст æмæ ныфсæвæрдыл кæм тыхсыс, —
                  Уым паддзахы къæлæтджыны бынæй
                  Рæсугъд дарæсы 'рттивгæйæ æмбæхсыс.

          Хуыцæутты æрвæрттывд, зындоны фатау ды
Дæ цыргъ ныддарыс цæстытæм фыдгулæн.
          Фæбады уый йæ хæдзары куывды,
                         Уæддæр тæрсы, мæгуыр, йæ удæн.

Кæмфæнды дæр ыл ауайдзæн дæ дзæхст —
Фæнды уæд аргъуан, цатыр, денджыз кæнæ сур зæхх,
          Фæнды фынæй уа, бинонтæм — æмбæхст,
          Гуыдырты бын дæр бакæнæд йæ сурæт.

Уынæргъы Кесары бын табу Рубикон,
Дæрæн у Рим, кæм ма дзы и закъон, —
             Фæлæ куы сыстад бархиуарзæг Брут, —
Ныццавтай Кесары, æрхауди, систа уд,
             Помпейы мраморыл, мæгуырæг, у дæлгом.

Ызмæстыты мæрдон тæф сисдзæни цъæлхъæр:
                Æнæуынон, æнтъыснæг æмæ туджджын,
                Сæрибар чи уарзта йæ дуджы,
                Гъе уый зæрдæйы ахызтæ цæхгæр.

Мæлæты дуаг, Аид фæллад куыд нæу,
                Æнгуылдзæй й' амæттæгты 'вдыста,
                Фæлæ йын уæллаг дæр æрвыста
                Зæронд Эвменидæ æмæ дæу.

О 'взонг рæстуд, æлгъыст хъысмæты 'взæрст,
                О Занд, дæ цард сæркъуырæныл æруазал.
                Уæддæр дæ уаз фæндты хъæлæс
                Дæ мард уды мыггагмæ баззад.

Ныр Германы ысдæ æнустæм аууон ды,
                Тыхгæнджытæм кæныс æртхъирæн, —
                Æмæ æлвæст хъама лæууы цыртау уырдыг,
                Дæуæн дæ буц арæзт уæлингæн.

Уырымты Петяйы тæлмац

ПЕСНЬ О ВЕЩЕМ ОЛЕГЕ

Как ныне сбирается вещий Олег
                Отмстить неразумным хазарам,
Их селы и нивы за буйный набег
                Обрек он мечам и пожарам;
С дружиной своей, в цареградской броне,
Князь по полю едет на верном коне.

Из темного леса навстречу ему
                Идет вдохновенный кудесник,
Покорный Перуну старик одному,
                Заветов грядущего вестник,
В мольбах и гаданьях проведший весь век.
И к мудрому старцу подъехал Олег.

«Скажи мне, кудесник, любимец богов,
                Что сбудется в жизни со мною?
И скоро ль, на радость соседей-врагов,
                Могильной засыплюсь землею?
Открой мне всю правду, не бойся меня:
В награду любого возьмешь ты коня».

«Волхвы не боятся могучих владык,
                А княжеский дар им не нужен;
Правдив и свободен их вещий язык
                И с волей небесною дружен.
Грядущие годы таятся во мгле;
Но вижу твой жребий на светлом челе.

Запомни же ныне ты слово мое:
                Воителю слава — отрада;
Победой прославлено имя твое;
                Твой щит на вратах Цареграда;
И волны и суша покорны тебе;
Завидует недруг столь дивной судьбе.

И синего моря обманчивый вал
                В часы роковой непогоды,
И пращ, и стрела, и лукавый кинжал
                Щадят победителя годы...
Под грозной броней ты не ведаешь ран;
Незримый хранитель могущему дан.

Твой конь не боится опасных трудов;
                Он, чуя господскую волю,
То смирный стоит под стрелами врагов,
                То мчится по бранному полю.
И холод и сеча ему ничего...
Но примешь ты смерть от коня своего».

Олег усмехнулся — однако чело
                И взор омрачилися думой.
В молчанье, рукой опершись на седло,
                С коня он слезает угрюмый;
И верного друга прощальной рукой
И гладит и треплет по шее крутой.

«Прощай, мой товарищ, мой верный слуга,
                Расстаться настало нам время;
Теперь отдыхай! уж не ступит нога
                В твое позлащенное стремя.
Прощай, утешайся — да помни меня.
Вы, отроки-други, возьмите коня,

Покройте попоной, мохнатым ковром;
                В мой луг под уздцы отведите;
Купайте, кормите отборным зерном;
                Водой ключевою поите».
И отроки тотчас с конем отошли,
А князю другого коня подвели.

Пирует с дружиною вещий Олег
                При звоне веселом стакана.
И кудри их белы, как утренний снег
                Над славной главою кургана...
Они поминают минувшие дни
И битвы, где вместе рубились они...

«А где мой товарищ? — промолвил Олег, —
                Скажите, где конь мой ретивый?
Здоров ли? все также ль легок его бег?
                Все тот же ль он бурный, игривый?»
И внемлет ответу: на холме крутом
Давно уж почил непробудным он сном.

Могучий Олег головою поник
                И думает: «Что же гаданье?
Кудесник, ты лживый, безумный старик!
                Презреть бы твое предсказанье!
Мой конь и доныне носил бы меня».
И хочет увидеть он кости коня.

Вот едет могучий Олег со двора
                С ним Игорь и старые гости,
И видят — на холме, у брега Днепра,
                Лежат благородные кости;
Их моют дожди, засыпает их пыль,
И ветер волнует над ними ковыль.

Князь тихо на череп коня наступил
                И молвил: «Спи, друг одинокий!
Твой старый хозяин тебя пережил:
                На тризне, уже недалекой,
Не ты под секирой ковыль обагришь
И жаркою кровью мой прах напоишь!

Так вот где таилась погибель моя!
                Мне смертию кость угрожала!»
Из мертвой главы гробовая змия,
                Шипя, между тем выползала;
Как черная лента, вкруг ног обвилась,
И вскрикнул внезапно ужаленный князь.

Ковши круговые, запенясь, шипят
                На тризне плачевной Олега;
Князь Игорь и Ольга на холме сидят;
                Дружина пирует у брега;
Бойцы поминают минувшие дни
И битвы, где вместе рубились они.

1822

ЗОНЫНДЖЫН ОЛЕДЖЫ ЗАРÆГ

Ныр мастисæг зонынджын фæтæг Олег
                Фæцæуы сæртæгзонд хазартæм:
Сæ хъæутæ, сæ хуымтæ сæ бырсты тыххæй
                Уый радта цъæх арт æмæ кардæн.
Царградаг ызгъæры, йæ фæдыл æфсад, —
Кънйаз фæзы йæ бæхыл фæцæуы æнцад.

Уæд тар хъæдæй уымæн йæ размæ фæзынд
                Дæсны лæг, хъаруджын зæронд лæг,
Кæны йыл уæлахиз æрмæстдæр Перун,
                Цы уыдзæн, уый уыдонæн — зонæг,
Хъуыдыгæнгæ, кувгæ æрвыста рæстæг.
Кънйаз зонынджын бацыд ныр уымæ хæстæг.

«Зæгъ-ма мын, дæсны лæг, хуыцæутты лымæн,
                Мæ царды мæ сæрыл цы 'мбæлдзæн?
Мæ сыхаг ызнæгты фæндиаг мæныл
                Мæ ингæны сыджыт кæд кæлдзæн?
Тæрсгæ мæнæй ма кæн, рæстытæ мын зæгъ:
Æмæ дын лæварæн æз раттон мæ бæх».

«Дæснытæ нæ тæрсынц тыхджынтæй æппын,
                Нæ сæ хъæуы кънйазæн йæ лæвар,
У раст дзураг се 'взаг, йæхи у йæ бар.
                Уæларвы фæндонæн — йæ хæлар.
Куыд уыдзæни фидæн? — Йæ базонын — зын;
Фæлæ дын дæ хал æз дæ ныхыл уынын.

Дæ зæрдыл ныртæккæ ды бадар мæ дзырд:
                Хæстонтæн æхсызгон йæ кад у;
Уæлахизæй скодтай дæхицæн ды ном;
                Царградыл ныхæст дæр дæ кард у.
Ды денджызтæ, сур зæхх — æппæтдæр сæттаг;
Раст ахæм хъысмæтмæ хæлæг кæны знаг.

Цъæх денджызы мидæг фæливгæ уылæн
                Фыд-заман, фыдбоны рæстæджы,
Прац, фат æмæ ноджы йæ хин æхсаргард
                Æфхæрдмæ уæлахизхæссæджы
Нæ дæттынц. Цæвын дæ нæ уадзы æндон;
Æнæ зынгæ амонд лæвæрд дын и, зон!

Тæссаг фыдæбæттæй нæ тæрсы дæ бæх;
                Уый де 'хсар, дæ бирæ ныфс зоны,
Куы знагæн йæ фæттæм фæлæууы æнцад.
                Куы тохы лæгъз быдыры згъоры.
Уый уазал нæ хаты, уый фидар — хæсты;
Фæлæ дзы дæ мæлæт ыссардзынæ ды».

Лæг бахудти, фæлæ хъуыдытæй уæддæр
                Фæтар йæ ных, йе 'нгас, æнцадæй,
Æнæдзургæ, бæхæн йæ саргъыл хæцгæ
                Уый хизы йæ бæхæй æнкъардæй,
Æнæсайд æмбалæн хæрзбон зæгъы лæг.
Йæ къул бæрзæй къухæй сæрфы йын сындæг.

«Фæндараст, цæй, ме 'мбал, æнувыд æххуырст,
                Кæнæм мах кæрæдзийæ хицæн.
Зæрин æгъдæнцойæ фæцух ныр мæ къах,
                Цу баулæф абон дæхицæн.
Хæрзбон, цæй, у бархи, хъуыды-иу кæ мæн.
Æмбæлттæ, мæ бæхы, цæй, ласут мæнæн!

Æрæмбæрзут гауыз мæ бæхыл мæнæн.
                Мæ уыгæрдæн — хизæн ыссарут;
Уый найут, æвзæрст хор парахат дæттут,
                Сыгъдæг дон ын суадонæй дарут».
Бæх аластой лæппутæ уыцы сахат,
Олегмæ та бакодтой иннæ бæх тагъд.

Æфсадимæ куывды куы бады Олег,
                Сты хъæлдзæг агуывзæйы руаджы,
Сæ сæрыхъуын — тынг урс, обауы сæрыл
                Мит уый хуызæн — райсомæй раджы.
Сæ ивгъуыд бон мысынц, сæ раджыйы цард,
Хæстытæ, сæ туг-иу æнæвгъау кæм калд...

«Кæцы ран и ме 'мбал? — фæдзырдта Олег, —
                Цы фæци мæ бæх, чи сыгъд артау?
Æгас у? Йæ тахт у фыццагау цæрдæг?
                Уый хъал уыди, скъæфта мæ уадау!»
Дзуапп хъусы фæстæмæ: «Зон, обауыл дын
Дæ бæхы мах федтам, æнусон — йæ фын!»

Олегæн æркъул и йæ риуыл йæ сæр,
                Фæци уый йæ бирæ хъуыдытыл:
«Æнæзонд зæронд лæг, нæ мын загътай раст,
                Цæмæн æууæндыдтæн дæ дзырдтыл?
Мæ бæх мæ ныр дæр ма ыскъæфид цæрдæг».
Æрфæндыд æй фенын йæ бæхы ыстæг.

Æддæмæ йæ кæртæй куы рараст Олег,
                Сты уазджытæ, Игорь йæ фарсмæ,
Цæуынц æмæ федтой уæд обауы сæр
                Уæздан стджытæ Днепрæн йæ размæ;
Рыг сбадти сæ уæлæ, къæвда сæ æхсы,
Сæ сæрмæ та дымгæ фæйлауæн хæссы.

Кънйаз сæры къуыдырыл æрлæууыд æнцад:
                «Хуысс иунæгæй, ме 'мбал, мæ уарзон!
Дæ фæстæ куы баззад дæ зæронд хицау:
                Мæ хæрнæджы ацы ран тагъд бон,
Дæ тæвд туг нæ калдзæн æфсæддон фæрæт,
Мæ мард цух дæ тугæй уыдзæн мæнæн уæд!

Æртхъирæн мæм кодта, о, ацы ыстæг! —
                Мæ мæлæт йæ мидæг æмбæхсти!»
Сыф-сыфгæнгæ сæрæн йæ къуыдырæй уæд
                Мæрдон калм æддæмæ куы лæсти;
Уый сау лентау къæхтыл æртыхта йæхи,
Кънйаз схъæр кодта уайтагъд, йæ мæлæт уыди.

Олегæн йæ хъыгаг хæрнæджы мидæг
                Хъæзынтæн сæ сæр-сæр куы хъуысы,
Кънйаз Игорь, стæй Ольгæ сты обауы сæр,
                Хæстон та йæ куывды куы мысы;
Сæ зæрдыл æрлæууыд сæ хæстыты цард
Æфсæддонтæн, туг-иу æнæвгъау кæм калд!

Хъайтыхъты Георы тæлмац

УЗНИК

Сижу за решеткой в темнице сырой.
Вскормленный в неволе орел молодой,
Мой грустный товарищ, махая крылом,
Кровавую пищу клюет под окном,

Клюет, и бросает, и смотрит в окно,
Как будто со мною задумал одно.
Зовет меня взглядом и криком своим
И вымолвить хочет: «Давай улетим!

Мы вольные птицы; пора, брат, пора!
Туда, где за тучей белеет гора,
Туда, где синеют морские края,
Туда, где гуляем лишь ветер... да я!..»

1822

АХÆСТ

Æз ахæсты бадын, уымæл у мæ къæс.
Уæнгтæбастæй хъомыл æрыгон цæргæс
У ме 'рхуым æмбалау... Уый кæрты цæры,
Йæ базыртæ тилгæ фыдызгъæл хæры.

Хæры æмæ скъуыны, хæрдмæ мæм кæсы,
Цыма мын хæларау цыдæр фæнд хæссы.
Цыма мын йæ цъæхахст, йæ кастæй зæгъы:
«Сæрибар мæргътæ стæм, хъæуы нæ тæхын!

Æфсымæр, фæтæхæм, — куы нæ стæм æдых!
Нæ хæтæнтæ — хæхтæ, сæнтурс мигътæй тыхт.
Æнæкæрон денджыз, цъæх уылæнты рад,
Уым зилæнты зилын, у ме 'мбал та уад!..»

Джусойты Нафийы тæлмац

ПТИЧКА

В чужбине свято наблюдаю
Родной обычай старины:
На волю птичку выпускаю
При светлом празднике весны.

Я стал доступен утешенью;
За что на Бога мне роптать,
Когда хоть одному творенью
Я мог свободу даровать!

1823

ЦЪИУ

Фæнды кæйдæр зæххыл цæрæг уон,
Уæддæр, зæронд æгъдауыл хæст,
Мæнæн у — уалдзæджы бæрæгбон
Цъиу ахстæй ауадзын — мæ хæс.

Вæййы мæ зæрдæ уымæй фидар,
Хуыцауы ц' азимаг кæнон,
Кæд иу цæргæ удæн сæрибар
Мæнæн дæр раттын у мæ бон!

Джусойты Нафийы тæлмац

НОЧЬ

Мой голос для тебя и ласковый и томный
Тревожит позднее молчанье ночи темной.
Близ ложа моего печальная свеча
Горит; мои стихи, сливаясь и журча,
Текут, ручьи любви, текут, полны тобою.
Во тьме твои глаза блистают предо мною,
Мне улыбаются, и звуки слышу я:
Мой друг, мой нежный друг... люблю... твоя... твоя!..

1823

ÆХСÆВ

Мæ уарзты рухс зæлтæ дæ сыгъдæг удмæ 'вналынц,
Æгуыппæг иугæндзон æхсæвы æнцой халынц.
Æрхæндæг сойдзырагъ мæ фарсмæ судзы, ризгæ;
Мæ рæнхъытæ, хæххон æрра донау æнхъизгæ,
Кæнынц гуылфæн — мæ уарзт сæ уæлныхты фæхæссынц.
Дæ цæстытæ мæм сау тарæй ныфсæнцойау фæкæсынц;
Дæ хъæлæсы уæздан мыртæ рæвдауынц мæн фæлмæн:
Мæ удлæууæн, мæ ахсджиаг... дæу дæн...
                                                                              дæу дæн...дæу дæн!..

Ходы Камалы тæлмац

ТЕЛЕГА ЖИЗНИ

Хоть тяжело подчас в ней бремя,
Телега на ходу легка;
Ямщик лихой, седое время,
Везет, не слезет с облучка.

С утра садимся мы в телегу;
Мы рады голову сломать
И, презирая лень и негу,
Кричим: пошел! ...

Но в полдень нет уж той отваги;
Порастрясло нас; нам страшней
И косогоры и овраги;
Кричим: полегче, дуралей!

Катит по-прежнему телега;
Под вечер мы привыкли к ней
И, дремля, едем до ночлега -
А время гонит лошадей.

1823

ЦАРДЫ УÆРДОН

О, хатт уæззау вæййынц йае уæргътæ,
Фæлæ нæ уæрдон тулы рог.
Ыскъæры урсхил рæстæг бæхтæ,
Нæ уадзы фидар къухтæй рох.

Сæумæйæ уæрдоны ысбадæм;
Нæ зонæм тас, нæдæр сæрфад.
Нæ тæрсæм зивæгæй, фæлладæй,
Хъæр сисæм: гъæйтт, уæдæ, дæ мад!..

Фæкъахыр бонæмбисмæ не хсар,
Фæлмæцæм: къулвæхсытæ, æрх.
Хъæр сисæм: ма байрай дæ ехсæй,
У зæрдæ де 'рра скъæрдæй цъæх!

Тæхæм: изæрмилтæ хæрзхæстæг;
Кæнæм рæдзæ-мæдзæ, фынæй.
Цæуæм æхсæвиуатмæ. Рæстæг
Æрцæуы хъал æфсургътыл: гъæй!

Хъодзаты Æхсары тæлмац

***

          Изыде сеятель сеяти семена своя

Свободы сеятель пустынный,
Я вышел рано, до звезды;
Рукою чистой и безвинной
В порабощенные бразды
Бросал живительное семя -
Но потерял я только время,
Благие мысли и труды...

Паситесь, мирные народы!
Вас не разбудит чести клич.
К чему стадам дары свободы?
Их должно резать или стричь.
Наследство их из рода в роды
Ярмо с гремушками да бич.

1823

***

          Рацыд хортауæг йæ мыггаг тауынмæ

Нындзыг и Бонвæрнон мæ сæрмæ —
Сæумæцъæхы æрттиваг цæст...
Сыгъдæг, æназым уырзтæй æз
Дыккаг кæркуасæнтæй изæрмæ
Æфхæрд æмæ фæлмæцыд мæрмæ
Æппæрстон амонды гуырдз; рæз
Мæ хуымгæнд не схаста уæлæмæ...

Уæдæ хæрут, сынæр цæгъдут,
Æфсæст адæм, æнцад, уæхи бар...
Кæд хъуыди фосы та сæрибар? —
Æрмæст æргæвдынæн бæззут!
Фыдæй уын баззади нывгонд
Уæззаубыд ехс æмæ æфсондз.

Ходы Камалы тæлмац

***

Мæнæ рацыди тауæг тауынмæ
Мæ хуым ызмисбыдыр, æнæдон.
Сæумæ куы 'рбацъæхтæ и бон,
Уæд дзы зæрин гага ныппæрстон,
Сæрибар уаз армæй тыдтон,
Ысдæн гæлхæрд зæххæн хæрзгæнæг.
Фæлæ йыл фесæфтон мæ рæстæг.
Мæ куыст, мæ рухс фæндтæ, хæрзбон...

Æвæлмон сау адæм, рæгъæуттæй
Кæнут уæ хæмпæлгæрдæг мерс!
Циу фосдзуг? — Сæлвын æй, ныргæвд æй
Æмæ йын йе стæг куыйтæн фехс!
Бынæн ын баззади фыдæлтæй
Æфсондз, цым лæдзæг æмæ ехс.

Хъодзаты Æхсары тæлмац

К МОРЮ

Прощай, свободная стихия!
В последний раз передо мной
Ты катишь волны голубые
И блещешь гордого красой.

Как друга ропот заунывный,
Как зов его в прощальный час,
Твой грустный шум, твой шум призывный
Услышал я в последний раз.

Моей души предел желанный!
Как часто по брегам твоим
Бродил я тихий и туманный,
Заветным умыслом томим!

Как я любил твои отзывы,
Глухие звуки, бездны глас,
И тишину в вечерний час,
И своенравные порывы!

Смиренный парус рыбарей,
Твоею прихотью хранимый,
Скользит отважно средь зыбей:
Но ты взыграл, неодолимый,
И стая тонет кораблей.

Не удалось навек оставить
Мне скучный, неподвижный брег,
Тебя восторгами поздравить
И по хребтам твоим направить
Мой поэтический побег!

Ты ждал, ты звал... я был окован;
Вотще рвалась душа моя:
Могучей страстью очарован,
У берегов остался я...

О чем жалеть? Куда бы ныне
Я путь беспечный устремил?
Один предмет в твоей пустыне
Мою бы душу поразил.

Одна скала, гробница славы...
Там погружались в хладный сон
Воспоминанья величавы:
Там угасал Наполеон.

Там он почил среди мучений.
И вслед за ним, как бури шум,
Другой от нас умчался гений,
Другой властитель наших дум.

Исчез, оплаканный свободой,
Оставя миру свой венец.
Шуми, взволнуйся непогодой:
Он был, о море, твой певец.

Твой образ был на нем означен,
Он духом создан был твоим:
Как ты, могущ, глубок и мрачен,
Как ты, ничем неукротим.

Мир опустел... Теперь куда же
Меня б ты вынес, океан?
Судьба земли повсюду та же:
Где капля блага, там на страже
Уж просвещенье иль тиран.

Прощай же, море! Не забуду
Твоей торжественной красы
И долго, долго слышать буду
Твой гул в вечерние часы.

В леса, в пустыни молчаливы
Перенесу, тобою полн,
Твои скалы, твои заливы,
И блеск, и тень, и говор волн.

1824

ДЕНДЖЫЗМÆ

О денджыз, бархиуд, æвиллон!
Хæрзбон, — фæстаг хатт ма, — хæрзбон.
Мæ цуры акалыс цъæх пиллон,
Кæм и дæ фидыцтæн кæрон!

Мæнæн ды — хицондæр æмгарæй,
Мæ цин, мæ рис-иу дын дзырдтон.
Æз хъуыстон сусæг сидт дæ арфæй,
Æхсысти рафт-бафтæй дæ дон.

Мæ уды сонт-монты кæнонтæ
Сты демæ иутугон, æрвад.
Дæ фарнæй сбуц ысты мæ бонтæ,
Дæ ныфс мæ дадзинты æрцард.

 Æхцон мын — уылæнты кæлæнтæ,
Дæ мæлтты араугæ хъæлæс,
Изæр цъæх цъенгæйау дæ фæз,
Дæ хивæнд, удаист тæлæнтæ.

Уыдтон, кæсагахсджыты нау
Дæ фарнæй ирвæзти бæллæхæй,
Уыдтæ йыл аудæг, зæдау.
Фæлæ куы сабухыс фыдæхæй,
Уæд карз дæ, удхор дæ, сырдау.

Мæнæн нæ бантысти фæлидзын
Æндзыг, æнтъыснæг бæстæй. Ныр
Лæууын, мæ мондæгтæ дæ исын
Æмæ зæрдæскъæфтæй æвдисын
Мæ цæссыг — ахгæны мæ хъуыр.

Ды сидтæ. О, фæлæ мæ сахсæн
Нæ уагъта мæн, æмæ бæлгæ
Кæдæмдæр монцифтыгъдæй кастæн, —
Дæ былыл баззадтæн лæугæ.

Фæсмон мæм нæй. Æниу цы бæстæм,
Бецау, кæдæм хæссин мæ сæр?
Æдзард-æдзæрæг дæ. Æрмæстдæр
Ис иу хох, иу къæдзæх кæмдæр.

Уый кады, намысы зæппадз у.
Уым Бонапарт Наполеон
Уæлæуыл бавзæрста зындон,
Куы бабын, — ниудтай йыл мæрдадзы.

Йæ фæстæ, уады нæрдау, махæй
фæтахт æндæр гени, æрдаг.
Уæ уд нæ царды нывæн бахай,
Йæ дзырд — æрвызгъæр кард, кæрдаг.

Йæ зынг æрхуыссыдис æдзардæй,
Уæлæуыл баззадис йæ кад.
О денджыз, срухс кодта йæ зардæй
Дæ ном, дæуæй-иу хордта ард.

Дæ сæрмæ зилы ма йæ æндæрг,
Æрдзæй дæ нывыл карст — йæ уд:
Цæрæмон, арф æмæ æрхæндæг,
Йæ монцтæн уромæн нæ уыд.

Ныр дуне сафтид и... Цы ран ма,
Зæгъ-ма, цы бæсты ма и фарн?
Нæ зæххæн иу кæд у йæ карна^[1]:
Тæхынц йæ хъаймагъмæ, йæ хъарммæ
Мæтыхтау рухстаутæ, тиран.

Хæрзбон, о дон-дуне! Мæ удæй
Нæ уыдзæн де 'рвон фидыц рох.
Мæ фынты райдзынæн дæ худтæй,
Дæ нæрд-иу хъусдзынæн, дæ тох.

Æмæ кæм уон, — быдыры, къохы, —
Хæсдзынæн фарны хъæрау æз
Дæ улæфт, ивгæ зæлтæ, хох-был,
Дæ уад, дæ уылæнты хъæлæс.

Хъодзаты Æхсары тæлмац

РАЗГОВОР КНИГОПРОДАВЦА С ПОЭТОМ

          Книгопродавец

Стишки для вас одна забава,
Немножко стоит вам присесть,
Уж разгласить успела слава
Везде приятнейшую весть:
Поэма, говорят, готова,
Плод новый умственных затей.
Итак, решите; жду я слова:
Назначьте сами цену ей.
Стишки любимца муз и граций
Мы вмиг рублями заменим
И в пук наличных ассигнаций
Листочки ваши обратим...
О чем вздохнули так глубоко,
Нельзя ль узнать?
 

ЧИНЫГУÆЙГÆНÆДЖЫ НЫХАС ПОЭТИМÆ

          Чиныгуæйгæнæг

Дæ зæрдæ де стихтæй рæвдауыс,
Æрмæстдæр де 'рбадын — дæ зын...
Ныр дæр та, арвы нæрдау, айхъуыст
Дæ хорз кой — газеттæ фыссынц:
«Нæ поэт ног кадæг ныффыста,
Зæххыл йæхицæн нæй æмбал...»
Зæгъ-ма, цæйбæрц уыдзæн йæ мызд та?
Æрмæст — æргом, дывæндтæ — нал.
Бæрзонд уæлтæмæнæй дæ дойны
Ды суагътай... Ныр мæнæн мæ хæс, —
Цæмæй дæ рæнхъытæ æмбойны
Æхцатæ фестын кæнон æз.
Цæй арф ныуулæфыдтæ, бард?
Зæгъæн ын нæй?
 

                          Я был далеко:
Я время то воспоминал,
Когда, надеждами богатый,
Позт беспечный, я писал
Из вдохновенья, не из платы.
Я видел вновь приюты скал
И темный кров уединенья,
Где я на пир воображенья,
Бывало, музу призывал.
Там слаще голос мой звучал;
Там доле яркие виденья,
С неизъяснимою красой,
Вились, летали надо мной
В часы ночного вдохновенья!..
Все волновало нежный ум:
Цветущий луг, луны блистанье,
В часовне ветхой бури шум,
Старушки чудное преданье,
Какой-то демон обладал
Моими играми, досугом;
За мной повсюду он летал,
Мне звуки дивные шептал,
И тяжким, пламенным недугом
Была полна моя глава;
В ней грезы чудные рождались;
В размеры стройные стекались
Мои послушные слова
И звонкой рифмой замыкались.
В гармонии соперник мой
Был шум лесов, иль вихорь буйный,
Иль иволги напев живой,
Иль ночью моря гул глухой.
Иль шепот речки тихоструйной.
Тогда, в безмолвии трудов,
Делиться не был я готов
С толпою пламенным восторгом,
И музы сладостных даров
Не унижал постыдным торгом;
Я был хранитель их скупой:
Так точно, в гордости немой,
От взоров черни лицемерной
Дары любовницы младой
Хранит любовник суеверный.
 

                             Уыдтæн æз дард.
Æрлæууыд рагзаман мæ зæрдыл...
Уæззау, зынвадат уыд мæ цард,
Уæддæр нæ уæй кодтон мæ зард
Æлгъаг мамæлайы къæбæрыл.
Мæ цæстыты раз слæууы ногæй:
Уыдис мын хох-лæгæт хæдзар...-
Куывтон-иу музæтæм уæлвонгæй:
«Уæларвæй саккаг кæнут Фарн!..»
Æмбæлд мæхи зæрдыл мæ зард...
Æбæрæг дауджыты æндæргтæ
Мæ сæрмæ зилдух кодтой... Уыд
Сæ бæрзонд фидыцæй рæвдыд
Æхсæвы сау тары мæ зæрдæ:
Æрттиваг хохаг уыгæрдæнтæ...
Мæй зæрста къæдзæхтыл йæ тын...
Æнусон зæппадзы дæрæнтæ...
Æнæнцой дымгæйы хъырнын...
Мæ хъусты бацагъта уым демон
Æрвон кæлæнмыртæ мæнæн;
Уæлмонц æнкъарæнты тæмæн
Уыдис æдзух æмцæдис мемæ.
Æгуыппæг маройы цъæх артæй
Зылдис æхцон зылдæй мæ сæр, —
Лæвæрдта хъомысы цæхæр
Мæ уд, мæ зонд æмæ мæ зардæн.
Мæ дзырд мæ коммæ 'нцонæй каст,
Мæ монц — мæ дзырдимæ æмвæндаг,
Æмæ æхсæры къæрццау раст
Уыдис мæ рифмæты æмзæлланг.
Æрхæндæг зарджыты фæзмыдтон
Хæхбæсты минмырон хъæлæс:
Уынæргъыд арф комæй цæссыг-дон...
Фæлдæхгæ тулдзы знæт къæс-къæс...
Зæринхъуыр булæмæргъы зард,
Æнæнцой денджызы хъуырдухæн
Мыггагмæ ме 'мдзæвгæты 'рцард...
Мæ уды рухс хъизæмар-тухæн
Æхцон у адæмæн, гъе — нæ,
Нæ хъардта мур дæр уый мæнмæ.
Мæ ныхæстæ кæндзынæн уæй,
Уый мæн нæ уырныдта, уæууæй...
Æвзонг лæппу йæ фыццаг уарзтæн
Цæстыйæ, счъизийæ куыд тæрса,
Йæ монц йæ зæрдæйы куыд хæсса,
Мæ зарджытæн раст афтæ тарстæн.
 

Но слава заменила вам
Мечтанья тайного отрады:
Вы разошлися по рукам,
Меж тем как пыльные громады
Лежалой прозы и стихов
Напрасно ждут себе чтецов
И ветреной ее награды.
 

Ныр бадæ кадимæ æмдзæхдон,
Дæ фыст фæвæййы уайтагъд уæй.
Уæд де 'мсæртæн зæфцы фыдæй
Сæ бæзджын чингуыты къæдзæхтæн
Æризæгъæг æппындæр нæй,
Æмæ, рыгæвæрдæй, фынæй
Кæнынц бæрзондамад рæдзæгъдтæй.
 

Блажен, кто про себя таил
Души высокие созданья
И от людей, как от могил,
Не ждал за чувство воздаянья!
Блажен, кто молча был поэт
И, терном славы не увитый,
Презренной чернию забытый,
Без имени покинул свет!
Обманчивей и снов надежды,
Что слава? шепот ли чтеца?
Гоненье ль низкого невежды?
Иль восхищение глупца?
 

Тæхуды, чи дардта йæ риуы
Æмбæхст æнкъарæнты кæлæн,
Поэт йæ мид-зæрдæйы чи уыд!
Æвдæлон дам-думтæй кæмæн
Йæ ном нæ ныдздзырддаг уæлæуыл,
Йæ зарды сусæг тых кæмæн уыд!
Æнæбылалгъæппæлд, хъæлæкк,
Æз дæр куы ссардтаин мæлæт!
Зæгъ-ма, дæ хорзæхæй, циу кад?
Йæ «тавсæй» цал рæстуды бабын?
Сæлхæры хахуырты мæнг кард?
Æви уæлæнгай лæджы табу?
 

Лорд Байрон был того же мненья;
Жуковский то же говорил;
Но свет узнал и раскупил
Их сладкозвучные творенья.
И впрямь, завиден ваш удел:
Поэт казнит, поэт венчает;
Злодеев громом вечных стрел
В потомстве дальном поражает;
Героев утешает он;
С Коринной на киферский трон
Свою любовницу возносит.
Хвала для вас докучный звон;
Но сердце женщин славы просит:
Для них пишите; их ушам
Приятна лесть Анакреона:
В младые лета розы нам
Дороже лавров Геликона.
 

Лорд Байрон дæр раст афтæ загъта;
Жуковский хордта ууыл ард;
Фæлæ цы уаз мыртæ ныууагътой,
Сты уыдон дзыллæйæн зынаргъ.
Куыд нæу тæхудиаг уæ цард:
Поэтæн ис йæ тых уæларвы,
Æмæ йæ зынг фаты азар
Фыдæх æд тъымы-тъыма сафы;
Былдауæн раппæлды цъæлхъæр
Поэтмæ мисхалбæрц нæ хъуысы;
Уæздан Кориннæйы æмсæр
Йæ уарзоны Кифермæ сисы.
О, сылтæ кадмондаг кæм нæ сты, —
Цыффысс зæлланг зарæг сæ хæрзтыл:
Йæ цæстмæппæлд Анакреонæн
Æхцон сæ зæрдæтæн æрхæссы;
Йæ бæрзонд хорзæх Геликонæн
Æвзонгæй н' ахады сæ цæсты.
 

Самолюбивые мечты,
Утехи юности безумной!
И я, средь бури жизни шумной,
Искал вниманья красоты.
Глаза прелестные читали
Меня с улыбкою любви;
Уста волшебные шептали
Мне звуки сладкие мои...
Но полно! в жертву им свободы
Мечтатель уж не принесет;
Пускай их юноша поет,
Любезный баловень природы.
Что мне до них? Теперь в глуши
Безмолвно жизнь моя несется;
Стон лиры верной не коснется
Их легкой, ветреной души;
Не чисто в них воображенье;
Не понимает нас оно,
И, признак Бога, вдохновенье
Для них и чуждо и смешно.
Когда на память мне невольно
Придет внушенный ими стих,
Я так и вспыхну, сердцу больно:
Мне стыдно идолов моих.
К чему, несчастный, я стремился?
Пред кем унизил гордый ум?
Кого восторгом чистых дум
Боготворить не устыдился?..
 

Бæллаг уд нæу æдзух æвыд —
Кæддæры сонт митæ æнкъарын:
Мæн дæр гуылфæнтæгæнæг царды
Хъуыдис сылгоймаджы рæвдыд.
Йæ удлæууæн уыдысты 'дзух
Чызгайæн ме 'нарæхст фыстытæ;
Æрдхæрæн уарзæгой цæстытæ
Мæ рæнхъытæй нæ кодтой цух.
Фæлæ сылгоймагæн сæрибар
Нывондæн нал хæссын... Æгъгъæд!..
Фæлтау мæ зарджытæ кæнæнт
Æнæмæт лæппутæ сæхи бар.
Мæ цард — æнкъард, мæ ран — æмыр, —
Мæнæн ма сылгоймæгтæ чи сты?
Сæ сонт, сæ уæлæнгай рæумитыл
Мæ фæндыр нал барвæсдзæн ныр;
Зæрдæйæ фаг сыгъдæг нæ фесты;
Æнарæхст, галиумæ — сæ зонд...
Уæлтæмæн — арвырон, бæрзонд, —
Фæлæ йæ банкъарынхъом не сты.
Æз карз фæсмон фæкæнын абон,
Мæ мæтыл ноджы бафты мæт,
Сæ ном кæддæр цы дзырдтæй ссардтон,
Куы 'рлæууынц зæрдыл уыдон, уæд.
Кæй раз æркъул кодтон мæ сæр?
Мæ сæнтты дурау уазал удтæ
Куыд систон дауджытæй уæлдæр?..
 

Аюблю ваш гнев. Таков поэт!
Причины ваших огорчений
Мне знать нельзя; но исключений
Для милых дам ужели нет?
Ужели ни одна не стоит
Ни вдохновенья, ни страстей
И ваших песен не присвоит
Всесильной красоте своей?
Молчите вы?
 

Дæ маст цæхгæр æмæ хъыхъхъаг у,
Фæлæ йæ не 'мбарын æххæст:
Уæд та ма иу «мæлхъыл» мыггагмæ
Куыннæ æрæвæрдтай дæ цæст?
Æнхъæлдæн, цагътой арт сæ удтæй...
Дæ музæ уарзтой... Афтæ нæу?
Уæд уыцы аргъæутты рæсугъдтæй
Куыннæ бандæвта иу дæр дæу?
Цы ныхъхъус дæ?
 

                               Зачем поэту
Тревожить сердца тяжкий сон?
Бесплодно память мучит он.
И что ж? какое дело свету?
Я всем чужой!.. Душа моя
Хранит ли образ незабвенный?
Любви блаженство знал ли я?
Тоскою ль долгой изнуренный,
Таил я слезы в тишине?
Где та была, которой очи,
Как небо, улыбались мне?
Вся жизнь, одна ли, две ли ночи?
………………………………..
И что ж? Докучный стон любви,
Слова покажутся мои
Безумца диким лепетаньем.
Там сердце их поймет одно,
И то с печальным содроганьем:
Судьбою так уж решено.
Ах, мысль о той души завялой
Могла бы юность оживить
И сны поэзии бывалой
Толпою снова возмутить!..
Она одна бы разумела
Стихи неясные мои;
Одна бы в сердце пламенела
Лампадой чистою любви!
Увы, напрасные желанья!
Она отвергла заклинанья,
Мольбы, тоску души моей:
Земных восторгов излиянья,
Как божеству, не нужно ей!..
 

Рæгъмæ рахæссæн
Кæддæры фынтæн нал и ныр;
Ныккæнæнт рагбонтæ хатыр,
Фæлæ цы баззад хорзæй не 'хсæн?
Мæнæн нæй иунæг хион царды!..
Кæуыл, цæуыл лæууа мæ уд?
Æбæрæг катайы æнуд
Уæларвон уарзты бæсты 'нкъардтон
Æмæ æмбæхст цæстысыг калдтон...
Уæд уыцы зæдтымсæр æнгас,
Фæлмæн, рæвдауаг, мидбылхудаг,
Мæн чи тавта уæларвон хурау,
Кæм уыди? Нал уыди æгас?
…………………………………………….
Ныр ма цы баззадис мæнæн дæр?
Мæ сæфт уарзтыл дзыназон, ау? —
Мæ маст фæкæсдзæни кæмæдæр
Сæлхæры, зондцухы сæнттау;
Уый хъары иу зæрдæмæ 'рмæстдæр,
Фæлæ йын утæхсæн æрхæсдзæн...
О, уыцы 'фхæрд зæрдæйау ницы
Ныртæккæ райгас кæнид мæн;
Æвзонджы абухгæ бæллицтæн
Ног фенин се 'нæнцой тæмæн!..
Бæргæ, нæ цард куы уаид аргъау,
Куы ма йыл амбæлин уæддæр:
Æнæсайд уарзты ирд цырагъау
Мæ риуы калид уый цæхæр.
Фæлæ мæхи мæхæдæг сайын,
Кæнæ фынтæ мæ цæстыл уайы!
Мæ уарзт, мæ табутæ, мæ сæнттæм
Æппындæр не 'рфæлмæн йæ зæрдæ...
Мæхи ныр амондджын куыд хонон,
Кæд зонын иу хъуыддаг бæлвырд:
Уый у уæларвон зæд; зæххонæн
Нæ хъуысы уа бæрзонд йæ дзырд.
 

Итак, любовью утомленный,
Наскуча лепетом молвы,
Заране отказались вы
От вашей лиры вдохновенной.
Теперь, оставя шумный свет,
И муз, и ветреную моду,
Что ж изберете вы?
 

Ай-гъай, фæзæрдæцъæх дæ ныр
Фыдгулты дам-думтæй, дæ уарзтæй,
Ныууагътай номхæссæн фæндыр...
Зæгъ-ма: сæ бæсты та цы райстай?

                               Свободу.

          Книгопродавец

Прекрасно. Вот же вам совет;
Внемлите истине полезной:
Наш век — торгаш; в сей век железный
Без денег и свободы нет.
Что слава? — Яркая заплата
На ветхом рубище певца.
Нам нужно злата, злата, злата:
Копите злато до конца!
Предвижу ваше возраженье;
Но вас я знаю, господа:
Вам ваше дорого творенье,
Пока на пламени труда
Кипит, бурлит воображенье;
Оно застынет, и тогда
Постыло вам и сочиненье.
Позвольте просто вам сказать:
Не продается вдохновенье,
Но можно рукопись продать.
Что ж медлить? уж ко мне заходят
Нетерпеливые чтецы;
Вкруг лавки журналисты бродят,
За ними тощие певцы:
Кто просит пищи для сатиры,
Кто для души, кто для пера;
И признаюсь — от вашей лиры
Предвижу много я добра.

          Поэт

Вы совершенно правы. Вот вам моя
рукопись. Условимся.

1824

                               Сæрибар!

          Чиныгуæйгæнæг

Уæдæ байхъус, цæй,
Æмæ дзæбæх дæ зæрдыл бадар:
Нæ дуне у йæхæдæг базар,
Æнæ æхца сæрибар нæй.
Поэты бызгъуыртыл дарийæ
Куыд бахуыйай æмпъузæн — раст
У кад дæр мах рæстæджы уыйау...
Æхца!.. Æхцамæ у нæ каст!
Мæ ныхас не 'мбæлы дæ зæрдыл?..
Мæнæй-ма! Уа диссаг кæд фенд:
Æрра уæлтæмæны цæхæры
Фæсудзы, 'хсидавау, поэт.
фæлæ куы 'руазал вæййы, уæд
Йæ «цотыл» нал фæкæны мæт...
Уæдæ цы агурын дæуæй,
Уый ныр æнæ гуызавæ хатыс:
Уæлтæмæнæн уæйгæнæн нæй,
Фæлæ мын рауæй кæн дæ уацмыс.
Поэт, цæмæ-ма у дæ каст?
Хъæуы мæн базаргæнын исты:
Аæууынц мæ дуканийы раз
Тæнхауд артисттæ, журналисттæ.
Кæсынц æнхъæлмæ уыдон рагæй;
Хъæуы кæй худæг, кæй — æнкъард...
Поэт, дæ фæндыры зæллангæй
Бæлвырд фæфидаудзæн мæ цард.

          Поэт

Тынг раст зæгъыс. Мæнæ дын мæ уацмыс.
Бафидауæм.

Ходы Камалы тæлмац

***

Охотник до журнальной драки,
Сей усыпительный зоил
Разводит опиум чернил
Слюною бешеной собаки.

1824

***

Йæ судзгæ фыдæхы фæдыл
Цæугæйæ, уый кæй фыст нæ фауы!
Йæ маргдзыд чернилæ æнтауы
Æдзух æрра куыдзы сæтыл.

Рæмонты Георы тæлмац

***

Храни меня, мой талисман,
Храни меня во дни гоненья,
Во дни раскаянья, волненья:
Ты в день печали был мне дан.

Когда подымет океан
Вокруг меня валы ревучи,
Когда грозою грянут тучи, —
Храни меня, мой талисман.

В уединенье чуждых стран,
На лоне скучного покоя,
В тревоге пламенного боя
Храни меня, мой талисман.

Священный сладостный обман,
Души волшебное светило...
Оно сокрылось, изменило...
Храни меня, мой талисман.

Пускай же ввек сердечных ран
Не растравит воспоминанье.
Прощай, надежда, спи, желанье;
Храни меня, мой талисман.

1825

***

Мæ талисман, фыдæй мæ хиз
Зынты, уынгæджы бонты, хасты,
Фæсмонты, удхæрæнты, масты:
Уырыд бон сарæзтам цæдис.

Куы сисой ниугæйæ фæдис
Мæ фæрсты денджызы гуылфæнтæ,
Куы нæрой сау мигътæ гуылфгæнгæ, —
Мæ талисман, фыдæй мæ хиз.

Кæмдæр, æндæр бæсты фыдниз
Кæнæ æрхæндæг мæн куы хæра,
Куы стыхсон карз хæсты цæхæры, —
Мæ талисман, фыдæй мæ хиз.

О уды уаз фæрдыг, мæ ис,
Æрвон, æхцон тæмæн — фæливæг...
Мæнæй гадзрахатæй фæлидзæг...
Мæ талисман, фыдæй мæ хиз.

Фæхæсс мæ зæрдæйæн йæ рис,
Цæмæй та ма сног уа кæддæр бон;
Лæрзбон, мæ ныфс, æрхуысс, мæ фæндон;
Мæ талисман, фыдæй мæ хиз.

Хъодзаты Æхсары тæлмац

К***

Я помню чудное мгновенье:
Передо мной явилась ты,
Как мимолетное виденье,
Как гений чистой красоты.

В томленьях грусти безнадежной,
В тревогах шумной суеты
Звучал мне долго голос нежный
И снились милые черты.

Шли годы. Бурь порыв мятежный
Рассеял прежние мечты,
И я забыл твой голос нежный,
Твои небесные черты.

В глуши, во мраке заточенья
Тянулись тихо дни мои
Без божества, без вдохновенья,
Без слез, без жизни, без любви.

Душе настало пробужденье:
И вот опять явилась ты,
Как мимолетное виденье,
Как гений чистой красоты.

И сердце бьется в упоенье,
И для него воскресли вновь
И божество, и вдохновенье,
И жизнь, и слезы, и любовь.

1825

К***

Лæууы фæрныг исдуг мæ зæрдыл:
Дæу федтон — раирд и мæ бон,
Цыма зæд атахти мæ сæрты,
Йе стъалы ферттывта — сæууон.

Æрхуымæй, састзæрдæйæ, ахстау
Мæ бонтæ катайы тыдтон.
Мæ хъус дæ зæлгæ хъæлæс ахста,
Мæ фынты рухс фæлгонц уыдтон.

Цыд рæстæг. Зилгæуад фæхаста
Кæддæры сонт фæндтæ бынтон,
Мæнæй дæ зæлгæ хъæлæс айста,
Дæ фидауц айрох ис — æрвон.

Цыдысты тар бонтæ уæззауæй,
Мæ цард — æндарæны — фыдох,
Уæлмонцæй, уарзынæй, Хуыцауæй,
Цæссыгтæй, цардæфсисæй — рох.

Фæлæ та райхъал и мæ зæрдæ:
Дæу федтон — раирд и мæ бон,
Цыма зæд атахти мæ сæрты,
Йе стъалы ферттывта — сæууон.

Мæ риуы цины арт ыссыгътай,
Æмæ та сног ысты æваст
Мæ Хуыцау, цардæфсис, цæссыгтæ,
Уæлмонцтæ, утæхсæнтæ, уарзт.

Хъодзаты Æхсары тæлмац

***

Если жизнь тебя обманет,
Не печалься, не сердись!
В день уныния смирись:
День веселья, верь, настанет.

Сердце в будущем живет;
Настоящее уныло:
Все мгновенно, все пройдет;
Что пройдет, то будет мило.

1825

***

Цард куы афæлива дæу,
Ма кæс уæд тызмæг, æнкъардæй!
Сагъæссаг бон фидар лæуу:
У ныфсджын нæ сомы цардæй.

Зæрдæ фидæны цæры;
Ныр цы уынæм, уый нæу кадджын;
Цинад сагъæсы тæры,
Чи фæуа, уыдзæн уый адджын.

Плиты Грисы тæлмац

***

Цард куы афæлива дæу —
Ма стыхс, ма сфыцæд дæ туг;
Масты бон хъæддых фæлæуу,
Ралæудзæни цины дуг.

Нæу цæсты, цы ис, уый кадджын,
Зæрдæ — фидæнæй ныфсхаст;
Абон дæм цы кæсы маст,
Райсом хондзынæ уый адджын.

Дзасохты Музаферы тæлмац

19 ОКТЯБРЯ

Роняет лес багряный свой убор,
Сребрит мороз увянувшее поле,
Проглянет день как будто поневоле
И скроется за край окружных гор.
Пылай, камин, в моей пустынной келье;
А ты, вино, осенней стужи друг,
Пролей мне в грудь отрадное похмелье,
Минутное забвенье горьких мук.

Печален я: со мною друга нет,
С кем долгую запил бы я разлуку,
Кому бы мог пожать от сердца руку
И пожелать веселых много лет.
Я пью один; вотще воображенье
Вокруг меня товарищей зовет;
Знакомое не слышно приближенье,
И милого душа моя не ждет.

Я пью один, и на брегах Невы
Меня друзья сегодня именуют...
Но многие ль и там из вас пируют?
Еще кого не досчитались вы?
Кто изменил пленительной привычке?
Кого от вас увлек холодный свет?
Чей глас умолк на братской перекличке?
Кто не пришел? Кого меж вами нет?

Он не пришел, кудрявый наш певец,
С огнем в очах, с гитарой сладкогласной:
Под миртами Италии прекрасной
Он тихо спит, и дружеский резец
Не начертал над русскою могилой
Слов несколько на языке родном,
Чтоб некогда нашел привет унылый
Сын севера, бродя в краю чужом.

Сидишь ли ты в кругу своих друзей,
Чужих небес любовник беспокойный?
Иль снова ты проходишь тропик знойный
И вечный лед полунощных морей?
Счастливый путь!.. С лицейского порога
Ты на корабль перешагнул шутя,
И с той поры в морях твоя дорога,
О волн и бурь любимое дитя!

Ты сохранил в блуждающей судьбе
Прекрасных лет первоначальны нравы:
Аицейский шум, лицейские забавы
Средь бурных волн мечталися тебе;
Т ы простирал из-за моря нам руку,
Ты нас одних в младой душе носил
И повторял: «На долгую разлуку
Нас тайный рок, быть может, осудил!»

Друзья мои, прекрасен наш союз!
Он как душа неразделим и вечен —
Неколебим, свободен и беспечен
Срастался он под сенью дружных муз.
Куда бы нас не бросила судьбина,
И счастие куда б ни повело,
Все те же мы: нам целый мир чужбина;
Отечество нам Царское Село.

Из края в край преследуем грозой,
Запутанный в сетях судьбы суровой,
Я с трепетом на лоно дружбы новой,
Устав, приник ласкающей главой...
С мольбой моей печальной и мятежной,
С доверчивой надеждой первых лет.
Друзьям иным душой предался нежной;
Но горек был небратский их привет.

И ныне здесь, в забытой сей глуши,
В обители пустынных вьюг и хлада,
Мне сладкая готовилась отрада:
Троих из вас, друзей моей души,
Здесь обнял я. Поэта дом опальный,
О Пущин мой, ты первый посетил;
Ты усладил изгнанья день печальный,
Ты в день его лицея превратил.

Ты, Горчаков, счастливец с первых дней,
Хвала тебе — фортуны блеск холодный
Не изменил души твоей свободной:
Все тот же ты для чести и друзей.
Нам разный путь судьбой назначен строгой;
Ступая в жизнь, мы быстро разошлись:
Но невзначай проселочной дорогой
Мы встретились и братски обнялись.

Когда постиг меня судьбины гнев,
Для всех чужой, как сирота бездомный,
Под бурею главой поник я томной
И ждал тебя, вещун пермесских дев,
И ты пришел, сын лени вдохновенный,
О Дельвиг мой: твой голос пробудил
Сердечный жар, так долго усыпленный,
И бодро я судьбу благословил.

С младенчества дух песен в нас горел,
И дивное волненье мы познали;
С младенчества две музы к нам летали,
И сладок был их лаской наш удел:
Но я любил уже рукоплесканья,
Ты, гордый, пел для муз и для души;
Свой дар как жизнь я тратил без вниманья.
Ты гений свой воспитывал в тиши.

Служенье муз не терпит суеты;
Прекрасное должно быть величаво:
Но юность нам советует лукаво,
И шумные нас радуют мечты...
Опомнимся — но поздно! и уныло
Глядим назад, следов не видя там.
Скажи, Вильгельм, не то ль и с нами было,
Мой брат родной по музе, по судьбам?

Пора, пора! душевных наших мук
Не стоит мир; оставим заблужденья!
Сокроем жизнь под сень уединенья!
Я жду тебя, мой запоздалый друг —
Приди; огнем волшебного рассказа
Сердечные преданья оживи;
Поговорим о бурных днях Кавказа,
О Шиллере, о славе, о любви.

Пора и мне... пируйте, о друзья!
Предчувствую отрадное свиданье;
Запомните ж поэта предсказанье:
Промчится год, и с вами снова я,
Исполнится завет моих мечтаний;
Промчится год, и я явлюся к вам!
О сколько слез, и сколько восклицаний,
И сколько чаш, подъятых к небесам!

И первую полней, друзья, полней!
И всю до дна в честь нашего союза!
Благослови, ликующая муза,
Благослови: да здравствует лицей!
Наставникам, хранившим юность нашу,
Всем честию, и мертвым и живым,
К устам подъяв признательную чашу,
Не помня зла, за благо воздадим.

Полней, полней! и, сердцем возгоря,
Опять до дна, до капли выпивайте!
Но за кого, о други, угадайте...
Ура, наш царь! так! выпьем за царя.
Он человек! им властвует мгновенье.
Он раб молвы, сомнений и страстей;
Простим ему неправое гоненье:
Он взял Париж, он основал лицей.

Пируйте же, пока еще мы тут!
Увы, наш круг час от часу редеет;
Кто в гробе спит, кто, дальный, сиротеет;
Судьба глядит, мы вянем; дни бегут;
Невидимо склоняясь и хладея,
Мы близимся к началу своему...
Кому ж из нас под старость день лицея
Торжествовать придется одному?

Несчастный друг! средь новых поколений
Докучный гость и лишний и чужой,
Он вспомнит нас и дни соединений,
Закрыв глаза дрожащею рукой...
Пускай же он с отрадой хоть печальной
Тогда сей день за чашей проведет,
Как ныне я, затворник ваш опальный,
Его провел без горя и забот.

19-ÆМ ОКТЯБРЬ

Йæ морæ дарæс калы, ласы къох,
Хуызивд быдырыл халас й' арм æрхæссы,
Сындæггай хур æнæбары ыскæсы,
Ыстæй та уайтагъд амбæхсы фæсхох.
Судз, судз, мæ арт, æз иунæгæй куы джиуын;
Сæн, асур ды хъызт фæззæджы фыдох,
Ныттадз мын нозты сонт æхцон мæ риуы,
Уысммæ та уой мæ сау мæстытæ рох.

Æнкъард дæн æз: ам иу хæлар дæр нæй,
Кæимæ нуазин хицæны фыд азты,
Кæй къух райсин зæрдиагæй мæ хасты,
Кæмæн зæгъин: цæр, бирæ цæр, фæрнæй!
Æз иунæгæй ныуазын, æмæ дзуры
Йæ хæлæрттæм æрцæуынмæ мæ уд;
Сæ къæхты хъæр куы нæ цæуы мæ цуры,
Мæ хъустыл та куы нæ уайы сæ худт.

Æз иунæг дæн, Невайы былыл дард
Мæ хæлæрттæ кæмдæр мæнæн дæр кувынц...
Цымæ дзы чи нæ разынди æнувыд?
Кæнæ та ныр кæмæн ныххорз йæ цард?..
Кæмæн нал у нæ хорз æгъдау йæ адыл?
Кæй асайдта нæ уæздæтты тыгуыр?
Кæй ном ысцух æфсымæрты нымадæй?
Уый — чи не 'рцыд? Уый — чи нæй уе 'хсæн ныр?

Къæбæлдзыгсæр цæхæрцæст та кæм ис, —
Æд гитарæ уый бирæ уарзта зарын?
Йæ царды бон цъæх миртæты бын тары
Æгъуыстаджы Италийы фæцис.
Нæ ныффыста хæлар йæ цыртыл сартæй
Уырыссагау дыууæ дзырды уæд та, —
Куы 'рхауа исчи дард цæгатæй ардæм,
Цæмæй йын уæд æрхуым салам дæдта.

Ды та кæм дæ, кæйдæр æрвтæм бæллæг?
Хæлæртты 'хсæн зæрдæхъæлдзæгæй бадыс,
Цæгаты ихтыл ахизын дын бантыст
Æви та дæ сыгъд тропикыл цæуæг?
Фæндараст у!.. Нæ лицейы къæсæрæй
Ды наумæ фехстай хъазгæйæ дæхи,
Æмæ дæ нау цъæх денджызты æфсæры,
Дæ зæрдæйы та уадымсæр тых и.

Цæугæ царды дæу бирæ бахъуыд тох,
Уæддæр уыдтæ æгъдау æмæ фынджы лæг;
Нæ рагбонтæ, нæ лицейы хынджылæг
Дæуæй нæ кодтой денджызты дæр рох.
Дæ удрæбын дæ рагхæлæртты хастай,
Дæ къух-иу нæм фæсденджызæй тылдтай;
«Фæхицæн нын нæ хъысмæт кæд ныббаста,
Уæддæр нæ удтæн хицæн нæй!» — дзырдтай.

Хæлæрттæ, у нæ иудзинад нæртон!
Лæджы удау, — æнусон æмæ фидар,
Æнæуæрст у, æнæмæт у, сæрибар, —
Уый музæтæ фæныхæстой бæстон.
Цы уыдзæни нæ ныв, нæ хъысмæт цахæм, —
Цы уæлдай у, уæддæр нын ивæн нæй:
Æгас дуне æцæгæлон у махæн,
Паддзахы Хъæу — нæ Фыдызæхх фæрнæй!

Ирвæзт мын нæй фыдазарæй ныр дæр,
Мæ карз хъысмæт тæры мæн сарæй сармæ.
Фæллад, тыхстæй мæ ног хæлæртгы арммæ
Фæхастон æз рæвдыдагур мæ сæр.
Лæгъстиагæй, мæхи сын цыма хъардтон,
Мæ рагбонау лæгæууæнкæй ныфсджын,
Мæ фæлмæн уд мæ ног хæлæрттæм радтон,
Фæлæ мын нæу сæ буц салам адджын.

Мæ рох цъассы — фæндаг та йæм кæд уыди, —
Кæм ис æрмæст хъызт, уазал æмæ тар,
Мæныл æваст адджын æхцон æрцыди:
Æртæйæ уæ мæ удæн чи у хæлар,
Мæ хъæбысы ныттыхтон æз. О Пущин,
Ды бакодтай фыццаг мæ къæс бæрæг;
Аицейы бон мæм бацыд фарнау буц цин,
Мæ хасты бон дæ фæрцы сдæн цæрæг.

О Горчаков, уæд арфæйаг дæ ном, —
Йæ узæлдæй дæу не схъал кодта амонд,
Хæдбар удыл нæ байтыгъта йæ аууон, —
Фыццагау дæ хæларуарзаг, æргом.
Нæ фæндæгтæ — æндæр æмæ æндæр;
Хъысмæт та нæ фæхицæн кодта раджы;
Кæрæдзиуыл, нæ хæрхæмбæлды руаджы,
Ныттыхстыстæм æфсымæртау уæддæр.

Фыдазарæй куы басыгъди мæ сæр,
Æцæгæлон куы сдæн, æхæдзар, сидзæр,
Æмæ мæ уд æгъатыр хъызты сидзæн, —
Куы загътон æз, — дæумæ ма уыд уæддæр
Мæ каст, о Дельвиг! Æмæ ды æрцыдтæ,
Ды, зивæджы уæлмонц фырт, æмæ уæд
Мæ джих зæрдæ ног райгас и дæ дзырдтæй,
Мæ карз хъысмæтыл нал кодтон æз мæт.

Нæ чысылæй мах разарын фæндыд,
Æмæ æрдаг зæрдæризæн æвзæрстам;
Дыууæ музæйæн баййæфтам сæ хæрзтæ
Нæ чысылæй — сæ удæхцон рæвдыд.
Æрмæст уæддæр æз къухæмдзæгъд куы уарзтон,
Ды та — сæрхызт, ды — музæты нымд лæг;
Мæ курдиат æз иударон ыскодтон,
Дæуæн та хъомыл кодта уый сындæг.

Нæ уарзы рафт-бафт музæтæн лæггад;
Хæрзаив хъуамæ, уаз æмæ бæрзонд уа:
Фæлæ æвзонгад хин æмæ рæузонд у,
Цæ йын кæны æнцой фæндиаг ад.
Йæ зонд куы 'рцахсы, уæд вæййы æрæджы,
Фæуынæм ма, кæй нæ ныууагътам фæд.
Зæгъ-ма, Вильгельм, нæ цыдыстæм куырмæджы,
Мæ цард-æфсымæр, не 'взонг бонты, уæд?

Афон у ныр! Нæу а дуне аккаг
Нæ хъизæмарæн; уадзæм ныр рæу митæ!
Нæ царды бонтæ хибар ран æрвитæм!
Кæм дæ, хæлар, ыссар-ма мæм фæндаг, —
Æрцу; мæ уды рагфынтæ дæ цуры
Уыдзысты ног цæрдуд æмæ фæлмас;
Кавказы сахъ, тымыгъ бонтыл фæдзурæм,
Фæкæнæм уарзтыл, Шиллерыл ныхас.

Фæуон мæ дзырд... хæлæрттæ, дзагфынг ут!
Уырны мæ, тагъд кæй фендзыстæм кæрæдзи,
Уæ фынгмæ ма кæд бакæнон æрæджы,
Уæд-иу мæнæй «мæнг пехуымпар» зæгъут.
Бæрцæй азмæ æрлæудзынæн уæ разы,
Мæ фæндйæгтæн ралæудзæн сæ рад!
Уæлæрвтæм сисдзæн алчидæр ныуазæн,
Нæй арфæтæн, цæссыгтæн нæй ивад!

Фыццаг нуазæн кæнут йæ былтæм дзаг!
Быныл ныуæзт — нæ иудзинад, нæ уагæн!
О циндзыд музæ, арфæ-ма нын ракæн,
Нæ лицей фод дæ арфæйаг фыццаг!
Мах чи кодта æвзонджы бонты хъомыл, —
Цæры ма æви бацыди мæрдтæм, —
Цыты сидт хъуамæ рауадзæм сæ номыл,
Сæ лæггадæн аккаг æгъдау дæттæм.

Æркæнут ногæй! Нуазгæ у рæвдзæй,
Йæ тæккæ бынмæ, уадзæн нæй æртах дæр!
Фæлæ кæй тыххæй? Базонут æй тагъддæр...
Ура, нæ паддзах! Ракувæм ын, цæй.
Лæг куы у уый дæр! Нæу, æцæг, уæзбын,
У дам-думтæн, дызæрдыгтæн сæ хъазар;
Ныббарæм ын йæ хæрам ми, йæ азар, —
Нæ лицейæн æрæвæрдта уый бын.

Цæрæм нырма, уæд цины бадт — нæ бадт
Æцæг, кæнæм мах азæй азмæ къаддæр;
Чи — ингæны, чи — мæрдты бæстæй дарддæр;
Фыдамондæй нæ уд кæны ивад;
Мах бонвыддæр кæнæм зæрдæйæ, кондæй;
Цæуы нæ царды сусæг ныв æххæст...
Кæй хал у цымæ иунæгæй, зæрондæй
Лицейы бон æрвитыны фыдхæс?..

Æнамонд хæлар!.. Ног фæлтæрты 'хсæн
Уыдзæн уæлдай, æцæгæлон, хæдуазæг;
Уындзæни мах, нæ хъæлдзæг фынг йæ разы,
Цæстысыг ма йын баззайдзæн ныфсæн...
Фæлтау-иу уый дæр иунæгæй, æнкъардæй
Æрбадæд фынгыл, «рухсаг!»-иу зæгъæд,
Æз куыд бадын ныртæккæ, — тард лæг, цардæй, —
Мæнау-иу сурæд мысынæй йæ мæт.

Джусойты Нафийы тæлмац

***

Все в жертву памяти твоей:
И голос лиры вдохнрвенной,
И слезы девы воспаленной,
И трепет ревности моей,
И славы блеск, и мрак изгнанья,
И светлых мыслей красота,
И мщенье, бурная мечта
Ожесточенного страданья.

1825

***

Нывонд дæу мысынæн — æппæт:
Мæ уæлмонц лирæйæн йæ зæлтæ,
Мæ судзгæ утæхсæн, тæнзæрдæ
Чызгайы сонт цæссыгтæ, мæт,
Мæ нæргæ кад, мæ хасты тар дуг,
Зæринрухс хъуыдыты нывæзт,
Мæстытæй, удхæрттæй æвдæрзт
Рæусæнттæ нывæндæг æнкъард уд...

Рæмонты Георы тæлмац

ВАКХИЧЕСКАЯ ПЕСНЯ

                Что смолкнул веселия глас?
                Раздайтесь, вакхальны припевы!
                Да здравствуют нежные девы
И юные жены, любившие нас!
                Полнее стакан наливайте!
                               На звонкое дно
                               В густое вино
                Заветные кольца бросайте!
Подымем стаканы, содвинем их разом!
Да здравствуют музы, да здравствует разум!
                Ты, солнце святое, гори!
                Как эта лампада бледнеет
                Пред ясным восходом зари,
Так ложная мудрость мерцает и тлеет
                Пред солнцем бессмертным ума.
Да здравствует солнце, да скроется тьма!

1825

ВАКХЫ ЗАРÆГ

                Цы фенкъард нæ хъæлдзæджы фынг?
                Уадз уарзыны зарджытæ зæлой!
Уадз чызджытæ бирæ фæцæрой,
                Æгас цæуæнт устытæ, чи уарзы тынг!
                               Уæ нуазæнтæ седзагæй дарут!
                               Сæ зæлаг бынмæ —
Уæ бæзджын сæнмæ
Æнæхин мысайнæгтæ 'ппарут!
Æмхуызонæй нуазæнтæ сисæм бæрзонддæр!
Æгас цæуæд музæ, æгас цæуæд зонд дæр!
                Сыгъдæг хур, ды райтау дæ рухс!
                Рæсугъд сæуæхсидæн йæ цуры
                Нæ цырагъ куыд кæны фæлурс,
Раст, афтæ æнæмæлгæ зонды хур суры
                Йæ цурæй мæнг зонды тых дард.
Æгас цæуæд рухс хур, фæдæлзæхх уæд тар!

Плиты Грисы тæлмац

ЗИМНИЙ ВЕЧЕР

Буря мглою небо кроет,
Вихри снежные крутя;
То, как зверь, она завоет,
То заплачет, как дитя,
То по кровле обветшалой
Вдруг соломой зашумит,
То, как путник запоздалый,
К нам в окошко застучит.

Наша ветхая лачужка
И печальна и темна.
Что же ты, моя старушка,
Приумолкла у окна?
Или бури завываньем
Ты, мой друг, утомлена,
Или дремлешь под жужжаньем
Своего веретена?

Выпьем, добрая подружка
Бедной юности моей,
Выпьем с горя; где же кружка?
Сердцу будет веселей.
Спой мне песню, как синица
Тихо за морем жила;
Спой мне песню, как девица
За водой поутру шла.

Буря мглою небо кроет,
Вихри снежные крутя;
То, как зверь, она завоет.
То заплачет, как дитя.
Выпьем, добрая подружка
Бедной юности моей,
Выпьем с горя; где же кружка?
Сердцу будет веселей.

1825

ЗЫМÆГОН ИЗÆР

Тымыгъ тарæй арв æхгæны,
Миттæ здухгæйæ цæуы:
Куы сырдау фыдниуд ныккæны,
Куы сывæллонау кæуы.
Куы нæ зæронд цары сонтау
Хъæмпæй райхъуысы йæ уаст,
Куы æнафоны бæлццонау
Рудзынг бахойы æваст.

Мах фæлахс хæдзармæ акæс:
Талынг у, æнкъард, мæгуыр,
О зæронд нана, фыдсагъæс
Дæу цæй фæдыл домы ныр?
Æви тымыгъы дзынæзтмæ
Бадæ ды, мæ хур, фæлмæст?
Æви де 'лхуыйы нывæстмæ
Хуыссæг цæстытыл фæхæст?

Баназæм-ма, ме 'взонг азты
Адджындæр мæгуыр лымæн,
Рахæсс къоппа, нуазæм мастæй,
Зæрдæ хъæлдзæгдæр уыдзæн.
Зар мын, денджызæн йæ фæстæ
Дзывылдар куыд цард æнцад,
Азар мын, æхсæвы цæстæй
Донмæ саурæсугъд куыд уад.

Тымыгъ тарæй арв æхгæны,
Миттæ здухгæйæ цæуы,
Куы сырдау фыдниуд ныккæны,
Куы сывæллонау кæуы.
Баназæм-ма, ме 'взонг азты
Адджындæр мæгуыр лымæн,
Рахæсс къоппа, нуазæм мастæй,
Зæрдæ хъæлдзæгдæр уыдзæн.

Плиты Грисы тæлмац

ЗЫМÆГОН ИЗÆР

Уад йæ тарæй арв æмбæрзы,
Здухы митбырдæн мæстæй;
Ниуы куы сырдау, ныхъхъæрзы,
Сабийау ныккæуы стæй.
Куы нæ хъæмпын цары скафы,
Рамæрзы чындзау нæ кæрт,
Куы фæндаггонау æнафон
Рудзынг бахойы фæсхæрд.

У нæ талынг къæс æрхуымæй
Дзаг — æрцарди дзы æнкъард,
Кæд æдзæмæй бадыс уымæн
Ды, мæхи нана, æнцад?
Æви уадтымыгъы хъæрмæ
Бафæлмæцыдтæ æцæг?
Æви де 'лхуыйы уынæрмæ
Кæд æрцахста дæу хуыссæг?

Ды, мæ мæгуыр æвзонг азты
Иуыл адджындæр лымæн,
Баназæм фæйнæ, 'мæ мастæй
Фервæзын кæна мах сæн.
Азар-ма мын дзывылдары
Зарæг, уый фæсфурд куыд цард,
Ноджы буц чызгайы зарæг,
Донмæ райсомæй куыд уад.

Нал ауæрды уад йæхиуыл:
Здухы митбырдæн мæстæй;
Куы хъæддаг сырдау нынниуы,
Сабийау ныккæуы стæй.
Ды, мæ мæгуыр æвзонг азты
Иуыл адджындæр лымæн,
Баназæм фæйнæ, 'мæ мастæй
Фервæзын кæна мах сæн.

Дзасохты Музаферы тæлмац

ПРИЯТЕЛЯМ

Враги мои, покамест я ни слова...
И, кажется, мой быстрый гнев угас;
Но из виду не выпускаю вас
И выберу когда-нибудь любого:
Не избежит пронзительных когтей,
Как налечу нежданный, беспощадный.
Так в облаках кружится ястреб жадный
И сторожит индеек и гусей.

1825

ХÆЛÆРТТÆН

Мæ фыдгултæ, нæма мæ схауд ныхас...
Æнхъæлæн ис: æрмынæг и мæ маст;
Фæлæ уæм дарын æз мæ хъус уæддæр,
Кæйфæнды дæр уæ ссардзынæн кæддæр.
Мæ дзæмбытæ кæй ауадзон сымахæй,
Æрдæгмардæй æрхаудзæн уый дыдагъæй.
Фæхъахъхъæны ма хъæрццыгъа дæр афтæ
Æврæгъты цурæй гогызтæ 'мæ хъазтæ.

Дзасохты Музаферы тæлмац

ПЕСНИ О СТЕНЬКЕ РАЗИНЕ

                         1

Как по Волге-реке, по широкой,
Выплывала востроносая лодка,
Как на лодке гребцы удалые,
Казаки, ребята молодые.
На корме сидит сам хозяин,
Сам хозяин, грозен Стенька Разин,
Перед ним красная девица,
Полоненная персидская царевна.
Не глядит Стенька Разин на царевну,
А глядит на матушку на Волгу.
Как промолвит грозен Стенька Разин:
«Ой ты гой еси, Волга, мать родная!
С глупых лет меня ты воспоила,
В долгу ночь баюкала, качала,
В волновую погоду выносила,
За меня ли молодца не дремала,
Казаков моих добром наделила.
Что ничем тебя еще мы не дарили».
Как вскочил тут грозен Стенька Разин,
Подхватил персидскую царевну,
В волны бросил красную девицу,
Волге-матушке ею поклонился.

                        2

Ходил Стенька Разин
В Астрахань-город
Торговать товаром.
Стал воевода
Требовать подарков.
Поднес Стенька Разин
Камки хрущатые,
Камки хрущатые -
Парчи золотые.
Стал воевода
Требовать шубы.
Шуба дорогая:
Полы-то новы,
Одна боброва,
Друга соболья.
Ему Стенька Разин
Не отдает шубы.
«Отдай, Стенька Разин,
Отдай с плеча шубу!
Отдашь, так спасибо;
Не отдашь — повешу.
Что во чистом поле,
На зеленом дубе,
На зеленом дубе,
Да в собачьей шубе».
Стал Стенька Разин
Думати думу:
«Добро, воевода,
Возьми себе шубу,
Да не было б шуму».

                        3

Что не конский топ, не людская молвь,
Не труба трубача с поля слышится,
А погодушка свищет, гудит,
Свищет, гудит, заливается.
Зазывает меня, Стеньку Разина,
Погулять по морю, по синему:
«Молодец удалой, ты разбойник лихой,
Ты разбойник лихой, ты разгульный буян,
Ты садись на ладьи свои скорые,
Распусти паруса полотняные,
Побеги по морю по синему.
Пригоню тебе три кораблика:
На первом корабле красно золото,
На втором корабле чисто серебро,
На третьем корабле душа-девица».

1826

ЗАРДЖЫТÆ СТЕНЬКÆ РАЗИНЫЛ

                        1

Волгæ-фурды уылæнты уæрæхыл
æлфгæнгæ фæцæйцыд нау цыргъбырынкъ, —
Уый йæ уæлæ наудзутæ, хъæбатыр
Хъазахъхъæгтæ, сау лæппутæ бадынц.
Науы фындзыл бады уым сæ разæй,
Бады хистæр, карз лæг Стенькæ Разин.
Ис йæ разы саурæсугъд гуырвидыц,
Персийы паддзахы чызг, ыскъæфт чызг.
Стенькæ Разин буц чызгмæ нæ кæсы, —
Волгæмæ, нæртон мадмæ нымдзаст ис.
Æмæ сдзырдта карз лæг Стенькæ Разин:
«О, ды куы дæ, Волгæ, мад, ныййарæг!
Сабийæ мын ды дæ дзидзи дардтай,
Даргъ æхсæвты мæн уызтай, рæвдыдтай,
Мæн хызтай тызмæг уылæнтæй хъызты,
Хуыссæг-иу дыл не 'рхæцыд мæн тыххæй;
Ды хæзна мæ хъазахъхъæгтæн радтай,
Мах та дын нырма нæ фестæм ницы».
Фестад дын уæд карз лæг Стенькæ Разин,
Фелвæста паддзахы чызджы арвмæ
Æмæ донмæ саурæсугъды фехста,
Волгæйæн-ныййарæгæн нывондау.

                        2

Бафтыд Стенькæ Разин
Астраханмæ иухатт, —
Базайраг æрласта.
Ай-хуыздæр лæвæрттæ
Горæты сæр домы.
Радта Стенькæ Разин
Урс зæлдаг хъуымæцтæ,
Урс зæлдаг хъуымæцтæ,
Даритæ зæринбыд.
Горæты сæр ноджы
Тинты кæрц куы домы.
Тинты кæрц зынаргъ у,
Ноджы у дзыхъхъынног:
Иу фæдджи — уырддзармæй,
Иннæ та — сæлавыр.
Æмæ Стенькæ Разин
Ахæм кæрц куыд радта?
«Ратт æй, Стенькæ Разин,
Ратт дæ кæрц, дæ фидыц!
Бузныг дын — кæд раттай,
Кæд нæ раттай, — ауыгъд
Ды уыдзынæ тулдзыл,
Тыгъд быдыры астæу
Иу цъæхсыфтæр тулдзыл,
Даргъ кæрцы куыдздзармæй».
Æмæ Стенькæ Разин
Хинымæр ыскарста:
«Горæты сæр, айс æй,
Айс мæ кæрц, мæ тинты,
Айс мæ кæрц, мæ тинты,
Фæлæ ма схæц цинтыл».

                        3

Уый бæхы хуыррытт, йе лæджы цъæхахст,
Йе фæдисы хъæр, мыййаг, нæ хъуысы;
Уый та уад-тымыгъ ниуы, 'хситт кæны,
Ниуы, 'хситт кæны, зары риуы дзаг.
Сиды, басиды Стенькæ Разинмæ —
Балцы ралæбур фурд, цъæх денджызыл:
«Ды лæгау лæг дæ, сахъ абырæг дæ,
Сахъ абырæг дæ, уарзыс карз лæбурд,
Цæй-ма, бабад-ма ды дæ рог наутыл,
Айтындз дымгæмæ ды кæттаг пæлæз,
Ауай, алæбур фурд, цъæх денджызыл,
Æз æртæ науы дæумæ 'ртæрдзынæн:
Ис уым иу науыл сырх, зæрин хæзна,
Ис уым дыккагыл — урс, æвзист хæзна,
Æмæ иннæуыл — чызгай, саурæсугъд».

Джусойты Нафийы тæлмац

ПРОРОК

Духовной жаждою томим,
В пустыне мрачной я влачился, —
И шестикрылый серафим
На перепутье мне явился.
Перстами легкими как сон
Моих зениц коснулся он.
Отверзлись вещие зеницы,
Как у испуганной орлицы.
Моих ушей коснулся он, —
И их наполнил шум и звон:
И внял я неба содроганье,
И горний ангелов полет,
И гад морских подводный ход,
И дольней лозы прозябанье.
И он к устам моим приник,
И вырвал грешный мой язык,
И празднословный и лукавый,
И жало мудрыя змеи
В уста замершие мои
Вложил десницею кровавой.
И он мне грудь рассек мечом,
И сердце трепетное вынул,
И угль, пылающий огнем,
Во грудь отверстую водвинул.
Как труп в пустыне я лежал.
И Бога глас ко мне воззвал:
«Восстань, пророк, и виждь, и внемли,
Исполнись волею моей,
И, обходя моря и земли,
Глаголом жги сердца людей».

1826

ПЕХУЫМПАР

Æз удварн агуырдтон уырзæй
Сыгъд быдыры — цæр дзы йе амæл.
Æваст мыл харæбазыр зæд
Мæ балцы саджилвæды амбæлд.
Рæу арм мæ гагуытыл сындæг
Æрхаста базырджын хæрзæг,
Æмæ æгас дуне æмбойны
Ысуыдтон халонау мæ уоны.
Мæ хъустæм февзыста æваст,
Æмæ сæ азæлыд хъæрахст,
Ыстæй уæд хъуыстон: арв куыд ризы,
Куыд тæхы рухс бæрзæндты зæд,
Дæлфурд куыд уадзы хилæг фæд,
Уидаг мæстæг мæры куыд хизы.
Мæ коммæ йе 'внæлд уыд хæрзуаг,
Фæлæ мын ме 'нæнымд æвзаг,
Мæ хин æвзаг быныл ыстыдта.
Ныджджих дæн, нал зыдтон сæрфат,
Фæлæ мын зондджын калмы фат
Мæ комы тугармæй ныфтыдта.
Æрфаста мын мæ риу йæ кард,
Тæлфгæ мын фелвæста мæ зæрдæ,
Зынджы къæртт уый бæсты, цъæх арт,
Ныууагъта фаст риуы æвæрдæй.
Æз мардау — зæххыл, зæхх — уырыд,
Мæныл Хуыцауы дзырд нæрыд:
«Раст, пехуымпар, ыскæс дæ цæстæй,
Фæдон мæ барвæндæн ысу,
Фæзил-иу хæхтæ æмæ фæзтыл,
Зæрдæтæ ды ныхасæй судз».

Джусойты Нафийы тæлмац

***

Каков я прежде был, таков и ныне я:
Беспечный, влюбчивый. Вы знаете, друзья,
Могу ль на красоту взирать без умиленья,
Без робкой нежности и тайного волненья.
Уж мало ли любовь играла в жизни мной?
Уж мало ль бился я, как ястреб молодой,
В обманчивых сетях, раскинутых Кипридой,
А не исправленный стократною обидой,
Я новым идолам несу мои мольбы...

1826

***

Цы уыдтæн рагбонты, æз ахæм дæн ныр дæр:
Æнæмæт, уарзтæмхиц. Мæ хæлæрттæ, зæгъут,
Рæсугъды фидыцмæ цæстдарынæй фылдæр —
Нымдгæнгæ, адæргæй — цæмæ тырна мæ уд?
Чысыл нæ фæхъазыд мæ царды уарзт мæнæй,
Æрыгон цъиусурау мæн ахстой хатт хызæй
Æвзонг рæсугъд зæдтæ, мæ уæнгтæ-иу мын бастой,
Уæддæр нæ фæхауди мæ сонт зæрдæ сæ уарзтæй, ~
Уæддæр та ног зæдтæм мæ кувинаг хæссын...

Джусойты Нафийы тæлмац

ЗИМНЯЯ ДОРОГА

Сквозь волнистые туманы
Пробирается луна,
На печальные поляны
Льет печально свет она.

По дороге зимней, скучной
Тройка борзая бежит,
Колокольчик однозвучный
Утомительно гремит.

Что-то слышится родное
В долгих песнях ямщика:
То разгулье удалое,
То сердечная тоска...

Ни огня, ни черной хаты,
Глушь и снег... Навстречу мне
Только версты полосаты
Попадаются одне...

Скучно, грустно... Завтра, Нина,
Завтра к милой возвратясь,
Я забудусь у камина,
Загляжусь не наглядясь.

Звучно стрелка часовая
Мерный круг свой совершит,
И, докучных удаляя,
Полночь нас не разлучит.

Грустно, Нина: путь мой скучен,
Дремля смолкнул мой ямщик,
Колокольчик однозвучен,
Отуманен лунный лик.

1826

ЗЫМÆГОН ФÆНДАГ

Урс æврæгъты сабыр малы
Мæй куыддæр цыма фæхъус,
Зæхмæ йе 'нкъард тынтæ калы,
Тар быдыртыл тауы рухс.

Митæмбæрзт æнкъард фæндæгтыл
Бæхты се скъæрæг тæры,
Мырмыраг æдзухæй бæхтыл
Разæй иухуызон нæры.

Бæхтæрæджы сабыр зарды
Хион рахатын нæу зын:
Куы йæ сæфт цин ивгъуыд царды,
Куы йæ зæрдæйы кæрзын.

Никуы рухс, нæдæр хæдзар и,
Мигъ æнæкæрон. Æрмæст
Разæй тыгъд быдыры тары
Ахсы верстытæ мæ цæст.

А фæндаг æнкъард у... Нинæ,
Раздæхдзынæн та дæм сом
Æмæ пецы фарсмæ иумæ
Сабыр баддзыстæм æнгом.

Сахатамонæн нымадæй
Уæд йæ зиллаккыл цæудзæн,
Æмæ 'мбисæхсæв дæр райдай —
Мах нæ фæхицæн кæндзæн.

Сагъæс, Нинæ: фæндаг даргъ у,
Бæхтæрæг кæны фынæй,
Мырмыраджы цагъд æнкъард у,
Мигъты аныгъуылди мæй.

Плиты Грисы тæлмац

ПОЭТ

Пока не требует поэта
К священной жертве Аполлон,
В заботах суетного света
Он малодушно погружен;
Молчит его святая лира;
Душа вкушает хладный сон,
И меж детей ничтожных мира,
Быть может, всех ничтожней он.

Но лишь божественный глагол
До слуха чуткого коснется,
Душа поэта встрепенется,
Как пробудившийся орел.
Тоскует он в заботах мира,
Людской чуждается молвы,
К ногам народного кумира
Не клонит гордой головы;
Бежит он, дикий и суровый,
И звуков и смятенья полн.
На берега пустынных волн,
В широкошумные дубровы...

1827

ПОЭТ

Поэты цалынмæ нывондæн
Нæ хона арвмæ Аполлон,
Уæдмæ сæ зилахары бонтæн
Ныгъуылы, ницы у йæ бон.
У дзаг зæххон мæтæй йæ зæрдæ,
Кæны йæ уаз фæндыр фынæй.
Æнхъæлынц: а зæххы фыддæртæн
Сæ астæу уымæй фыддæр нæй.

Фæлæ уæлвонг бæсты рæузæлтæ
Йæ къæрцхъус ацахсæд æрмæст, —
Поэтæн фестъæлфы йæ зæрдæ,
Цыма æрыхъал и цæргæс.
Хыхсы уый дзолгъо-змæлдæй, хъазтæй,
Йæ уæнгæл — дам-думтæ, хæлæг.
Хыхы раз не 'рлæууы ныфссастæй,
Йæ хъал сæр не 'руадзы ныллæг.
Фæтæхы знæт мырты тæмæнтыл, —
Тызмæг, æгæнон æмæ 'нкъард, —
Ысвæййы сонт уадæн æрвад,
Ыскæны бæлæстæй лымæнтæ.

Хъодзаты Æхсары тæлмац

19 ОКТЯБРЯ 1827

Бог помочь вам, друзья мои,
В заботах жизни, царской службы,
И на пирах разгульной дружбы,
И в сладких таинствах любви!

Бог помочь вам, друзья мои,
И в бурях, и в житейском горе,
В краю чужом, в пустынном море,
И в мрачных пропастях земли!

1827

1827 АЗЫ 19-ÆМ ОКТЯБРЬ

Æмгæрттæ, аудæд Хуыцау
Сымахыл — балцыты, бынаты,
Хæсты, хæлæртты фарсмæ бадты,
Уæ уарзт уыл узæлæд зæдау!

Æмгæртгæ, аудæд Хуыцау
Сымахыл — масты бон, уæ рысты,
Хъызтыты, зæххы бын фыргуысты,
Куы тыхса знæт фурды уæ нау!

Хъодзаты Æхсары тæлмац

***

                                          26 мая 1828

Дар напрасный, дар случайный,
Жизнь, зачем ты мне дана?
Иль зачем судьбою тайной
Ты на казнь осуждена?

Кто меня враждебной властью
Из ничтожества воззвал,
Душу мне наполнил страстью,
Ум сомненьем взволновал?..

Цели нет передо мною:
Сердце пусто, празден ум,
И томит меня тоскою
Однозвучный жизни шум.

1828

***

                                     1828 азы 26 май

Сæфы курдиат дзæгъæлæй,
Цæй, цæмæн мын рарди цард? —
Худы удисæг кæл-кæлæй,
Дары ифтонгæй йæ кард.

Уæ, цы дæлимон, цы зæд дæ,
Рыгæй чи рахаста мæн,
Монцтæй чи сифтыгъта зæрдæ,
Сæр — гуырысхотæй? Цæмæн?..

Тар, æнæнысан — мæ фидæн:
Зæрдæ — афтид, зонд — æдых.
Царды иугæндзон хъæр-ниудæй
Тайы, ихсийы мæ тых.

Хъодзаты Æхсары тæлмац

***

Кобылица молодая,
Честь кавказского тавра,
Что ты мчишься, удалая?
И тебе пришла пора;
Не косись пугливым оком,
Ног на воздух не мечи,
В поле гладком и широком
Своенравно не скачи.
Погоди; тебя заставлю
Я смириться подо мной:
В мерный круг твой бег направлю
Укороченной уздой.

1828

***

Гъей, Кавказы фидыц, байраг,
Буц, æдзæф емылыкк — ефс,
Райсом а лæппу — дæ барæг,
Ифтонг — саргъ æмæ дæ ехс.
Ма кæ дзагъултæ сырддзастæй,
Уадз дæ армаццаг, æрлæуу.
Багъæц, ног чындзау-иу, уастæн,
Æз æрцараздзынæн дæу.
Ды — мæ удæнцой мæ зыны,
Иумæ — не стæртæ, нæ тох.
Сиргæ уайдзынæ мæ быны.
Зон: æндон къухты — дæ рох!

Хъодзаты Æхсары тæлмац

УТОПЛЕННИК

Прибежали в избу дети,
Второпях зовут отца:
«Тятя! тятя! наши сети
Притащили мертвеца».
«Врите, врите, бесенята, -
Заворчал на них отец; -
Ох, уж эти мне ребята!
Будет вам ужо мертвец!

Суд наедет, отвечай-ка;
С ним я ввек не разберусь:
Делать нечего; хозяйка,
Дай кафтан: уж поплетусь...
Где мертвец?» — «Вон, тятя, э-вот!»
В самом деле, при реке,
Где разостлан мокрый невод,
Мертвый виден на песке.

Безобразно труп ужасный
Посинел и весь распух.
Горемыка ли несчастный
Погубил свой грешный дух,
Рыболов ли взят волнами,
Али хмельный молодец,
Аль ограбленный ворами
Недогадливый купец?

Мужику какое дело?
Озираясь, не спешит;
Он потопленное тело
В воду за ноги тащит,
И от берега крутого
Оттолкнул его веслом,
И мертвец вниз поплыл снова
За могилой и крестом.

Долго мертвый меж волнами
Плыл, качаясь, как живой;
Проводив его глазами,
Наш мужик пошел домой.
«Вы, щенки! за мной ступайте!
Будет вам по калачу,
Да смотрите ж, не болтайте,
А не то поколочу».

В ночь погода зашумела,
Взволновалася река,
Уж лучина догорела
В дымной хате мужика,
Дети спят, хозяйка дремлет,
На полатях муж лежит,
Буря воет; вдруг он внемлет:
Кто-то там в окно стучит.

«Кто там?» — «Эй, впусти, хозяин!» —
«Ну, какая там беда?
Что ты ночью бродишь, Каин?
Черт занес тебя сюда;
Где возиться мне с тобою?
Дома тесно и темно».
И ленивою рукою
Подымает он окно.

Из-за туч луна катится —
Что же? голый перед ним:
С бороды вода струится,
Взор открыт и недвижим,
Все в нем страшно онемело,
Опустились руки вниз,
И в распухнувшее тело
Раки черные впились.

И мужик окно захлопнул:
Гостя голого узнав,
Так и обмер: «Чтоб ты лопнул!»
Прошептал он, задрожав.
Страшно мысли в нем мешались.
Трясся ночь он напролет,
И до утра все стучались
Под окном и у ворот.

Есть в народе слух ужасный:
Говорят, что каждый год
С той поры мужик несчастный
В день урочный гостя ждет;
Уж с утра погода злится,
Ночью буря настает,
И утопленник стучится
Под окном и у ворот.

1828

ДОНЛАСТ

Фыдмæ базгъордтой йæ фырттæ,
Хæдзары йæм дзурынц тагъд:
«Дада! О, Дада! Нæ хызтæ
Райстой доны былмæ мард».
«Сайут, сайут та, сайтантæ, —
Райхъуысти сæ фыды хъæр. —
Охх, охх, ацы къæбæдатæ!
Мард циу — фендзæни уæ сæр!

Тæрхондон кæндзæни дзурын,
Дзуапп ын раттын нæу мæ бон;
Нæй гæнæн, æфсин, дæ цуры
Къандзол раппар, æз цæуон...
Мард кæм и?» — «Кæс, уартæ, дада!»
Æмæ доны был, хæстæг,
Кæсагахсæн хыз кæм адаргъ,
Мард лæг уым зыны æцæг.

Донласты хуыз зæрдæ мардта,
Барæсыд, ныцъцъæх бынтон.
Уый æнамонд исчи ссардта
Ам тæригъæддаг кæрон,
Кæсагахсæджы фæласта
Дон, йе — расыгдзæф лæджы,
Æви, къæрных кæмæй байста,
Ахæм базаргæнæджы?

Музуккагмæ лаз цы дары?
Акаст алырдæм лыстæг,
Къæхтæй тагъд-тагъд донласт буары
Былмæ баласта хæстæг
Æмæ доны гуылфмæ рогæй
Марды барæцыгъта, дард —
Цырт, ингæнагурæг ногæй
Дарддæр аленк кодта мард.

Узгæ цыд тызмæг уылæнтыл
Донласт удæгасау раст.
Акаст музуккаг йæ фæдыл,
Стæй йæ хæдзармæ фæраст.
«Тагъд, къæбыстæ, цом мæ фæстæ!
Цом, уыдзæн гуылтæй уæ хæрд,
Фæлæ ма хæссут ныхæстæ,
Науæд уын уыдзæн æфхæрд».

Сызнæт уад æхсæвы тары,
Раивылд йæ былтæм дон.
Музуккаджы тар хæдзары
Цырагъ бамынæг бынтон.
Пот хуыссынц, фын дауы усы,
Тæрхæгыл æрфынæй лæг.
Уад нынниуы: лæг дын хъусы:
Рудзынг хостæуы сындæг.

«Чи дæ?» — «Бауадз мæ!» — «Цы кæныс,
Цæй, цы бæллæх у, цы дæ,
Каин, ныр æхсæв цы хæтыс?
Зин дæ сардыдта мæнмæ?
Æз дæуыл цы мæлон хурхæй?
Хæдзар тар æмæ къуындæг...»
Æмæ зивæггæнаг къухæй
Рудзынг байгом кодта лæг.

Мигъты аууон мæй фæлæсы —
Уый та циу? Бæгънæгæй мард:
Дон йæ зачъетæй лæдæрсы,
Ирд йæ цæстæнгас, æнцад.
Раст йæ уындæй ризы зæрдæ,
Къухтæ сты зæбулæй уагъд,
Æмæ сау хæфсыты сæртæ
Арф йæ рæсыд буары сагъд.

Марды музуккаг куы суыдта,
Рудзынг атъæпп ласта уæд,
«Дæлзæхх фест!» — ма ризгæ сдзырдта,
Уазæгæй дзы бацыд мæт.
Æхсæв-бонмæ лæг фæрызти,
Не сси тарст хъуыдытæй цух,
Æмæ боныцъæхмæ хъуысти
Хойын рудзгуытыл æдзух.

Иу хабар уæдæй фæстæмæ
Тасад адæммæ хæссы:
'Намонд музуккаг æнхъæлмæ
Ал' аз уазæгмæ кæсы.
Рæстæг райсомæй ысхъызы,
Уад æхсæв нæ кæны цух,
Æмæ донласты хост хъуысы
Дуæрттыл, рудзгуытыл æдзух.

Плиты Грисы тæлмац

АНЧАР^[2]

В пустыне чахлой и скупой,
На почве, зноем раскаленной,
Анчар, как грозный часовой,
Стоит один во всей вселенной.

Природа жаждущих степей
Его в день гнева породила,
И зелень мертвую ветвей
И корни ядом напоила.

Яд каплет сквозь его кору,
К полудню растопись от зною,
И застывает ввечеру
Густой прозрачною смолою.

К нему и птица не летит,
И тигр нейдет: лишь вихорь черный
На древо смерти набежит —
И мчится прочь, уже тлетворный.

И если туча оросит,
Блуждая, лист его дремучий,
С его ветвей, уж ядовит,
Стекает дождь в песок горючий.

Но человека человек
Послал к анчару властным взглядом.
И тот послушно в путь потек
И к утру возвратился с ядом.

Принес он смертную смолу
Да ветвь с увядшими листами,
И пот по бледному челу
Струился хладными ручьями;

Принес — и ослабел и лег
Под сводом шалаша на лыки,
И умер бедный раб у ног
Непобедимого владыки.

А царь тем ядом напитал
Свои послушливые стрелы
И с ними гибель разослал
К соседям в чуждые пределы.

1828

АНЧАР^[2]

Тыгъд быдыр, зæхх ныддур, йæ цъар
Быгъдæг, сыгъд-уырыд у, дзæгæрæг.
Зæхгæсау дзы æрмæст анчар
Зыбыты иунæгæй æрцæрæг.

Уый быдыр, дойныйæ тыхстæй,
Цыккодта мадау иубон аргæ.
Йæ сыф, йæ цæнгтæ йын ыстæй
Фыдæнæн байдзаг кодта маргæй.

Зæхх бонрæфтæм ысси фыдтæвд,
Уæд марг анчары цъарæй хъары,
Ыстæй, куы нал вæййы æнтæф,
Уæд писийау ныссæлы цъарыл.

Нæ цæуы маргъ дæр уымæ 'ввахс,
Кæд уад фæзыны хатт æвзидæг
Мæлæты бæласмæ æваст,
Уæддæр уысммæ фæвæййы лидзæг.

Кæд искуы-иу дзæгъæл æврагъ
Анчарыл мигъдзæссыг æппары,
Уæддæр йæ сау сыфтæй æртах
Хъæстæйæ хус мæрыл лыуары.

Фæлæ лæджы анчармæ лæг
Фæбалц кодта тызмæг фæкастæй.
Фæци йын коммæгæс цæуæг
Æмæ йын райсом марг æрхаста.

Æрхаста марг писи — мæлæт,
Хъæстæ къалиу, йæ сыфтæ 'руадæй,
Фæлæ йæ фæлурс ныхыл уæд
Йæ сур хид уазал донау уади.

Æрхаста — удивад, фæллад,
Йæ халагъуды уый ныххауди,
Æппæтхъом хицауы дæлфад
Мæгуыр цагъайраг лæг ныммарди.

Ны кодтаид йæ паддзах мæт,
Йæ фæттæ систа маргыл дауын,
Ыстæй сыл фервыста мæлæт
Йæ сыхаг адæмтæн рæдауæй.

Плиты Грисы тæлмац

ЦВЕТОК

Цветок засохший, безуханный,
Забытый в книге вижу я;
И вот уже мечтою странной
Душа наполнилась моя:

Где цвел? когда? какой весною?
И долго ль цвел? и сорван кем,
Чужой, знакомой ли рукою?
И положен сюда зачем?

На память нежного ль свиданья,
Или разлуки роковой.
Иль одинокого гулянья
В тиши полей, в тени лесной?

И жив ли тот, и та жива ли?
И нынче где их уголок?
Или уже они увяли,
Как сей неведомый цветок?

1828

ДИДИНÆГ

Ныруади чиныджы æвæрдæй,
Нытътъæпæн, раст цыма сыфтæр.
Кæсын æм æз æмæ мæ зæрдæ
Ныдздзæгъæл сагъæсты куыддæр...

Цымæ кæм æрзади? Цы уалдзæг?
Ыстæй йæ чи 'ртыдта? Цæмæн?
Кæй къухы 'рмыдул и йæ хъал зæнг?
Куыд баззад ацы сыфты 'хсæн?

Кæмæндæр уарзоны лæвар у?
Æви фæхицæн ысты кæд?
Кæнæ йæ 'ртыдта чидæр фарон,
Æд чиныг хъæдмæ ку' ацыд, уæд?

Кæм ысты ныр? Цымæ куыд рауад
Сæ фæндаг иумæ? хорз? æвзæр?
Æви сæ цард бынтондæр баруад
Раст а дидинæджы хуызæн?

Хуыгаты Сергейы тæлмац

КАЛМЫЧКЕ

Прощай, любезная калмычка!
Чуть-чуть, назло моих затей,
Меня похвальная привычка
Не увлекла среди степей
Вслед за кибиткою твоей.
Твои глаза, конечно, узки,
И плосок нос, и лоб широк,
Ты не лепечешь по-французски,
Ты шелком не сжимаешь ног,
По-английски пред самоваром
Узором хлеба не крошишь,
Не восхишаешься Сен-Маром,
Слегка Шекспира не ценишь,
Не погружаешься в мечтанье,
Когда нет мысли в голове.
Не распеваешь: Ma dov'e^[3],
Галоп не прыгаешь в собранье...
Что нужды? — Ровно полчаса,
Пока коней мне запрягали,
Мне ум и сердце занимали
Твой взор и дикая краса.
Друзья! не все ль одно и то же:
Забыться праздною душой
В блестящей зале, в модной ложе
Или в кибитке кочевой?

1829

ХЪАЛМЫХЪХЪАГ ЧЫЗГÆН

Хæрзбон, хъалмыхъхъаг чызг — æгæнон!
Гыццыл ма бахъуыд мæн æрмæст, —
Ныууадзон дард мæ зæхх — мæ бæстæ
Æмæ дæ чъибиткайы фæстæ
Фæлидзон тыгъд быдырмæ æз.
Дæ цæстытæ — цъынддзæф, дæ уæнгтæ —
Зæрдæисгæ æмæ тæрсаг,
Цыллæйы н' атъыссыс дæ зæнгтæ,
Нæ зоныс францусаг æвзаг.
Нæ кæрдыс дзул алдымбыд карстæй,
Дæ цайдан англисбæстаг нæу,
Шекспиры фыстытæ нæ кастæ,
æн-Мар нæ цыбæл кодта дæу,
Дæ сæнтты никуы стахтæ арвмæ.
Йæ фæстæ уæздæтты куывды
«Кæм дæ» нæ ныззарыдтæ ды,
Æмæ нæ хъуыст дæ зарын дардмæ.
Цы у сахаты 'рдæг! Бæхтæ мын
Ифтыгътой цалынмæ, уæдмæ
Мæныл ысирвæзти сырх тæмæн,
Æмæ дæ ахæсты фæдæн.
Ныр уын, лæппутæ, раст куы зæгъон.
Уæд сæ мæнæн уæлдай дæр нæй, —
Фæсизæр галуанæй ыздæхон
Æви чъибиткайы къуымæй.

Хуыгаты Сергейы тæлмац
 

ЗИМНЕЕ УТРО

Мороз и солнце; день чудесный!
Еще ты дремлешь, друг прелестный —
Пора, красавица, проснись:
Открой сомкнуты негой взоры
Навстречу северной Авроры,
Звездою севера явись!

Вечор, ты помнишь, вьюга злилась,
На мутном небе мгла носилась;
Луна, как бледное пятно,
Сквозь тучи мрачные желтела,
И ты печальная сидела —
А нынче... погляди в окно:

Под голубыми небесами
Великолепными коврами,
Блестя на солнце, снег лежит;
Прозрачный лес один чернеет,
И ель сквозь иней зеленеет,
И речка подо льдом блестит.

Вся комната янтарным блеском
Озарена. Веселым треском
Трещит затопленная печь.
Приятно думать у лежанки.
Но знаешь: не велеть ли в санки
Кобылку бурую запречь?

Скользя по утреннему снегу,
Друг милый, предадимся бегу
Нетерпеливого коня
И навестим поля пустые,
Аеса, недавно столь густые,
И берег, милый для меня.

1829

ЗЫМÆГОН РАЙСОМ

У райдзаст, суруазал, æрдаг бон!
Дæуæн та у нырма фынафон, —
Чызгай, цæй, райхъал у, нæу зын:
Дæ цæстæй ракæс æмæ райгæ,
Цæгатаг хуры цæстмæ уайгæ
Сæууон ыстъалыйау фæзын!

Ызнон изæр ма тымыгъ ниудта,
Мигъ арвыл мигъы сæрты схъиудта,
Уæларвыл сойы къæмау мæй
Йæ мигъпæлæзы бурбын дардта,
Ды та æрхуымзæрдæйæ бадтæ, —
Ныр... Акæс рудзынгæй фæрнæй:

Сыгъдæг арв адардта цъæх-цъæхид,
Хæрдгæбыд гауызау, сыгъдæг мит
Сæнт хурмæ рухсивæн хæссы.
Æрмæст ма хъæд йæ сау нæ ивы,
Дæлчырс дæр назы цъæх æрттивы,
Дон ихæй ирддзастæй кæсы.

Ысмал и дзиндзы рухс дæ уаты.
Къæрццытæ систой сугтæ арты,
Нæма сты дурын пецы сыгъд.
Хъæрмуст уаты у зæрдæ райаг,
Хуыздæр та уымæй — бур ефс уайаг
Куы 'рцæуид дзоныгъы ифтыгъд.

Сæууон митыл нæ дзоныгъ уаид,
Нæ зæрдæ хъал дугъонæй раид,
Тæлтæг бæхæн — æхцон йæ цыд.
Мах фениккам нæ быдыр афтид,
Нæ хъæд, нæ доны был, — уым бафтид
Мæ удыл иу хатты рæвдыд.

Джусойты Нафийы тæлмац

***

Я вас любил: любовь еще, быть может,
В душе моей угасла не совсем;
Но пусть она вас больше не тревожит;
Я не хочу печалить вас ничем.
Я вас любил безмолвно, безнадежно,
То робостью, то ревностью томим;
Я вас любил так искренно, так нежно,
Как дай вам Бог любимой быть другим.

1829

***

Æз уарзтон дæу: уый, чи зоны, нырма дæр
Мæ сусæг уарзт мæ удрæбын тæлфы,
Уæддæр дæумæ уый мауал уæд нымады, —
Дæ удвæндиаг уæд дæ цард, дæ фын.
Æз уарзтон дæу, мæ уд къуыттыйæ рафтыд,-
Дæ сæрыл тайгæ дунемæ быцæу.
Æз уарзтон дæу фæлмæн зæрдæйæ, — афтæ,
Хуыцау зæгъæд, цы уарза уый дæр дæу.

Джусойтпы Нафийы тæлмац

***

Æз уарзтон дæу; уарзт, чи зоны, мæ риуы
Нæма ахуыссыд абон дæр бынтон,
Фæлæ ма уым дæу азымгæнæг чи у! —
Дæ зæрдæ риссын кæнын у кæй бон!
Æз уарзтон дæу, дæ уынд мæ хурау тавта,
Дæ цуры-иу нæ уæндыдтæн сым дæр;
Æз дæу куыд уарзтон буцзæрдæйæ афтæ,
Тæхуды, дæу куы бауарзид æндæр.

Дзасохты Музаферы гпæлмац

***

Брожу ли я вдоль улиц шумных,
Вхожу ль во многолюдный храм,
Сижу ль меж юношей безумных,
Я предаюсь моим мечтам.

Я говорю: промчатся годы,
И сколько здесь ни видно нас,
Мы все сойдем под вечны своды —
И чей-нибудь уж близок час.

Гляжу ль на дуб уединенный,
Я мыслю: патриарх лесов
Переживет мой век забвенный,
Как пережил он век отцов.

Младенца ль милого ласкаю,
Уже я думаю: прости!
Тебе я место уступаю:
Мне время тлеть, тебе цвести.

День каждый, каждую годину
Привык я думой провождать,
Грядущей смерти годовщину
Меж их стараясь угадать.

И где мне смерть пошлет судьбина?
В бою ли, в странствии, в волнах?
Или соседняя долина
Мой примет охладелый прах?

И хоть бесчувственному телу
Равно повсюду истлевать,
Но ближе к милому пределу
Мне все б хотелось почивать.

И пусть у гробового входа
Младая будет жизнь играть,
И равнодушная природа
Красою вечною сиять.

1829

***

Фæнды нæ хъæлдзæг уынгтæм рафтон,
Фæнды сыгъдæг аргъуаны уон,
Йе сонт лæппуты къорды бадон —
Мæ сæнттæн нал вæййы кæрон.

Фæзæгъын: рæстæг ныл цæудзæни,
Æмæ цæйбæрц фæнды уæм мах, —
Мæлын нæ алкæй дæр хъæудзæни,
Ныр дæр нæ иуы рад у тагъд.

Куы кæсын рагон тулдз бæласмæ —
Фæзæгъын: бæлæстæн сæ сæр
Фыдæлты батыдта мæ размæ,
Ныр та уый батондзæн мæн дæр.

Фæнды сывæллоны рæвдауон, —
«Хæрзбон, мæ хур! — æз ын зæгъын, —
Мæ дуг фæци, ныр у дæу афон,
Мæ бынат æз дæуæн дæттын...»

Хъуыдыгæнгæ æрвитын аз дæр,
Хъуыдыгæнгæ æрвитын бон:
Мыййаг кæд базонин æз раздæр
Мæ царды 'рцæуинаг кæрон.

Хъысмæт мын амæлæт кæм ратдзæн,
Хæсты æви фæндагыл дард?
Æви сыхаг сыджытмæ бафтдзæн
Æдзæмæй, уазалæй мæ мард?

Æмæ кæмфæнды уæвын мардæн
Лæзæрæн ран уæлдай нæу кæд,
Уæддæр фæндыд мæн рагæй ардæм —
Куы уаин хи бæсты ныгæд.

Стæй уадз мæ ингæныл дуг ива,
Æвзонгæй цард кæна йæ хъазт,
Æмæ æгомыг æрдз æрттива
Рæсугъд æнусы бонмæ раст.

Плиты Грисы тæлмац

КАВКАЗ

Кавказ подо мною. Один в вышине
Стою над снегами у края стремнины;
Орел, с отдаленной поднявшись вершины,
Парит неподвижно со мной наравне.
Отселе я вижу потоков рожденье,
И первое грозных обвалов движенье.

Здесь тучи смиренно идут подо мной;
Сквозь них, низвергаясь, шумят водопады;
Под ними утесов нагие громады;
Там ниже мох тощий, кустарник сухой;
А там уже рощи, зеленые сени,
Где птицы щебечут, где скачут олени.

А там уж и люди гнездятся в горах,
И ползают овцы по злачным стремнинам,
И пастырь нисходит к веселым долинам,
Где мчится Арагва в тенистых брегах,
И нищий наездник таится в ущелье,
Где Терек играет в свирепом веселье;

Играет и воет, как зверь молодой,
Завидевший пищу из клетки железной;
И бьется о берег в вражде бесполезной
И лижет утесы голодной волной...
Вотще! нет ни пищи ему, ни отрады:
Теснят его грозно немые громады.

1829

КАВКАЗ

Кавказ ис мæ быны. Бæрзонд хохæн æз
Фæлгæсын фæйнæрдæм йæ митæмбæрзт тигъæй,
Мæ бафале цъуппæй ыстæхæг цæргæс.
Æвзарын мæ дæле тæлтæг дæтты гуырæн,
Тæссаг зæйтæн рæгътæй сæ фыццаг лæбырæн.

Ам мигътæ мæ быны кæнынц ныр хæлбурцъ,
Æхсæрдзæнтæ се хсæн хæл-хæл кæнынц рæгътæи,
Уынын æз сæ быны хæрз бæгънæг къæдзæхтæ,
Хъуынахæст къуылдымтæ, уым къутæр фæбур,
Дæлдæр та хъæдыкъох, кæрдæгхæст цъæх тагтæ,
Уым зарынц ныр мæргътæ, уым дугъ кæнынц сагтæ.

Бындæр кæнынц адæм хæххон мæгуыр цард,
Уым фыстæ фæбырынц цъæх-цъæхид сæрвæттæм,
Æрхизы йæ фыййау йæ хъæлдзæг бынæттæм,
Кæм тындзы Арагуи йæ ададжы тагъд.
Уым комы æмбæхсы мæгуыр хæххон барæг,
Уым азæлы Теркæн йæ мæстæлгъæд зарæг.

Терк хъазы 'мæ ниуы, раст афтæ ма сырд
Чыргъæдæй йæ холы куы суыны, уæд ниуы,
Æнахъаз хæрамæй, йæ пырх калгæ схъиуы,
Зыд уылæнтæй сдæры егъау дурты 'мбырд...
Дзæгъæлы! Нæй! Нæй йын зæрдырай сæрибар:
Æгомыг къæдзæхтæ йæ балвæстой фидар.

Плиты Грисы тæлмац

МОНАСТЫРЬ НА КАЗБЕКЕ

Высоко над семьею гор,
Казбек, твой царственный шатер
Сияет вечными думами.
Твой монастырь за облаками,
Как в небе реющий ковчег,
Парит, чуть видный, над горами.

Далекий, вожделенный брег!
Туда б, сказав прости ущелью,
Подняться к вольной вышине!
Туда б, в заоблачную келью,
В соседство Бога скрыться мне!..

1829

МОЛАДЗАНДОН СÆНАЙЫЛ

Ам хæхтæ иу бинонтау — къорд,
Сæна сæ паддзах у, бæрзонд.
Йæ дарæс — рухс æмæ æвзистæй,
Йæ фахсыл рох галуан — нывистау.
Дæлдæр та æврæгътæ — æрдонг,
Уæлвонг, сæ базыртыл æй систой.

О дард бæллиц-бæстæ, æрвон!
Ныууадзин сау комы мæ сагъæс,
Тæхин дæ ирд хæтæнты æз!
Дæ дæлцар, гъæй-джиди 'мæ, бамбæхс,
Хуыцауæн хорз сыхагæн бæзз!

Хъодзаты Æхсары тæлмац

СОНЕТ

                                 Scorn hot the sonnet, critic.
                                                        Wordsworth^[4]

Суровый Дант не презирал сонета;
В нем жар любви Петрарка изливал;
Игру его любил творец Макбета;
Им скорбну мысль Камоэнс облекал.

И в наши дни пленяет он поэта:
Вордсворт его орудием избрал,
Когда вдали от суетного света
Природы он рисует идеал.

Под сенью гор Тавриды отдаленной
Певец Литвы в размер его стесненный
Свои мечты мгновенно заключал.

У нас еще его не знали девы,
Как для него уж Дельвиг забывал
Гекзаметра священные напевы.

1830

СОНЕТ

                                      Scorn not the sonnet, critic
                                                               Wordsworth^[4]

Уый басгуыхти тызмæг Дантæн æмбал;
Петраркæ дзы йæ карз мондæгтæ иста;
Шекспир уыдис йæ тæмæн-артæй хъал;
Камоэнс-иу дзы бавæрдта йæ ристæ.

Поэтæн уый — ныфсы мæсыг, амал,
Вордсворт æвдисæн: талф-тулф митыл систа
Йæ къух, æмæ нывæндынц идеал
Æрдзы нывтæй йæ фæндыры тæн-хъистæ.

Тавридæйы æрнæг бæрзæндтæм каст
Мицкевич дæр æмæ быдта йæ уарзт
Рæхснæг дзырдтæй, æрбайрох-иу дзы тухи.

Сонетæн махмæ фаг нæма уыд аргъ,
Гъе афтæ йыл нæхи Дельвиг фæцалх,
Гекзаметры æрвон зæлтæй фæцух и.

Хъодзаты Æхсары тæлмац

ПОЭТУ

             Сонет

Поэт! не дорожи любовию народной.
Восторженных похвал пройдет минутный шум:
Услышишь суд глупца и смех толпы холодной,
Но ты останься тверд, спокоен и угрюм.

Ты царь: живи один. Дорогою свободной
Иди, куда влечет тебя свободный ум,
Усовершенствуя плоды любимых дум,
Не требуя наград за подвиг благородный.

Они в самом тебе. Ты сам свой высший суд;
Всех строже оценить умеешь ты свой труд.
Ты им доволен ли, взыскательный художник?

Доволен? Так пускай толпа его бранит
И плюет на алтарь, где твой огонь горит,
И в детской резвости колеблет твой треножник.

1830

ПОЭТÆН

              Сонет

Ды адæмы уарзт уадз, цыфæнды дæр дæ хонæд,
Æппæлæд дæ тыхджын, тæрк-къухæмдзæгъд нæрæд.
Æдзæстуарзоны худт, æдылыты тæрхонæй
Дæ удмæ мацы ис — цы уыд, æрмæст уый уæд.

Ды дæ паддзах зæххыл, ды дæ нæ размæ хонæг,
Цæуыс дæ риуæмбæрц — æргъæуæфтыд дæ фæд.
Дæ хъуыдытæ уæлмонц — дæ зæрдæйы тæлфæд,
Хæрзиуæг н' агурыс дæ басгуыхты фыдбонæн.

Хæрзиуæг — уый дæуæн дæ мидæг ис æвæрд,
Дæ куыстæн аргъ зонын — ды ууыл дæ фæлтæрд,
Нæ фæбæззыд, мыййаг? — Æнусмæ дæ тæригъæд.

Фæлæ фæбæззыди — цыфæнды дзурæнт уæд,
Дæ кувæн артыл дын тутæ дæр кæнæнт,
Фыдуаг сывæллæттау дын де 'ртыкъахыг уигъæнт.

Хуыгаты Сергейы тæлмац

МАДОНА

Не множеством картин старинных мастеров
Украсить я всегда желал свою обитель,
Чтоб суеверно им дивился посетитель,
Внимая важному сужденью знатоков.

В простом углу моем, средь медленных трудов,
Одной картины я желал быть вечно зритель.
Одной: чтоб на меня с холста, как с облаков,
Пречистая и наш божественный спаситель —

Она с величием, он с разумом в очах —
Взирали, кроткие, во славе и в лучах,
Один, без ангелов, под пальмою Сиона.

Исполнились мои желания. Творец
Тебя мне ниспослал, тебя, моя Мадона,
Чистейшей прелести чистейший образец.

1830

МÆ СЫГЪДÆГ ЗÆД

Фыццагон уаз нывтæй — зæронд дæсныты конд —
Мæ къуым куы сфæлындин, уый никуы уыд мæ зæрды,
Цæмæй мæм чи 'рбафта йæ рæу кувæн изæрты, —
Сæ разы джихæй баззайа 'мæ базмæла йæ зонд.

Бæллыдтæн иу нывмæ — мæ бæллиц уыд бæрзонд, —
Цыдæр æвидигæ мæ зæрдæйы æвзæрди:
Сыгъдæгуд мад æмæ нæ сæрылхаст нывгонд
Кæттаг цъарыл — хуымæтæг фæлгæты æвæрдæй.

Мад — зæдæнгæс рæсугъдмæ бакæсæнтæ нæй,
Фырт — абузы йæ зонд йæ фæрныг цæстытæй,
Дыууæйæ дард Сионы пальмæйы дæлбазыр.

Цæмæ бæллыдтæн, уый æрцыди ныр. Дæу мын
Уæларвæй 'руагъта сфæлдисæг. Дæ разы
Мæ сыгъдæг зæд — табу! — мæ зонгуытыл лæууын.

Хуыгаты Сергейы тæлмац

БЕСЫ

Мчатся тучи, вьются тучи;
Невидимкою луна
Освещает снег летучий;
Мутно небо, ночь мутна.
Еду, еду в чистом поле;
Колокольчик дин-дин-дин...
Страшно, страшно поневоле
Средь неведомых равнин!

«Эй, пошел, ямщик!..» — «Нет мочи:
Коням, барин, тяжело;
Вьюга мне слипает очи;
Все пороги занесло;
Хоть убей, следа не видно;
Сбились мы. Что делать нам!
В поле бес нас водит, видно,
Да кружит по сторонам.

Посмотри: вон, вон играет,
Дует, плюет на меня;
Вот — теперь в овраг толкает
Одичалого коня;
Там верстою небывалой
Он торчал передо мной;
Там сверкнул он искрой малой
И припал во тьме пустой».

Мчатся тучи, вьются тучи;
Невидимкою луна
Освещает снег летучий;
Мутно небо, ночь мутна.
Сил нам нет кружиться доле;
Колокольчик вдруг умолк;
Кони стали... «Что там в поле?» —
«Кто их знает? пень иль волк?»

Вьюга злится, вьюга плачет;
Кони чуткие храпят;
Вон уж он далече скачет;
Лишь глаза во мгле горят;
Кони снова понеслися;
Колокольчик дин-дин-дин...
Вижу: духи собралися
Средь белеющих равнин.

Бесконечны, безобразны,
В мутной месяца игре
Закружились бесы разны,
Будто листья в ноябре...
Сколько их? куда их гонят?
Что так жалобно поют?
Домового ли хоронят,
Ведьму ль замуж выдают?

Мчатся тучи, вьются тучи;
Невидимкою луна
Освещает снег летучий;
Мутно небо, ночь мутна.
Мчатся бесы рой за роем
В беспредельной вышине,
Визгом жалобным и воем
Надрывая сердце мне...

1830

ЗИНТÆ

Уайынц мигътæ, здыхсынц мигътæ;
Фæлмы мæй фæныгъуылд арф,
Ферттивынц ма хаугæ миттæ;
Сызмæст æхсæв, сызмæст арв.
Уайын тыгъд быдыры бæхтыл,
Дзæнгæрæг кæны мыр-мыр...
Тас мын бафтыдта мæ зæрдыл
Тыгъд æнæзонгæ быдыр.

«Тæр, бæхтæрæг!» — «Хъызт нæ уадзы,
Бæхтæн нæу, æлдар, сæ бон;
Тымыгъ цæстытæ æндадзы,
Фæндаг сæхгæдта бынтон.
Развæд цæстытыл нæ уайы;
Сæфдзыстæм. Цы кæнæм, цы?
Уый нæ зин йæ фæдыл сайы,
Уый ныл фæсвæдмæ хæцы.

Акæс: уартæ та куыд хъазы,
Ту кæны, дымы, тæхы,
Далæ, кæс, ныр та фæласы
Æрхмæ тарст æрра бæхы.
Исдуг дард уыди, стæй ратахт,
Февзæрд мах хæд раз куыддæр,
Ферттывта зынгау, стæй уайтагъд
Айсæфт талынджы кæмдæр».

Уайынц мигътæ, здыхсынц мигътæ;
Фæлмы мæй фæныгъуылд арф,
Ферттивынц ма хаугæ миттæ;
Сызмæст æхсæв, сызмæст арв.
Зилын нал у мах бон дарддæр,
Дзæнгæрæг æваст фæмыр;
Дзоныгъ банцад: «Циу уый уартæ?» —
«Чи йæ зоны? Сырд, къуыдыр?»

Тымыгъ ниуы 'мæ дзыназы,
Къæрцхъус бæх хуыррытт кæны;
Кæс: фæуайы зин нæ разæй,
Рухс йæ цæстытæй кæлы;
Дарддæр та нæ бæх фæхæссы,
Дзæнгæрæг кæны мыр-мыр...
Æз уынын: æгæрон фæзы
Зинтæ къордгай зилынц ныр.

Мæйы тарбын рухсмæ схъиуынц,
Байдыдтой сæ тæссаг хъазт,
Зинтæ алхуызæттæй зилынц
Фæззæджы сыфтæртау раст.
Цас ысты? Кæдæм фæтæхынц?
æ 'нкъард зард цæуыл кæнынц?
Кæд сæ хистæры ныгæнынц?
Моймæ зины кæд дæттынц?

Уайынц мигътæ, здыхсынц мигътæ;
Фæлмы мæй фæныгъуылд арф,
Ферттивынц ма хаугæ миттæ;
Сызмæст æхсæв, сызнæт арв.
Хъазынц зинтæ се 'рра хъазтæй,
Акæс: нал сын ис кæрон,
Уыдон ниуд æмæ цъæхахстæй
Зæрдæ бастади бынтон.

Плиты Грисы тæлмац

ЭЛЕГИЯ

Безумных лет угасшее веселье
Мне тяжело, как горькое похмелье.
Но, как вино — печаль минувших дней
В моей душе чем старе, тем сильней.
Мой путь уныл. Сулит мне труд и горе
Грядущего волнуемое море.

Но не хочу, о други, умирать;
Я жить хочу, чтоб мыслить и страдать;
И ведаю, мне будут наслажденья
Меж горестей, забот и треволненья:
Порой опять гармонией упьюсь,
Над вымыслом слезами обольюсь,
И может быть — на мой закат печальный
Блеснет любовь улыбкою прощальной.

1830

ЭЛЕГИ

Мæ сонт азты æрра цинтæ — сыгъдон...
Фæсрасыг мæ хæры цыма фæсмон.
Фæлæ сæнау кæддæры бонты 'рхæндæг
Фæкарздæр и, куыд дарддæр цæуы рæстæг.
Мæ фæндаг тар у. Фидæны цы ис?
Уæззау тухи, фыдæбон æмæ рис.

Мæлын та мæ, о ме 'мгæрттæ, нæ фæнды;
Цæрын мæ фæнды, атæхын мæ фæндты;
Кæм и тыхтона, маст æмæ адзал,
Æз уым ыссарын хаттæй-хатт мадзал:
Гармонийæ мæ мондæгтæ ысуадзын,
Мæ риссæгтыл мæ цæссыгтæ фæтадзын.
Кæд уарзты хур, куы мыл ныгуыла бон,
Зæгъид мæнæн æрхæндæгæй хæрзбон.

Хъодзаты Æхсары тæлмац

***

Я здесь, Инезилья,
Я здесь под окном.
Объята Севилья
И мраком и сном.

Исполнен отвагой,
Окутан плащом,
С гитарой и шпагой
Я здесь под окном.

Ты спишь ли? Гитарой
Тебя разбужу.
Проснется ли старый,
Мечом уложу.

Шелковые петли
К окошку привесь...
Что медлишь?.. Уж нет ли
Соперника здесь?..

Я здесь, Инезилья,
Я здесь под окном.
Объята Севилья
И мраком и сном.

1830

***

Лæууын, Инезилья,
Дæ фæрсаджы бын.
Цы ма у æвилья, —
Мæйдар æмæ фын.

Æххæст дæн æхсарæй,
Мæ пæлæз — мæ уарт;
Мæ дæларм — гитарæ,
Мæ фарсыл та — кард.

Фынæй дæ? Уæд зарон,
Кæд хъал дæ, уæд — сым.
Куы раста дæ зæронд, —
Мæ цирхъ ын — фысым.

Дæ фæрсагæй рауадз
Дæ цыллæ бæндæн...
Цы фæдæ?.. Ис, марадз,
Æмыджыр мæнæн?..

Лæууын, Инезилья,
Дæ рудзынджы бын.
Цыма у æвилья, —
Мæйдар æмæ фын.

Джусойты Нафийы тæлмац

***

Лæууын, Инезилья,
Дæ рудзынджы цур.
Æрæмбæхст æвилья
Мæйдары фæсхур.

Цæттæ дæн æхсарæй,
Мæ уæлæ — пæлæз,
Æдхъама, гитарæ —
Дæ дæлрудзынг æз.

Фынæй дæ? Мæ зарæг
Дæу райхъал кæндзæн.
Дæ зæронды марæг
Мæ хъама уыдзæн.

Æруадз-ма мæм ардæм
Зæлдагæй бæндæн...
Цы кусыс? Мыййаг дæм
Фæраздæр æндæр?

Лæууын, Инезилья,
Дæ рудзынджы цур.
Æрæмбæхст æвилья
Мæйдары фæсхур.

Дзасохты Музаферы тæлмац

СТИХИ, СОЧИНЕННЫЕ НОЧЬЮ ВО ВРЕМЯ БЕССОННИЦЫ

Мне не спится, нет огня;
Всюду мрак и сон докучный.
Ход часов лишь однозвучный
Раздается близ меня,
Парки бабье лепетанье,
Спящей ночи трепетанье,
Жизни мышья беготня...
Что ты значишь, скучный шепот?
Укоризна, или ропот
Мной утраченного дня?
От меня чего ты хочешь?
Ты зовешь или пророчишь?
Я понять тебя хочу,
Смысла я в тебе ищу...

ÆНÆХУЫССÆГ ÆХСÆВЫ ФЫСТ ÆМДЗÆВГÆ

Хуыссæг алыгъд, нал и рухс;
Дуне — тар æмæ æрхæндæг.
Сахат — хингæнæг, къæзæнæг,
Стыхст йæ цъыкк-цъыккæй мæ хъус.
Цыма къулбадæг, фыдус у.
Циу йæ «сусу», циу йæ «бусу»?
Цард — æрсым-бырсым, уæззау,
Куы сыффыттытæ — мыстау...
Цард, цы дæ хъæуы, цы домыс?
Цæй, цы мæ 'взоны дæ хъомыс?
Циу дæ хъус-хъус? Хъаст, æлгъыст?
Уайдзæф, сидт æви æвзыст?
Æз фæрсын: цы дæ, цы мæрддаг?
У дæу бамбарын мæ мæтаг...

Хъодзаты Æхсары тæлмац

ÆГЪУЫССÆГ ÆХСÆВ ЦЫ 'МДЗÆВГÆ НЫФФЫСТОН, УЫЙ

Æз — æгъуыссæг, цырагъ — цъынд;
Дуне аныгъуылди тары.
Сахат удæнцой нæ ары
Къулыл — иугæндзон цъыкк-цъыкк.
Уый хъысмæты дам-дум хъуысы?
Æви æхсæвы тар сысы?..
Цард — мыстыдугъ. Уд дзы нæй,
Азæлы йæ хъаст мæ хъусты...
Кæд ивгъуыд бон кæны бустæ? —
Хорзæй н' ацыди мæнæй.
Уæдæ циу дæ уынæр ахсæв,
Пехуымпарау мæ зæндтыл
Хъавыс бафтауынмæ ды?
Мæн фæнды дæ хъуыды 'рцахсын,
Мæн дæу бамбарын фæнды...

Хуыгаты Сергейы тæлмац

НА ПЕРЕВОД ИЛИАДЫ

Слышу умолкнувший звук божественной эллинской речи;
        Старца великого тень чую смущенной душой.

1830

ИЛИАДÆЙЫ ТÆЛМАЦЫ ТЫХХÆЙ

Райгас, мæ хъус æй æрцахста — эллинты 'взаджы æрвон зæл;
           Разагъды стыр лæгæн й' аууон хатын къæмдзæсгыгæй æз.

Хъодзаты Æхсары тæлмац

***

Для берегов отчизны дальной
Ты покидала край чужой;
В час незабвенный, в час печальный
Я долго плакал пред тобой.
Мои хладеющие руки
Тебя старались удержать;
Томленье страшное разлуки
Мой стон молил не прерывать.

Но ты от горького лобзанья
Свои уста оторвала;
Из края мрачного изгнанья
Ты в край иной меня звала.
Ты говорила: «В день свиданья
Под небом вечно голубым,
В тени олив, любви лобзанья
Мы вновь, мой друг, соединим».

Но там, увы, где неба своды
Сияют в блеске голубом,
Где тень олив легла на воды,
Заснула ты последним сном.
Твоя краса, твои страданья
Исчезли в урне гробовой -
А с ними поцелуй свиданья...
Но жду его; он за тобой...

1830

***

Фыдыбæстæм, уæхимæ, дардмæ
Кæй цæуыс а зæххæй, — зыдтон.
Мæрдтæм мысинаг бон æнкъардæй
Дæ разы сабийау куыдтон.
Мæ уазал армæй ма мæ зæрды
Дæу балцæй бауромын уыд,
Фæлтау мæлæтмæ ацы 'фхæрды
Куы цæрин, уый дæр мæ фæндыд.

Ды та мæ хъизæмайраг уарзтæй
Дæхи æвæндонæй тыдтай;
Мæ талынг дунейæ, мæ хастæй
Мæн ды æндæр бæстæм хуыдтай.
Дзырдтай: «Мæ феныны сæрфатæн
Куы 'рхæсса уырдæм дæу дæ къах,
Уæд та нæ уарзты судзаг батæй
Рæвдаудзыстæм кæрæдзи мах».

Фæлæ сæнтирд кæм хæссы арв дæр,
Кæм уайы дыргъты рæбын дон,
Уым ды æлгъыст рынæй æртарф дæ,
Мæрдвынæй бадæ уым бынтон.
Ныр иууыл ингæны хай бадæ —
Дæ конд, дæ хъизæмар, дæ цин...
Ды демæ ахастай дæ ба дæр,
Мæрдтæм дын фидинаг фæци...

Джусойты Нафийы тæлмац

ОТРЫВОК

Не розу пафосскую,
Росой оживленную,
Я ныне пою,
Не розу феосскую,
Вином окропленную,
Стихами хвалю;
Но розу счастливую,
На персях увядшую
Элизы моей...

1830

СКЪУЫДДЗАГ

Пафосы цы уарди,
Цы розæ æрзади,
Нæу ууыл мæ зард,
Феосы сырх уарди,
Сæн кæуыл фæкалди —
Мæ фыстмæ у дард;
Ис амондджын уарди,
Уый сабыргай руади
Элизæйы риуыл...

Дзасохты Музаферы тæлмац

ЦЫГАНЫ

Над лесистыми брегами,
В час вечерней тишины,
Шум и песни под шатрами,
И огни разложены.

Здравствуй, счастливое племя!
Узнаю твои костры;
Я бы сам в иное время
Провожал сии шатры.

Завтра с первыми лучами
Ваш исчезнет вольный след,
Вы уйдете — но за вами
Не пойдет уж ваш поэт.

Он бродящие ночлеги
И проказы старины
Позабыл для сельской неги
И домашней тишины.

1830

ЦИГАНТÆ

Донбыл, тархъæд сау кæм дары,
Уым изæр æхсиды цард:
Цатыртæй фæхъуысы зарын,
Цатырты раз судзы арт.

Адæм, амондылхæст, байрйат!
У мæнæн æхцон уæ цин:
Æтт, бæргæ куы уаид фадат,
Уемæ уæд æз дæр цæуин!

Райсом бонцъæхты уæ ацыд
Рог, сæрибарæй уыдзæн,
Фæлæ нæй уæ фæдыл балцы
Ныр уæ поэтæн цæуæн.

Уемæ дардвæндагыл дауæн
Нал и, — аивта йæ зонд:
Уый хъæууон царды æгъдауæн
Ныр хæссы йæ сæр нывонд.

Джусойты Нафийы тæлмац

***

Когда б не смутное влеченье
Чего-то жаждущей души,
Я здесь остался б — наслажденье
Вкушать в неведомой тиши:
Забыл бы всех желаний трепет,
Мечтою б целый мир назвал —
И все бы слушал этот лепет,
Все б эти ножки целовал...

1833

***

Цæмæдæр тырнæг монцæй зæрдæ
Куы нæ судзид — ссарин фæрæз:
Дæ дзæнæт, дæ фæрныг узæлдæй
Нæ акæнин къахдзæф дæр æз,
Мæ сонт фæндтæм акæсин зулмæ,
Мæ нывыл карст — дуне, — зæгъин...
Уæлмонцæй дæ дыбал-дыбулмæ
Дæ гæккытæн батæ кæнин.

Рæмонты Георы тæлмац

***

Не дай мне Бог сойти с ума.
Нет, легче посох и сума;
                Нет, легче труд и глад.
Не то, чтоб разумом моим
Я дорожил; не то, чтоб с ним
                Расстаться был не рад:

Когда б оставили меня
На воле, как бы резво я
                Пустился в темный лес!
Я пел бы в пламенном бреду,
Я забывался бы в чаду
                Нестройных, чудных грез.

И я б заслушивался волн,
И я глядел бы, счастья полн,
                В пустые небеса;
И силен, волен был бы я,
Как вихорь, роющий поля,
                Ломающий леса.

Да вот беда: сойди с ума,
И страшен будешь, как чума,
                Как раз тебя запрут,
Посадят на цепь дурака,
И сквозь решетку, как зверка
                Дразнить тебя придут.

А ночью слушать буду я
Не голос яркий соловья,
                Не шум глухой дубров —
А крик товарищей моих,
Да брань смотрителей ночных,
                Да визг, да звон оков.

1833

***

Мæ зонд мын ма айсæд Хуыцау.
Бæгънæг, ыстонгæй цу фæлтау,
                Фæлтау къæбæргур хæт.
Кæд æй хæлæг кæнын мæ зонд,
Кæнæ мæм кадджын у, бæрзонд,
                Æвгъау мæм кæсы кæд?

Мæ сæр куы уаид, куы, мæ бар,
Бæргæ уæд нал зонин хæдзар, —
                Æз тархъæды цæрин.
Цъæхснагæй сирвæзид мæ зард ,
Мæ монцтæ уадзиккой цъæх арт,
                Æвидигæ, цырен.

Кæнин тæхгæ уылæнтыл цин,
Æдзæмæй тутг арвмæ кæсин,
                Рæвдауид мæ йæ цъæх.
Нæргæ уад басгуыхин, тыхджын,
Фæразин бæлæстæ бырсын,
                Ысфæйлауин-иу зæхх.

Фæлæ бæллæх: æрра куы суай,
Æндарæн, къалати дæ хай, —
                Тæссагдæр дæ рынæй.
Дæ уæлæ сахсæн, йе — рæхыс,
Ыстайау богътæгæнгæ хуысс
                Æмæ рæдув мæстæй.

Æхсæв та? Тулдзкъохæй, мыййаг,
Нæ кæндзæн булæмæргъ тъæлланг.
                Ды ахæмтæй — сæрхызт.
Æхсæв — хъæрахст æмæ хъыллист,
Æхсæв — хъадаманты хъæр-хъист,
                Æхсæвгæсты æлгъыст.

Хъодзаты Æхсары тæлмац

***

Æрра мæ ма скæнæд Хуыцау,
Мæгуыргур зилдзынæн фæлтау,
                Хызын, лæдзæг — мæ уаргъ.
Æрмæст мæ бамбарут: бæрзонд
Æвæрд мæм нæу мæ сæрызонд.
                Нæ мæм кæсы зынаргъ.

Сæрибар æз куы уаин, уæд
Фæлидзин, бацагурин хъæд
                Æмæ æрцæрин уым.
Фырцинæй айзæлид мæ зард,
Уæлвонг бæллицты уынæр дард
                Фæсурид маст, æрхуым.

Æз хъусин уылæнты æнхъæвзт,
Цъæх арвæй нал исин мæ цæст,
                Бæрзонд чи у, уæрæх.
Мæ тыхæн нал уаид кæрон,
Дымгæйау бауаид мæ бон
                Фæлдахын хъæдтæ, зæхх.

Фæлæ куы фæцæуа мæ зонд,
Уæд ма цæй лæг уыдзынæн?! — сонт,
                Хынджылæггаг, тæрсæн.
Сæрхъæн куыд вæййы, афтæ раст
Уыдзынæн къалатийы баст, —
                Хъæддаг сырды хуызæн.

Æхсæвыгæтты та-иу æз
Нæ хъусдзынæн мæргъты хъæлæс,
                Стæй сыфтæрты æмдзæгъд,
Фæлæ мæ хæлæртты цъæхахст,
Хъалагъурты хъæлæба, хъаст,
                Хъадаманты дзæгъ-дзæгъ.

Дзасохты Музаферы тæлмац

***

Пора, мой друг, пора! покоя сердце просит -
Летят за днями дни, и каждый час уносит
Частичку бытия, а мы с тобой вдвоем
Предполагаем жить, и глядь — как раз умрем.
Не свете счастья нет, но есть покой и воля.
Давно завидная мечтается мне доля —
Давно, усталый раб, замыслил я побег
В обитель дальную трудов и чистых нег.

1834

***

Мæ хæлар, афон у! Æнцой мæ зæрдæ домы —
Ны бон ныл ацæуы, уый ахæссы йæ комы
Нæ цардæй иу кæрдих; цы кæнæм уæд фæндтæ,
Мыййаг, фæнд амайгæ куы фæраст уæм мæрдтæм.
Дунейыл амонд нæй, æрмæст — æнцой, сæрибар.
Мæ бæллиц рагæй у, — куы мæ фæуид зæрин бар,
Уæд æз, фæллад цагъар, æрцагурин бынат, —
Кæм уаид куыст æмæ сыгъдæг æхцонтæн рад.

Джусойты Нафийы тæлмац

ОДА LVII

Что же сухо в чаше дно?
Наливай мне, мальчик резвый,
Только пьяное вино
Раствори водою трезвой.
Мы не скифы, не люблю,
Други, пьянствовать бесчинно:
Нет, за чашей я пою
Иль беседую невинно.

1835

LVII ОДÆ

Дзагдар, кæд нæ дæ мæрддзæст,
Рахæсс-ма уæд дзагæй дурын,
Расыг ронгыл мын æрмæст
Ауадз фаг æвронг дон, курын.
Скифтæ не стæм: нæу мæ бон
Уыдонау сыгъдæг ронг нуазын,
Фæлæ фынджы уæлхъус, зон,
Зарын æмæ дзурын уарзын.

Дзасохты Музаферы тæлмац

LVII ОДÆ

Афтид нуазæнтæм кæсæм?
Дзагдар, авæр уæдæ марадз
Фынгыл расыджы хос — сæн,
Фаг-иу ыл æвронг дон ауадз.
Скифтæ не стæм, нуæзтмæ тынг
Уыдонау мæ хъус нæ дарын;
Æз, мæ лымæнтæ, уæлвынг
Уарзын хъазæн ныхас, зарын.

Рæмонты Георы тæлмац

***

                ... Вновь я посетил
Тот уголок земли, где я провел
Изгнанником два года незаметных.
Уж десять лет ушло с тех пор — и много
Переменилось в жизни для меня,
И сам, покорный общему закону,
Переменился я — но здесь опять
Минувшее меня объемлет живо,
И, кажется, вечор еще бродил
Я в этих рощах.
Вот опальный домик,
Где жил я с бедной нянею моей.
Уже старушки нет — уж за стеною
Не слышу я шагов ее тяжелых,
Ни кропотливого ее дозора.

                Вот холм лесистый, над которым часто
Я сиживал недвижим — и глядел
На озеро, воспоминая с грустью
Иные берега, иные волны...
Меж нив златых и пажитей зеленых
Оно, синея, стелется широко;
Через его неведомые воды
Плывет рыбак и тянет за собой
Убогий невод. По брегам отлогим
Рассеяны деревни — там за ними
Скривилась мельница, насилу крылья

Ворочая при ветре...
                                               На границе
Владений дедовских, на месте том,
Где в гору подымается дорога,
Изрытая дождями, три сосны
Стоят — одна поодаль, две другие
Друг к дружке близко, — здесь, когда их мимо
Я проезжал при свете лунном,
Знакомым шумом шорох их вершин
Меня приветствовал. По той дороге
Теперь поехал я и пред собою
Увидел их опять. Они все те же,
Все тот же их знакомый уху шорох —
Но около корней их устарелых
(Где некогда все было пусто, голо)
Теперь младая роща разрослась,
Зеленая семья; кусты теснятся
Под сенью их, как дети. А вдали
Стоит один угрюмый их товарищ,
Как старый холостяк, и вкруг него
По-прежнему все пусто.
                                               Здравствуй, племя
Младое, незнакомое! Не я
Увижу твой могучий поздний возраст,
Когда перерастешь моих знакомцев
И старую главу их заслонишь
От глаз прохожего. Но пусть мой внук
Услышит ваш приветный шум, когда
С приятельской беседы возвращаясь,
Веселых и приятных мыслей полон,
Пройдет он мимо вас во мраке ночи
И обо мне вспомянет.

1835

***

                ... Цы ранмæ уыдтæн тард,
Дыууæ азы цы къуымы цардтæн хастæй,
Æрцыдтæн уырдæм ногæй æмæ зилын
Мæ зонгæ фæзты. Рацыди дæс азы
Уæдæй нырмæ. Æндæр у абон дуг,
Æндæр дæн æз мæхæдæг дæр — хæрзæгъдау,
Мæ хивæнд митыл ауыгътон мæ къух,
Фæлæ сæ ног уынгæгзæрдæйæ мысын,
Цыма та зилын æрхыты 'мæ къохты.
Ныллæг хæдзар. О, хъодыгондæй ам
Тыдтам нæ бонтæ æз æмæ мæ нана —
Мæ дыджызæ — æрхъæцмæ мыл нæ хъæцыд.
Уый нал и ныр, йæ æцæг бæстæм ацыд,
Йæ къæхты хъæр ын фæскъулæй нæ хъусын.

                Хъæдæхгæд обау. Ацы ран-иу бадтæн,
Æнæзмæлгæ, æгуыппæгæй-иу кастæн
Æрвæнгæс цадмæ, мысыдтæн æнкъардæй
Æндæр бæстæ, æндæр уылæнты хъазт...
Зæрин хуымты, цъæх уыгæрдæнты астæу
Æрттивы дардмæ, хъоппæг цæстау, цад;
Кæсагахсæг йæ бæлæгъы æнцадгай
Фæленк кæны, йæ мæгуыр хыз йæ фæстæ
Тыххæйты ласы. Уырдгуыты пырхытæй —
Хъæутæ, хъæутæ. Æддæдæр та — куырой,
Тæссар-мæссар, йæ базыртæ йын дымгæ
Кæны тыхзылд...
                                               Йæ хæдфæстæ — гæрæн,
Бæстыхæйттæ, фыдæлтыккон; уæлрагъмæ
Ысхылди фæндаг, уарыны лæсæнтæй —
Гуыргъахъхъытæ; æртæ нæзыйы уæлбыл
Лæууынц æндæргтау: дардгомау — сæ иу,
Дыууæ та дзы кæрæдзимæ — хæрзæввахс.
Уæлбæхæй-иу ысфардæг дæн сæ рæзты
Мæйрухс изæр, лæвæрдтой мын салам
Сæрæй кувгæ. Ныр а фæндагыл ногæй
Ыссыдтæн, æмæ мæнæ сты, мæ цуры,
Сæ хихтæ хъавгæ батылдтой — мæ хъус
Æрцахста буцæй зонгæ уынæр, уарзон.
Сæ уынд, сæ конд нæ аивтой. Æрмæст
Уынын æз ам, зæронд уидæгты фарсмæ,
Лæппын бæлæстæ, ног бинонтæ, къох;
Сæ быны та цъæх къудзитæ — тыгуыртæй,
Сæ сабитау. Дæрддзæфæй сæм кæсы
Хæрзиунæг нæзы тарцæстæй, æнкъардæй,
Зæронд усгурау, й' алыварс — хæрзафтид.
Æгас æрцу, æнæзонгæ, цæрæццаг,
Æвзонг фæлтæр! Æз нал фендзынæн дæу
Дæ цардхъомыс нæргæ кары. Рæхджы бон
Ды акæсдзынæ хистæртæн сæ сæрты,
Сæ бæрзонд рындзтæ бакæндзынæ д' аууон,
Цыма сын нæй бæлццоны цæстæй хай.
Фæлæ-иу уадз мæ байзæддаг, мæ фæдон,
Уæ уынæр-арфæ фехъусæд хæларæй.

Æнафоны куы 'рцæйцæуа уæ рæзты
Æмгæртты куывдæй — райдзæнис йæ зæрдæ
Æхцон хъуыдытæй, цардбæллицтæй, цинтæй, —
Уæд, чи зоны, æрымыса мæн дæр.

Хъодзаты Æхсары тæлмац

***

Я думал, сердце позабыло
Способность легкую страдать,
Я говорил: тому, что было,
Уж не бывать! уж не бывать!
Прошли восторги, и печали,
И легковерные мечты...
Но вот опять затрепетали
Пред мощной властью красоты.

1835

***

Дзырдтон мæхи удæн æрхуымæй:
Дæ монцтæ баисты фынæй,
Цы уыди, бавдæлон дæ уымæй
Æмæ йын райгасгæнæн нæй.
Бецау лæг, уарзтæн ма цы зоныс? —
Æнамонд, афтид дæ, гаффутт...
Фæлæ та фидыцы тых-хъомыс
Бындзарæй сæнкъуыста мæ уд.

Хъодзаты Æхсары тæлмац