Бæрзондæй кæсынц дæлдæр-уæлдæртæ,
Къуыбаргай згъæлынц цъитийы фæзгъæртæ
Кæрæдзимæ кæсынц хуссар-цæгæттæ,
Фæйнæрдæм хæцынц хохы кæрæттæ...

Сау суадæттæ бæрзондæй ызгъорынц,
Енкъард къæдзæхты хъырныныл домынц.
Уылæнтæгæнгæ, сау денджызы мигъ,
Æрхыты нæргæ, сау хохыл æрдих.

Ныттар вæййынц сау хохы æрхытæ,
Уæд нал фæзынынц хохы цыргъытæ.
Дымгæйæн дзурынд фугæ бæлæстæ,
Сæр къулгæнгæйæ, сæ хъасты ныхæстæ.

 

Скалы овеяны льдами вершин.
Скалы стоят на ладонях долин.
Север на Юг загляделся в упор.
Лапы титанов — подножия гор.

Черные о гор упадают ручьи.
Скалы сложили нам песни свои.
Волнами черными издалека
С Черного моря идут облака.

Дали заставлены Черной горой.
Залиты долы ненастною мглой.
Жалобу шепчет, слетевшую с уст,
Тихим ветрам можжевеловый куст.

 

Дæумæ дзурын, мæ бæлас, —
Мæ цард æмæ мæ дарæг!
Фехъус, мæ хур, мæ ныхас, —
Радзурон дын мæ зарæг.

Сæрды 'нтæф дæ куы судзы,
Зымæг ихау ныссæлыс,
Тæгъды зæй дыл фæрсудзы,
Цонг, къабазгай ызгъæлыс.

Иууыл де 'ккой куы бадынц
Каркæй, цъиуæй, цæргæсæй;
Дæ бындзæфхад дын къахынц
Хуыйæ, бæхæй, хæргæфсæй.

Мæлдзыг дæр дыл ысхилы,
Уый дæр йæ тых æвзары,
Йæ сау бырынкъ ыстилы, —
Дæу фыдæбонæй мары.

Æнцад лæууыс, гобиау,
Æппындæр сæм нæ дзурыс.
Куы бафсæдынц, къориау,
Уæддæр сæ мызд нæ курыс...

Ма мыл фæхуд, мæ уарзон,
Æмбæхст, сырдау, фæцардтæн,
Кæй нæ зынын, уый базон, —
Дарды дуджы фæкалдтæн.

Тæгъды зæй — æнæ их тынг уарын (автор).

О, дерево мое, к тебе мои слова,
Кормилец мой, мое существованье.
Так вслушайся, чем жизнь моя жива,
Я песню тебе спою — мое мечтанье.

Ты знойным летом в лапах духоты,
Зимой — от стужи и от вьюг страдаешь,
Дожди сквозь листья пропускаешь ты,
То сук, то ветку наземь ты роняешь.

Все восседают на горбу твоем:
Орлы и воробьи, и куры — тоже.
В корнях твоих капаются живьем —
Свинья и мул, и конь — аж дрожь по коже.

Вот на тебя вползает муравей,
Посмотришь — мал и, кажется, безвреден.
Он водит носом по коре твоей,
И мучает тебя, хоть неприметен.

А ты стоишь безмолвно, как немой,
И с уст твоих ни слова, ни попрека.
Все кровь твою сосут но голос твой
Тобой же подавляется жестоко.

Как зверь, я тихо, дни свои кляня,
Прошу тебя: забудь об укоризне.
Вот и молчу я на излете дня,
Споткнувшись о жестокий камень жизни.

 

Нæ хæхтæ, нæ бæстæ,
Нæ кæмттæ, нæ дон,
Лæнчытæ, уæлвæзтæ, —
Дзæнæт у, уый зон.

Цъититæ, сау хæхтæ
Бæрзондæй кæсынц,
Фыдæлты таурæгътæ
Дымгæтæн кæнынц.

Нæ хъæдтæ — бæлæстæ,
Нæ саугæнд — æввар.
Мæ уарзон, мæ фæстæ
Хъæлдзæгæй ныззар...

Нæ хуссар фæцъæхтæ.
Цæгат ма — зæйуат.
Æрхытæ — дыдæгътæ,
Ком комыл æруад.

Нæ кæмттæ — лæгæттæ,
Къæдзæхтæй — æмхæст.
Сау мигъты лæтæртæ
Нæ хæхтыл — æмбæрзт.

Нæ сæрвæт — кæрдæгджын,
Нæ хуымгæнд — цæндтæ.
Нæ хæдзар — фæздæгджын,
Нæ сихор — цæттæ...

Ирон лæг йæ бæстæй
Куы сиса йæ къух —
Йæ туг ын йæ фæрстæй
Уæд цъирынц æдзух.

Дардмæ ныл йæ зæрæг
Нæ мæтæй хъæрзы,
Нывондæн нæ сæртæ
Æрхæссын бæззы.

 

Родная земля!
Твои горы пою,
Ущелья и реки,
Как будто в раю.

Здесь черные гребни
Глядят с вышины;
Легенды и песни
Повсюду слышны.

Зовут вас леса
Все живей и сильней:
Вы землю любите
И пойте о ней!

Все южные склоны
В убранстве дубров,
На северных склонах
Лавины снегов.

Овраги — рубцы
На ладонях земли,
Идут облака
Над горами вдали.

Трава на лугах,
Валуны на полях,
Похлебка — еда наша
В дымных домах.

Гора охраняет
Родное зверье,
Но люди уходят,
Мученье — житье.

Ушел человек —
Проклял землю свою,
Не будет добра ему
В чужом краю.

Гора оползает,
Устала, без сил.
На привязи конь,
Мертвецы без могил.

Но сердце стремится
В нагорную даль.
В жертву за горы
И жизни не жаль.

 

«Дуне махæн у нæ бæстæ,
Дуне уарзæм-иу, зæгъынц, —
Мах цæрæм, хæрæм, нæ фæстæ
Урссæр цъититæй, нæ хæхтæй
Мацы баззайæд», — зæгъынц.

Уазал зæрдæтæн кæм зынд у
Хæхтæн, къæдзæхтæн сæ хъаст.
Цавæр цæстæй-иу фæкæсынц, —
Ризгæ зæрдæтæн сæ быны
Рох куы нæ кæны сæ маст.

Дардыл быдыртыл фæлгæсынц,
Дардмæ хорз фырттыл кæуынц.
Урссæр, сау цæсгомджын хæхтæ,
Къултæ, хъæдтæ 'мæ нæ дæттæ
Зæрдыл, сау чызгау, лæууынц.

Дæттæ уалдзыгон фæхъарынц,
Хæхты маст дзырдтæ кæнынц,
Сабыр сонт дымгæтæ уайынц,
Къултыл, дугъæттау, фæуайынц,
Сусæг аргъæуттæ кæнынц.

Уазал зæрдæтæ кæм хъусынц,
Хæхтæн не 'мбарынц сæ маст,
Иухуызон быдырты кусынц,
Хæхты, къæдзæхты нæ мысынц
Уарзон адæмæн сæ цард.

Махыл худынц: «Уарзут, уарзут,
Хæхты, къæдзæхты, — кæнынц, —
Чъизи, сау хæхты ыстаут,
Уазал цъититы нæ фаут!» —
Махæн худгæйæ зæгъынц...

Уадзут!.. Уарзон бæстæй лидзæнт —
Махæй, бафсæдынмæ дард,
Уым хъæздыг рæтты фæхизæнт,
Урс дзул, цаийæ нæ ивæм
Мах нæ хохы дæтты зард!

 

Наша жизнь — щепотка лет,
Так одни твердят порой, —
После нас — хоть меркни свет,
Нам и дела вовсе нет,
Если рухнет мир земной!»

Знать, наверно, не хотят
Кровных гор и ледников.
Людям как в глаза глядят,
Ведь который год подряд —
В горе бросили отцов.

Старики зовут детей
Из чужих земель домой...
Мне же этих гор милей
Не сыскать... В судьбе моей
Край отцов — всегда со мной.

Вешних рек поет вода
Мне о доле гор родных.
А когда пасу стада,
Дарит ветер иногда
Связку сказок золотых!

Только тот, кто кинул дом,
Гор отцовских не поймет —
Он в глухом краю чужом,
Сытным хвастаясь куском,
Как слепец всю жизнь живет.

Средь обычаев чужих,
Затерялись средь степей.
И немало их таких —
Жесткосердых и глухих
К песням родины своей.

Ржут над нами: «Дураки,
Пойте песни о горах,
Восхваляйте ледники,
Чтите предков родники —
Не останьтесь на бобах...»

Пусть уходят с гор толпой —
Сытно есть и мягко спать.
Мы на хлебушек чужой
Песни родины святой —
Не намерены менять!

 

Æрцæгъд, æрцæгъд, фæндырдзæгъдæг,
Дæ фæндырæн — æртæ тæны;
Исты нын зæгъ ныры дугæй, —
Ай нæ рæстæг цытæ кæны?

Лæхстæ кæнæм æнахъазæй,
Нæ цæсты сыг, донау, кæлы.
Радзур нын уый, цы хуыздæр у:
Нæ сау зæрдæ куы фæсæлы.

Ма фæтæрс лæг, нæртон дæ кæд,
Дæ удæн та цы хицау ис?!
Радзур дзæбæх дæ зарджытæ —
Фыдæлты кад, ныры намыс.

Бамбарын кæн Ирыстонæн, —
Дзæбæх æрцæгъд дæ фæндыры,
Куыд æрвитынц сæ рæстæджы,
Гъе, сын сæ цард цы хъыгдары!

 

Сыграй, певец наш, на своем
Трехструнном звончатом фандыре
О нашем времени, о том,
Как нам живется в этом мире.

Безбрежна наших слез река,
Мольба звучит осиротело.
Скажи, что делать нам, пока
Не вовсе сердце охладело?

Кто властен над твоей душой?
Будь смелым, словно нартский воин,
Ты в песне гордой и большой
Неподражаем и спокоен.

Трехструнный свой фандыр возьми
И всей Осетии поведай,
Как тяжкий жребий над людьми
Встал, и нужда грозит победой.

 

Цард ыстыхст, ысмæгуыр —
Алæрдæм кæлæнтæ.
Æрцæгъд-ма, мæ фæндыр,
Ныззарæнт дæ тæнтæ

Радзур, цæй, куыд цæрæм
Æнæ зæхх, æнæ дон.
Цы дарæм, цы хæрæм, —
Ыскъуыдтæ нæ хæдон.

Кæмæн нæй кæрдзын дæр,
Чи 'фсæстæй ныхъхъæрзы,
Кæй фæнды мæлын дæр,
Чи бæстæ ныббырсы.

Ысмæллæг нæ саулох,
Нысхъистæ йæ уæрдон.
Пырхытæ нæ сау хох,
Хæрзафтид нæ хордон.

Цы кусæм? Цы змæлæм? -—
Алæрдæм — къæдзæхтæ.
Цы сдзурæм? Цы зæгъæм? -
Нæ дзыхты — къæбæлтæ.

Нæ бонгуыст — хæлæйфаг,
Алæрдæм хæлиутæ,
Нал арæм хæлайфаг,
Хæрзæргом — нæ риутæ.

Цы кæнæм? Куыд цæрæм?
Катайаг — нæ зæрдæ.
Лæг кæм ис? Цы зæгъæм?
Сагъæссаг — нæ сæртæ!

Кусæг лæг — æнæхай,
Аргъ ын нæй йæ куыстæн,
Æнæуый цы зæгъай, —
Хъæмпы мур — йæ лыстæн.

Сындзын арт — йæ фæндаг,
Къæдзæхтæ — йæ хуымгæнд;
Зæгъынæн — найуæндаг,
Йæ цардæй — хæрзныгæд.

Оххай-гъе! Иу лæгæй
Нæ хъусæм рæвдыд дзырд.
Цы кæнæм иунæгæй?
Нæ зæрдæ куы ныфсырд.

Цардæнхъæл кæрдзынæй
Не 'фсадæм нæ гуыбын.
Куы сæйæм кæрз рынæй,
Кæм ма ис фыды бын?!

Æххормаг ыстонгæй,
Сонт ныхас лæхурæм.
Бирæгътау, æрдонгæй
Фæйнæрдæм лæбурæм.

Æххормагæй фыс дæр
Кæрдæгмæ лæбуры.
Æфсæстæй бирæгъ дæр
Хуыссы мæ нæ дзуры.

 

Жизнь наша стала еще тяжелей.
Стали дороги булыжные трудными.
Друг мой, фандыр, ну-ка, грянь веселей, —
Душу утешь развеселыми струнами.

Друг, расскажи, как на свете живем.
Горе такое от неба— за что бы нам?..
По миру ходим почти нагишом —
Нет одежонки, пусть самой заштопанной.

Бесятся с жиру иные, а тут—
Корочки хлебной в дому не найдется,
Нету воды, есть один тяжкий труд.
Жизнь — словно вол отощавший, плетется.

Как тут работать—земля, как гранит.
Голые скалы кругом да каменья.
Глотки заткнули нам. Каждый молчит.
Злы и позорны оковы терпенья.

Слова о горе промолвить нельзя —
Уши кругом. Псы наемные лают.
Рыщут доносчиков злые глаза —
Каждый твой шаг они, господи, знают.

В поте лица — от темна до темна
Гнем свои спины средь хмурой природы,
Чтобы богач, захмелев от вина,
Тыкал в нас палкой: —
А ну, сумасброды

Сердце исходит гнетущей тоской:
Где смелый горец, готовый для битвы —
Чтобы повел бедняков за собой?
Головы наши печалью повиты.

Спим в нищих саклях на голом полу.
Труд наш не ценит богач толстопузый —
Так не относятся даже к волу —
Нас обзывает он рваной обузой.

Плюнуть ему прямо в рожу в ответ,
Топнуть ногой, чтоб душа возроптала—
Нету в нас мужества, смелости нет.
Жизнь эта жалкая в грязь нас втоптала!..

 

Хæдтулгæ уæрдоны сцæйцыдтæн, уарзон, нæ бæстæм,
Хæдтулгæ уæрдонæй æз кастæн:
Зындысты мæм дардæй нæ рæгътæ, нæ хæхтæ,
Зындысты нæ цъититæ, урссæр къæдзæхтæ, —
Ысурс ысты митæй — сæ мастæй.

Æнкъардæй сæ хъæбысты бакодтой хъæуты,
Цыдæртæ сын сусæгæй дзурынц:
«Фæкæсут уæ бæстæм, уæ къултæм, уæ къуымтæм!..»
Æнкъардæй, сæркъулæй, кæугæйæ, нæ лæгтæй
Зæрдиагæй бирæ фæкурынц...

Кам хъусынц нæ лæгтæ, кæм ма уарзынц урссæр къæдзæхты
Кæм ма 'мбарынц хæхтæн сæ хъыг дæр!..
Æркæлы нæ цъититы цæссыг, нæ къултыл, нæ фæзтыл
Фæуайы, хæл-хæлгæнгæ, кургæ, нæ лæгтæй,
Фæдзуры сын хæхтæн сæ дзырдтæ.

Кæм хъусынц нæ лæгтæ — фæтæрсынц нæ хæхтæн сæ митæй,
Фæлидзынц кæдæмдæр сæ бæстæй...
Куыд цæрынц æнæфыдыбæстæ, куыд кæсынц сæ хъыгмæ, сæ цинмæ,—
Куыд кæсынц сæ хæхтæм, сæ фæзтæм, сæ Ирмæ,
Куы нæ сæ уынынц, уæд, сæ цæстæй?

 

На арбе-самокате поднялся в родные края,
С арбы-самоката поглядывали
На далекие скалы и горы, -
Седые от снега, седые от горя,
Аулы в объятьях держали они
И тайно шептали они:
— Пособите стране нашей, пашням и склонам,
Так горы просят наших мужчин,
Но они не прислушиваются к стонам
Теперь нелюбезных им гор и долин.
Боль земли нашей им непонятна,
Родниковые слезы им вовсе невнятны,
Родники превращаются в реки слез,
Ревущий поток—яростней гроз,
С ним камни в путь сорвались,
Стремительно катятся вниз.
Они говорят о бедствиях гор,
Но мужи, — о позор, — пугаются их
И покидают родной простор,
И скитается где-то — печальный миг,
Тосклива участь тех, кто наш Ир
Считает своим, от него вдали,
Не видя прекрасный наш горный мир,
Гордый облик нашей земли.

 

Мæгуырты цард куыд ыстауæм, —
Хъæбæр кæрдзын цæххы тулынц;
Хъæздгуыты цард куыд ысфауæм, —
Нард физонæг хъармæй курынц.

Хъæздыг адæм зæрдæрухсæй
Алы райсом цай нуазынц,
Мæгуыртæ та зæрдæхусæй
Ихджын донæй сæ ком уадзынц.

Хъæздыг адæм сæ кæрцытæй
Тъæнджы мæйы сæхи стауынц,
Мæгуыртæ та бæгънæджытæй
Уазал къуымты хæрдмæ хауынц.

Хъæздыг адæм сæнæфсæстæй
Хъарм хæдзæртты хъæрæй зарынц, —
Мæгуыртæ та фырыссæстæй
Сæ былалгъыл кæуын дарынц.

 

Жизнь бедняка, как ее ни хвали —
Солью ломоть посыпает.
Жизнь богача, хоть хули не хули—
Жирный шашлык уплетает.

Утром богатый, не зная забот,
Сыто за чаем икает...
Ссохлась душа бедняка от невзгод,
Голод водой запивает.

В шубе дородный не мерзнет богач.
Отдыха бедный не знает,
В стылой лачужке пускается вскачь-
Бегом себя согревает.

Сытый голодного разве поймет?—
Песню хмельной распевает.
В сакле холодной бедняк не поет —
Плач на устах замерзает.

 

Мæгуыр лæг куыстæн дæр
Нæ зоны фæрæз, —
Йæ сæрæй фæуæлдæр
Йæ хъалон, йæ хæс.

Æххормаг — йæ зæнæг,
Хæрзбæгънæг — йæ ус,
Фырмæстæй йæхæдæг
Йе стджытыл ныххус.

Куы мæла, уæддæр æй
Ныууадзынц кæугæ,
Бæгъæмвад, бæгънæгæй, —
Кæнынц ыл хъæртæ.

Фæлмæн дзырд ызгъалы
Сау хохы къæдзæх,
Калм дæр æй æмбары,
Байхъусы дзæбæх.

Мæгуыры хæдзары
Уад тымыгъ хæссы.
Фынæй йæм нæ хъары,—
Уынæргьгæ хуыссы.

Артау, судзы зæрдæ,
Фæрстæм лæбуры:
«Уæу, Нана, цы фæдæ!»
Мæрдтæм æм дзуры.

Нывондæн куы хæссид
Искæуыл йæ сæр,
Исчи йæ куы фæрсид:
«Куыд цæрыс ды дæр?»

Йæ бæхæн куы кæрдид,
Æнæвгъау, кæрдæг,
Уæд афтæ нæ кæнид
Хæрзцола, мæллæг.

Быдыры куы кæнид
Гутонæй хуымгæнд, —
Афтæ тагъд пæ хæлид
йæ хъуыддаг, йæ фæнд.

Æхсырфæй куы кæрдид
Сырх мæнæу дзæбæх,
Ыстъæлфгæ, уæд цæуид
Уæрдоны йæ бæх.

Æдасæй куы хæссид
Сау хъæдмæ фæрæт, —
Хуыздæр æм нæ кæсид
Йæ цардæй мæлæт.

Йæ куыстæй æндæртæ
Цæл-инас кæнынц,
Сæ къухтæй фæндыртæ
Хъæлдзæгæн цæгъдынц.

 

Бедняк судьбе своей не рад —
Он спину гнет в тоске и в боли,
На нем не счесть худых заплат,
Ну, а долгов — еще поболе.

Детишки с голоду молчат.
Жена — в тряпье... Не ходит в гости.
Из дыр залатанных торчат
У бедняка — худые кости.

Горюч и горек жизни срок.
Когда ж, поверженный судьбою,
Лежать он будет, одинок —
Он будет мучим злой молвою...

Ведь даже скалы иногда
Его обиды понимают.
Лишь злые люди никогда
Чужому горю не внимают.

Его лачуга холодна.
В нее швыряют снег метели.
Ему ночами не до сна —
Он стонет горестно в постели.

Готов он голову сложить
За правоту святого дела.
Но не придет никто спросить.
Чем он живет на свете белом.

Ему травы бы накосить,
Играя острою косою —
Коня бы вдоволь накормить,
Чтоб конь расстался с худобою.

Ему б на склоне той горы —
Бороздку, что сбегает к лугу,
Чтоб с самой утренней поры
Шагал он радостно за плугом.

С утра до самой темноты
Слезой горючею повиты
Его крестьянские мечты —
Его бедняцкие молитвы.

Серпом пшеницу бы косил,
В дому бы хлеб водился вольный.
И иноходец бы трусил
Под ним, хозяином довольный.

Звучал бы смех детей в дому,
Жена б не знала слез и боли.
Чтоб не казалась смерть ему
Желаннее батрацкой доли.

Он надрывается в труде.
А богачи хмельной гурьбою,
Его же радуясь беде,
Смеясь, судачат меж собою.

В разгуле пьяном целый день,
Как гусаки они гогочут,
Папахи сдвинув набекрень,
И под гармонику топочут.

 

Уæ мæ гутон, мæ гутон!
Дæ галтæ сты къуыбырсы,
Адæмæн дæ æлутон, —
Дæ базыр зæхх ныббырсы.

Де 'фсæн, дæ дзыргъа — æндонæй,
Хъарман' хъæдæй — дæ гинон,
Зæхх фæлдахыс æнцонæй, —
Афæйлау æй, нæхион!

 

О, кормилец, крестьянский плуг!
Два вола круторогих рядом.
Ты для пахаря добрый друг —
Дело знаешь свое, как надо.

Лемех твой — всех невзгод сильней,
Ручки твердые пахнут потом.
Ну, давай, дорогой, веселей —
Уж такая у нас работа!

 

Санибайы хæхтæ
Бæрзондæй кæсынц.
Цъи-умы фæзгъæртæ
Æрхытæм кæлынц.

Сау айнæг къæдзæхтæ,
Нарæг ком — уынгæг,
фыдæлты гæнæхтæ,
Нал сæ и цæрæг.

Хур вгакаст, нывæнды
Хохæй-хохмæ тын.
Мæгуырты æрфæнды
Хаттæй-хатт мæлын.

Райсом раджы сысты, —
Хъæздыг ма хуыссы,
Афтæмæй йæ куысты
Сагъæстæн тыхсы.

Бон-изæрмæ калы
Тугæмхæццæ хид,
Изæрæй ныххауы, —
Нал æм хъуысыг сидт.

Суг сæм нæй, сæнæрттæ, —
Уазалæй мæлынц,
Зæппадзьы сæ мæрдтæ
Хæррæгътæй лæууынц.

 

В лазури небесной
Гора высока,
Срываются в бездну
Куски ледника.

Окутана мглою,
Саниба не спит.
Скала за скалою
В бездонность летит.

В любую погоду
Мерцает гора,
Но смерти в угоду
Томится батрак.

Встает на рассвете
И до ночи он
За дело в ответе
Принижен, согбен.

Во всем не свободный,
В холодном поту
В постели, голодный,
Плывет в темноту.

Ни дров и ни хлеба,
Пустынно, темно.
Покойникам в склепах
Нет места — давно.

 

Мæ гутон — мæ дарæг,
Мæ галтæ — мæ цард.
Зæгъын дын мæ зарæг,
Байхъус мæм æнцад...

Дæргъауæдз — мæ хуымтæ,
Мæ хосгæрст — æфтыд.
Зæгъон дын мæ зынтæ:
Нæ уыдтæн рæвдыд.

Фæхудынц мыл хъалтæ:
Нæ зарыс дзæбæх;
Хæрзифтонг — мæ галтæ,
Мæ фæндаг — уæрæх.

 

Мой плуг — мой кормилец.
Волами богат,
И песнь моя в силе,
Послушай-ка, брат.

Мой луг, мое поле,
Гляди-ка, видны.
Душевные боли
Мне жизнью даны.

Смеются: я в слове
Не весел ничуть.
Волы наготове
И долог мой путь.

 

Мартъи, мартъи, хæххон зымæг,
Быдырты мит фæтайы;
Дæхи скæныс нæртон тызмæг,
Нæ зæрдæ дæм æхсайы.

Мит ныууары сардзины бæрц,
Арвы мигътæй æмбæрзы:
Чи та скæны йæ цæртты кæрц,
Чи уазалæй æргъæвсы.

 

Март наш горский, все колдуешь
Над просторами зимы...
Ты все злишься, негодуешь,
На тебя в обиде мы.

Не видать небесной глуби,
Снег кружится день-деньской.
Вот один в богатой шубе,
Зябнет на ветру другой.

 

Сау лæгтимæ куы нæ уаин,
Уæд ма фылдæр фæцардаин...
О, ме 'мбæстон,
Демæ фестон!

Банызтой мын мæ туджы цъыртт
Се схуыст ныхас, сæ тызмæг дзырд.
О, ме 'фсымæр,
Ды — мæхи 'мсæр!

Базæронд дæн æнафонæй,
Бадомдтой мæ æнахъомæй...
О, ме 'мбæстон,
Цард дын фестон!

 

Если бы жил не средь злобных людей,
Длился бы путь моих, господи, дней.
Горец, ты, мой дорогой,
Будь ты рядом со мной

Каплю за каплею выпили кровь —
Окриком грубым убили любовь.
Брат мой, в печали страна —
Участь у нас одна.

Старость до срока к порогу пришла.
Молодость в бедах сплошных отцвела...
Горец, храни твои дни —
Ты хоть получше живи!

 

Ех, ныр сæрибарæй ацæр дæ уалдзыгон бонты,
Цæргæсау, дæ зæрдæ уæлæуæз тæхæд!
Ныссадз ныр ныфсджынæй дæ худ къул, дæ къухтæ — дæ синтыл,
Дæ цард дæм йæ мидбылты худгæ кæсæд!

Ыскæс-ма цъæх арвмæ, нæ уалдзыгон арвмæ:
йæ цæстытæ ризынц, æрттивынц, кæсынц;
Ыскæс-ма нæ ф-идар къæдзæхтæм: дæ разы,
Уæйгуытау, тыхджынæй, ныфсджынæй лæууынц.

Æнцадæй æрбахъуызынц мигътæ нæ арвыл,
Æнцадæй нæ хæхтыл æрбадынц уæззау...
Нæ арв-иу йæ мигътæй къуыригай фæкæуы нæ цардыл,
Нæ хæхтæ дæр уадзынц сæ цæссыг, мæнау.

Ех, æмæ алхатт дæр хорз бон куы кæнид,
Куы хъуысид нæ хохæй-быдырæй нæ зард!..
Фыдмигътау, æрбахъуызынц, мигътау, æрбатыхсынц
Нæ сонт сæртыл сау хъуыды, мæт æмæ 'нкъард!..

 

Пожить бы свободным в весеннюю пору
Так, чтобы сердце орлом возносилось,
Чтоб в белой папахе шел весело в гору -
Жизнь чтобы пела вокруг и светилась!

Шагать, подбоченясь, на небо взирая —
Неба весеннего очи сияют,
А горы могучие, горя не зная,
Гордо вершины над миром вздымают...

Но тучи вдруг весь горизонт закрывают.
Небо подолгу льет слезы над нами.
И плачут вершины, и скалы рыдают.
Я безутешными плачу слезами.

Ах, если бы чуть были радостней горы,
Если бы песни в долинах звучали!..
Как черными тучами горы — так горем
Головы наши повиты в печали.

 

Тæхуды, фыдæлты æвзагæй
Йæ хъуыдытæ чи зоны хъарын,
Кæмæн цæуыйц радæй, зæлдагау,
Йæ дзыхæй йæ дзырдтæ, йæ зарын.

Тæхуды, Ирыстоны сæрмæ
Куы фенин æз хурæн йæ тынтæ,
Йе, искуы ирон лæджы царды
Куы фенин децæгæй мæ фынтæ.

Тæхуды, æфсымæртау, размæ
Куы цæуиккам рухсмæ цæрдæгæй,
Кæрæдзи зæрдиагæй уарзгæ,
Куы кæсиккам размæ хъæлдзæгæй.

Уæзданæй, фæрсагæй, уæййагæй,
Хъæздыгæй, мæгуырæй æмзæрдæ
Куы уаиккам! Баууæнд, нæ бæстæ
Нæ заид фæстейæ хъуагæй.

Тæхуды, нæ кæрдæдæджын къултæй
Нæ фиййæутты зарæг куы цæуид,
Най хъалтæ, нæ хуыздæрты зæрдыл
Нæ сау цард, нæ зын цард куы лæууид.

Сæ ныфсджын хъæлæс сын куы хæссид
Нæ хæхтыл, нæ фæзтыл сæ дымгæ,
Сæ цинтимæ цинтæ куы кæнид,
Рæвдыд сын куы зарид сæ хъыгмæ.

Тæхуды, нæ сонтзæрдæ адæм
Куы уарзид нæ хæхтæ, нæ бæстæ,
Сæрибар быдырон тымыгъ æй
Нæ ахæссид дардмæ нæ фæстæ.

 

Блажен, кто сумел свои чувства
Облечь на наречьи отцов.
Как шелк, глубоко и искусно
Звучат переливы их слов.

О, если бы над Ирыстоном
Надежное солнце взошло
И жизнь осетина не сонно, —
Сияла бы ярко, светло.

О, если б, как братья, мы вместе
Приветили дружный рассвет,
И шла бы дорогою чести
К сверканию будущих лет.

О, если б с разбуженных склонов
Услышали песнь пастухов,
В которой и муки, и стоны
Страны нашей лучших сынов.

О, если б их голос победный
И полный дерзанья и сил
Все радости, муки и беды
По нашим горам разносил.

О, если б народ наш душевный
Ценил красоту своих гор.
Тогда бы и ветер напевный
Лечил и сердца, и простор.
 

Къæвда сахæттæ
Æнкъардæй тæхынц,
Нæ къорд сагъæстæ
Нæ зæрдыл лæууынц...

Нæ сау хæхтыл мигъ
Æрæнцад, æрбадт.
Нæ бæстæ, нæ Ир,
Фыдбонæй ныттад...

Нæ саутар хъæдты,
Уылæнтæгæнгæ,
Бæлæстæ сæтты
Фыдбоны дымгæ.

Нæ тыгъд быдыртæ
Лæхъирæй лæууынц,
Нæ сахъ тырынтæ
Цæуылдæр кæуынц.

Нæ хæхты къултæ —
Лæбырд æмæ къæй.
Цы 'рцыд? — Нæ къуымтæ,
Куы 'руайут сæрæй...

Къæвда у, фыд бон,
Фæрнджын нæу нæ бон,
Нæ зæрдæ, нæ зонд,
Уæлдайдæр ныссонт...

Уырны мæ, фыццаг,
Æрцæудзæн рæстæг,
Нæ хъæлæсы дзаг
Ныззардзыстæм уæд...

Уырны мæ, хæстæг у
Иыр ахæм рæстæг:
Къæвдайы фæстæ-иу
Кæны хорз фæззæг...

Нæ бæстæ фæрухс и, —
Æрзилы йæ рад.
Цæмæдæр ныхъхъус и
Нæ зæрдæ æнцад...

Нæ хуры тынтæ,
Кæс, мигъыл тыхсынц,
Ыстæй сæрибарæй
Нæ бæстæм кæлынц.

Нæ хуры тынтæй
Фæрухси нæ цард,
Нæ маст, нæ зынтæй
Нæ зæрдæ фæдард.

Ныккувæм ныр, цæй,
Нæ адæм цæмæй
Ныр сыста фæрнæй
Йæ уæззау фынæй!

Ныккувæм, зæгъæм:
«Нæ уарзон зæдтæ,
Ма нæ ныууадзут
Гъе, ныр, гъе, дзæгъæл!»

 

Дождливое время,
Печальные дни.
Лежат на душе
Облаками они.

Туман опустился
На горы, на мир.
В беде изнывает
Отечество Ир.

Разгневанный ветер
Бушует в лесах.
Жестокость в том ветре,
И ужас, и страх.

Набухли поля
Дождевою водой,
И горные склоны
Омыты бедой.

Жизнь в непогодь эту
Вдвойне тяжела.
И разум, и сердце
Окутала мгла.

Но верю я, верю,
Что время придет,
И песнь во весь голос
Споет наш народ.

Я верю, что близится
Эта пора —
Погожая осень,
Сиянье добра.

Очистится небо
Над нашей старой.
Мы ждем перемен,
Как расцвета с весной.

Смотри, как лучами
Все тучи прожгло,
И вешнее хлынуло
Наземь тепло-

От этих лучей
В наших саклях светлей,
Уходят тревоги
Мучительных дней.

Народ, встрепенись,
Для весны и добра.
От тяжкого сна
Пробудиться пора.

 

Хъармдæр, хъармдæр хур æртавы,
Уалдзæг рудзынгæй кæсы,
Мит нæ хуссæртты фæтайы,
Дымгæ сау мигътæ хæссы.

Тагъддæр къултыл дæттæ згъорынц,
Цинæй зарджытæ кæнынц,
Рæгъты миты семæ хонынц,
Далæ цъаламæ кæлынц.

Тынгдæр, тынгдæр хъæрæй зарынц
Хæхтæй сау сынт халæттæ,
Хъарм, сæрибар дуг æвзарынц,
Уалдзыгон хорз фадæттæ.

Сонтдæр... сонтдæр дымгæ зилы,
Хъазы нæууыл бон, æхсæв;
Халтæ, сыфтæртæ фæтилы,
Нæй... нæ сын дæтты улæфт.

Заргæ, цинæй фæзты, къулты,
Кафгæ, ленчытæ кæны;
Адæмы раз зулмæ-мулмæ
Дарддæр алидзы, тæхы.

Радгай... радгай дидинджытæ
Кувынц махæн урс сæртæй...
Уалдзæг! Уалдзæг! Уый — дæ митæ...
Бузныг... бузныг æз дæуæй!

Ризгæ... ризгæ зæрдæ хъазы,
Ризгæ, риу гуыпп-гуыпп кæны, —
Худæг уалдзæг æй нæ уадзы,
Худæг уалдзæг æм кæсы.

Уалдзæг! уалдзæг! Æз дæ курын:
Радт нæ адæмæн дæ иард,
Дардыл айхъуыса сæ дзурын,
Фæрнæй бирæ уæд сæ кад!

 

Солнце пробуждает сонных,
К нам спешит издалека.
Тает снег на южных склонах,
Ветер гонит облака.

С гор ручьи бегут проворно.
С песней, что белым-бела,
Снег сползает с высей горных,
В долах захотел тепла.

Громче, громче пенье птичье,
Долы щебета полны.
Чувствуют сердца величье
Наступающей весны.

Воля, время гулевое,
Ветер шевелит траву.
Стеблям не дает покоя,
Резко теребит листву.

Он по скалам и равнинам
Людный водит хоровод.
То он ластится ревниво,
То в полете он поет.

Каждый наш цветок кивает
Убеленной головой.
Свет какой! Теплынь какая!
Вот, весна, характер твой.

Вот весна, твои забавы!
Сердце прыгает в груди.
Не дает покоя, право,
День, что ждет нас впереди.

Ах, весна! Тебя прошу я:
Людям всей моей земли
Радость ты внуши большую,
Их добром не обдели.

 

Чырыстийы цъупп — Хъазыбеджы хох

Цæргасæу, ды дардмæ фæлгæсыс,
Паддзахау, ды хæхтæм кæсыс,
Ды мæимæ, хуримæ уарзон ныхæстæ,
Зæрдиаг тæрхæттæ кæныс.

Ды мигътимæ сусæгæй дзурыс,
Ды дымгæтæм хъусыс æнцад,
Сæрибар тымыгътæн дæ цуры,
Дæ къултыл æрзилы сæ рад.

Ды боныгон адæмæн арфæ
Сæ куыстæн, сæ цардæн кæныс;
Æхсæв та, æнусон цырагъау,
Кавказы æврæгътыл лæууыс.

Цырагъау, ды рухс кæныс дуне,
Паддзахау, уынаффæ кæныс.
Цæргæсау, дæ кастæй, дæ уындæй
Нæ зæрдæты ризын кæныс...

Нæ Ирмæ дæр ракæс, дæ фырттæм:
Дæ арфæмæ 'нхъæлмæ кæсынц,
Дæ разы, дæ къултыл, дæ фæзтыл,
Дæ диссаг хъæбысты цæрынц.

Фыд къæвда, фыд уарынæй бахиз
Нæ хуымтæ, нæ кæрдæг фæзтæ,
Дæ ныфсæй ысрухс кæн нæ зæрдæ,
Дæ рухсæй — нæ талынг бæстæ!

 

(К горе Казбек)

Орлом озираешь просторы
И, как падишах неземной,
Ты тайно ведешь разговоры
И с солнцем самим и луной.

Беседуешь ты с облаками,
Внимаешь ты буйству ветров.
Ты в яростном гуде и гаме
Свободен, спокоен, суров.

Ты днем в перегрузке рабочей,
Захлестнут житейской страдой.
Как вечный светильник, ты ночью
Царишь над кавказской грядой.

Светильник твой светит планете,
И свет вразумляет людей,
И смелость твоя на примете,
И трусость не властна над ней.

Взгляни же на ширь Ирыстона,
Скорей же нас благослови,
Твое благородное лоно
Взывает к ответной любви.

Храни от дождя нас, от града,
Луга наши, пашни храни,
Бесстрашье твое — нам отрада,
Нас светом своим осени.

 

Арвыком — гæмæгътæ,
Нарæг ком, уынгæг.
Æрхытæ-къæдзæхтæ —
Йæ дымгæ — бæрæг.

Терчы дон пырхкалгæ,
Кæдæмдæр лæбуры.
Фæйлауæн, фæйлаугæ,
Фæйлауæны суры.

Дур дурыл æппары,
Бæрæгдæр — йæ фæд.
Къæдзæхтыл фæкалы
Урс-урсид йæ сæт.

Нарæгæй фæдæлæ,
Банцади йæ хъæр.
Цæф сырдау, уæлæмæ
Нал исы йæ сæр.

Æнцадæй фенкъуысы
Ирыстон-фæзæй,
Цæугæ ныр, денджызы
Æнусмæ ныссæй.

 

Скала и ущелье —
Игольным ушком.
Овраги продуты
Крутым ветерком.

Швыряется Терек
И пенится он.
Как будто обвалом
Грозит небосклон.

Бьет камень о камень,
А сам, невредим,
Он злость изливает
На все, что под ним.

Теснину покинув,
Стихает и — прав.
Как раненый зверь,
Он плетется, устав.

Равниной Осетии
Движется он.
Ступай же ты в море,
Упрячь в нем свой стон!

 

Ма тæх дын загътон, нырма лæппын дæ,
Кæдæм атæхай, уый нæма зоныс;
Дардæй мæм хъуысдзæн фынау дæ зынтæ, —
Ихуарыны 'фхæрд тых нæма хоныс.

Ахстон фæкодтон хос, хъæмпыхæлттæй,
Мæ уалдзæджы цин ды бæргæ уыдтæ.
Сайд дыл æрцыди уалдзæджы сæнттæй,
Æркалд дыл цъити, къæдзæх хох-дуртæ.

Загътон дын: ма тæх, нырма лæппын дæ,
Хорз нæма зоныс уарын афонтæ,
Быдыртæм акæс, — ихдзагъд хъæмпытæ,
Кæнынц уым сагъæс цъиуты лæппынтæ.

Ныр мæ саузæрдæ цæгаты мигъмæ
Æхсæвæй-бонæй кæугæ дзыназы;
Ныр дæм сау цæргагс кæд кæсы тигъмæ,
Йæ къæдз цыргъ ныхтæй кæд дæуæй хъазы...

Кæд дæ сау тæнхъуын цыбыр коцбра
Цæргæс бындзыггай йæ ныхтæй исы;
Кæд дæ сонт буар, додой мæ къона,
Цæгаты бæсты ихæнæй ризы!..

Кæд дæ урс буар искуы ихы бын,
Æндондзæх дурау, уарынæй тайы;
Кæд дæ сонт зæрдæ, уæ мæ хуры тын, -
Фысы уæрыккау, ме 'рдæм æхсайы!..

 

Тебе говорила: птенец, далеко не летай,
Ведь крылья твои не окрепли, не знаешь дороги.
А что если стон твой услышу, измучена в край,
Ты града не ведал, не знаешь житейской тревоги.

Гнездо из соломинок долго свивала тебе,
Терпела невзгоды, ты радостью был мне весенней,
Но ты обманулся на трудной, на горной тропе,
Лавина смела тебя — нет от лавины спасенья.

Просила тебя: не летай далеко, ты — птенец,
К дождю проливному привыкнуть — тяжелое дело.
Ты вниз поглядел: как измотано поле вконец,
И малые птицы рыдают— беда подоспела.

И сердце мое почерневшее плачет навзрыд.
В тревоге смотрю я на тучи, что небо закрыли.
Быть может, орел на тебя в эту пору глядит
И рвет твое белое тело и легкие крылья.

Срывает когтями, пускает на ветер пушок,
Твой мягкий короткий пушок с головы твоей милой.
Мне горько, что тельце твое — этот теплый комок —
Студит на ветру этот гибельный воздух постылый.

Мне горько от мысли, что ты где-то там, подо льдом,
Как соль под дождем, так убийственно таешь и таешь,
А, может, мой милый, просясь в свой соломенный дом,
Ты где-то сидишь и, тоскуя, меня ожидаешь?

 

Мæ зæрдæйы дидинæг,
Мæ цард æмæ мæ дарæг!
Æрвитын дæм фидиуæг,
Фæдзурдзæн дын мæ зарæг.

Алæбон дæр дæу мысын,
Сауцæст æмæ сауæрфыг,
Æхсæв адæн нæ хуыссын, —
Бакал мыл-иу сау æлыг!

Урс дæллагхъуыр, фæлмæн риу,
Нарæг астæу, гуырвидауц,
Æвзагæй дæ зараг цъиу,
Хъазты чырæн – сæ фидауц.

Къутæр бецыкк, сау дзыкку,
Сырх уадулæй сæрмадзаст,
Дæу хъахъхъæны сахъ лæппу,
Дæу тыххæй у дзæгъæлгаст.

Ды куы зонис мæ зæрдæ, —
Сахъ лæппуйæн йæ хъару,
Уæд нæ зæгъис: «Æвзæр дæ,
Ацы дуне – мæ бар у...»

Мæ цард æмæ мæ уарзон!

Хуры чызг дæр дæ цуры,
Æнхъæл дæн, у фауинаг,
Мæйы лæппу дæу куры,
Дæу бавæййы давинаг.

Æхсæв фыны дæ цуры,
Сауцæст, демæ фæхъазын,
Бон нал фенын мæ хуры,
Дæу мысгæйæ, дзыназын.

 

Цветок души моей прекрасный,
Владычица моя, мой свет,
Прими мой частый, ежечасный,
Прими певучий мой привет.

К тебе тянусь я, черноокой,
О, чернобровая, к тебе.
Томлюсь в постели одинокой
И ночи провожу в мольбе.

В тоске по этой белой шее,
По тонкой талье... Голос твой,
Как птичья песня, хорошея,
Звучит за томною листвой.

Ты в танцах первая, — наброшен
На, косы шелковый платок.
Джигит, он ждет тебя, тревожен,
Нетерпелив, кипуч, высок.

Когда б ты с ходу, с полуслова
Мою постигла б силу, страсть,
Не молвила б: «Ты — непутевый,
А у меня над миром власть».

Я б жизнь, с которой нету слада,
За твой бы отдал взгляд,— мой рай.
Моя любовь, моя отрада,
Прошу, меня не отвергай.

С тобой, твоею красотою
Никто в сравненье не идет.
Зову тебя, живу тобою,
Мой свет, мечты моей полет.

Я в ночи, во сне твой образ чистый
Я вижу, — как ты мне близка!
Но днем мне и при солнце мглисто,
И мне сопутствует тоска.

 

Фæрсыс: цы мæ ис ныхасаг?!
Радзурон дын мæ хабар:
Ныры онг уыдтæн дæ уæфсаг,
Ныр мæ мауал хон дæ цагъар.

Хæрзбон, фервæзтæн дæ хæстæй,
Ныр мæ мацæмæйуал дом.
Дардмæ фæлыгътæн дæ мæстæй,
Дæ цæст мæ нал уындзæн æргом.

Куы мæ-иу æргæвстай цыргъ кардæй,
Куы та дæ фæндыд мæ цæрын,
Фæлæ мæ зæрдæ æнкъардæй
Ысхъæлдзæг кодтай, — нæ зæгъын.

Чи зоны, искуы дæ фынты
Дæхи дæр фенай зæрондæй.
Уæд-иу æрымыс мæ зынты,
Дæхи ма сраст кæн æфсонтæй.

Чи зоны, исчи мæ хуызæн
Дæу дæр куы 'фхæра йæ сонтæй,
Уæд базондзынæ мæ тухæн, —
Æз кæй бавзæрстон зæрондæй,

Бæргæ дын уыди хъуыдиаг, —
Зæронды 'фхæрын нæ хъуыди,
Йæ амондыл кодта æрдиаг,
Де 'нцой æнкъардæй лæууыди.

Хæрзбон, фервæзтæн дæ мастæй,
Ныр мæ мацæмæйуал дом.
Мæ зæрдæ ныссау дæ кастæй,
Уæддæр ма дын зæгъын — «хæрзбон».

 

Что я хотел сказать, умерив пыл?
Свою беду я выкажу на деле.
Вчера твоих сапог подметкой был,
Твоим рабом не буду я отселе.

Прощай! Избавился я от тебя
И от твоей безрадостной опеки.
Прочь ухожу, минуты торопя,
От глаз твоих я ухожу навеки.

Ты добивал меня ножом в тиши,
Не до смерти, чтоб выжил утром новым,
Но никогда тоску моей души
Ты яе хотел утешить добрым словом.

Ведь и тебя — потом, когда-нибудь —
Настигнет старость — эта немощь злая,
Тогда припомнишь мой печальный путь,
И ты не оправдаешься, виляя.

Когда-нибудь, в неведомом году
Изведаешь и горести, и боли,
Тогда поймешь и ты мою беду,
И на излете лет мою недолю.

Ты б раньше услыхал мою мольбу
И старца б не терзал словцом и взглядом.
С тобою рядом проклял я судьбу
И прозябал в тоске с тобою рядом.

Прощай, теперь пойду из края в край
По землям нашим — вольно и сурово,
Испепеленным сердцем я «Прощай!»
Произношу единственное слово.

 

Нæ зонын, мæхимæ куыд кæсын, —
Мæ цард мын ныхæлдта мæ кад;
Мæхи уын нывондæн куы хæссын, —
Мæнæн дæр куы 'рцæуид мæ рад.

Уæрдонджын, сугдзауæй — мæ цард,
Мæ бонтæ 'рвитын æз зынтæй.
Мæ зæрдæ сагъæстæй — æнкъард,
Хъæлдзæг нæ фæкæны фынтæй.

Цæмæн дæн адæмæй фыддæр? —
Мæ амонд куы кæнид фæндаг;
Куы нæ дæн искæмæй зыддæр, —
Мæнмæ дæр куы вæййы мæ фаг?..

Цæмæн мыл-иу худынц нæ хъалтæ,
Мæ уæрдон, мæ суджы æлвасыл?
Мæнæн дæр — ифтонг мæ галтæ,
Мæ цæвæг — фидар хæлдасыл.

 

Какое мне высказать слово
О жизни моей? Для друзей,
Для братьев на жертву готовый
Весны не дождусь я своей.

С арбой провожу свои годы
В заботе, в нужде — дровосек,
И в снах не проходят невзгоды,
Скорбят трудовой человек.

Как будто других я не хуже,
Но к счастью как путь проложить?
Не жаден, но ,пояс все туже,
Мне нечем детей накормить.

Смеется богач надо мною
И над арбой, что везу.
Волы наготове весною,
Уже наточил я косу.

 

Æз — къуыдыркалм, сыджыты рын
Мæхи фысеæг нæ хонын;
Дугъонтимæ цьг нымайут
Мæн, — сæпп-еæпп дæр нæ зонын.

Афтæ цыдæр дзымандытæ,
Сонт хъуыдытæ фæзарын.
Нæ сагъæстæ куы базонин,
Ууыл мæхи фæхъарын...

Тызмæг уарын хохы рыгтæ
Сæ бындзарæй ныммæрзы...
Зæрдæ сау катай ыскæны,
Бæсты сау мигъ нымбæрзы...

Терчы дон сæ фæйлауæнтæй.
Урс денджызы ныккалы.
Залты цъити, æнусы мит
Уæд нæ хæхтьг ныууары...

Булæмæргъ зары, сау цъиу дæр-
Уый зарджытæй æмбары;
Æз дæр ма сын куы бахъырнон,—
Хъыг уый искæй цы дагры?

Хуыцау радтæд булæмæргътæ,
Сау цъиутимæ куыд зарой:
Адæмы маст, бæсты сагъæс
Сæ зæрдæтыл куыд дарон...

 

Я червь, пылинка в этом мире,
Певцом себя не назову.
Я не скакун в нагорном мире,
Иду трусцой, едва живу.

Я только выразить пытаюсь
Безумно-горьких мыслей ряд.
Я жизни горестной касаюсь
И суть ее понять бы рад.

Скворцы и соловьи запели,
Я издали их узнаю.
Могу я помешать ужели,
Когда им тихо подпою?

Пускай поэт — для них свобода,
Пускай поют в счастливый миг,
Но только бы судьбу народа
Носили бы в сердцах своих.

 

Тылаттатæ байуæрстой
Æрнæджытæ — гæмæхтæ;
Черменæн хай равзæрстой
Цъыфдзæстытæ, къæдзæхтæ.

Уæд Чермен уыд хæтынмæ, —
Лæбурдта-иу, бирæгъау,
Сау хъулгъайы сæттынмæ, —
Æрбатардта иу рæгъау.

Бадти йæ мад æнкъардæй
Арты фарсмæ къонайыл:
— Сайдзысты дæ мæнгардæй,
Ма-иу баууæнд Хъобаныл!

Абон сæрвæт байуæрстой,
Дæуæн дзы хай нæ радтой,
Æвзæрæн дæ равзæрстой,
Лæг у, зæгъгæ, нæ загътой!

— Хъахъхъæ, Нана, мæнмæ дæр,
Цæттæ мæ гал, мæ гутон,
Зæххæй кæм уа фæлмæндæр,
Уым уыссадзон мæ гутон.

Куы фæтæрсон не 'взæртæй, —
Мæ хъару 'мæ мæхæдæг,
Уæд фæхъæуон ме 'мгæрттæй,
Хæрам мын уæд дæ фæдæг!

Чермен дын хуым бакодта
Дзæбæх æнцад, æнцойæ,
Тылаттаты бадомдта,
Тарстысты-иу йæ койæ.

Бамбæхстысты, сабийау, —
«Кæдæм лидзæм, кæцырдæм?!»
Чермен дæр дын, таубийау,
Хуым бакодта фæрсæрдæм.

 

Тулатовы зло слукавили,
Разделяя поля просторные:
Они Чермену оставили
Болота да скалы черные.

Сказала мать его грустная:
— Не верь ты их клятве княжеской,
Пусть речь у кобанцев искусная,
Душа их осталась вражеской.

Тебе твоей доли не дали
И дурнем тебя ославили,
Как будто они не ведали,
Что нищим Чермена оставили.

— Гляди, нана, что я сделаю,
Мне на это легко отважиться,
Распашу себе поле целое,
Где земля мне мягче покажется.

Разве я не Чермен прославленный?!
Если бы я с князьям» не справился,
То, твоим молоком отравленный,
Лучше б я на тот свет отправился.

И пашет Чермен неистовый
Спокойно, страха не ведая,
Тулатовы смотрят издали,
Его сражены победою.

И ищут князья спасения
Перед силой его могучею...
А гордый Чермен без смущения
Всю землю вспахал наилучшую.

 

Рауай, хорз, рауай,нæ-дугъон!
Хусйары хор дын — хæрынæн,
Хос дын цæттæ — иухурон,
Сау хохы фæз дын — цæрынæн,

Дзæмдзæмы дон дын — нуазынæн.
Къуыбар зæлдагæй дæ сæрфдзыстæм;
Хохы къæсæртæ дын — хъазынæн,
Де 'хсæвбынат дын мæрздзыстæм...

Дугъæттæй фыддæр бæргæ нæу, —
Йæ разы куы уаид тæгæна,
Дæттиккам ын сырх мæнæу, —
Цæмæй хуырджыны нæ кæла.

 

Крылатый наш сакун, скачи, лети!
Твой корм — ячмень полдневной стороны.
На гору черную — твои пути,
Ее равнину любят скакуны.

Дзам-дзама родники — твое питье,
Мы шелком чистили б твои бока.
Вершины гор — пристанище твое,
Постель твоя — чиста и широка.

Наш конь — иных не хуже скакунов.
Когда б пшеницу ел он испокон,
Когда б у полных яслей был здоров,
О камень троп не спотыкался б он.

 

Бæрзонд сау хæхтæн сæ дуртæй
Сау хъуына згъæлы фырмæстæй.
Чидæр фæхæссы дзæкъултæй
Мæгуырты фæллой нæ бæстæй.

Иунæгæй ма зæгъ — нæ тæрсын,
Уæззау дур къухæй — зын исæн;
Дардæй мæм хъуысы дæ хъæрзын,—
Хос ма йын ыссар дæ низæн.

Марды хъæрæй хох ысризы,
Сау айнæг ныккæны йæ цъæхахст.
.    .    .    .    .    .
.    .    .    .    .    .

Кæд дæ фæнды, уæд ныззарæм
Сау хохы рындзæй, цæргæсау;
Нæ рагон тыхмæ цы 'вналæм, —
Ныры дуджы стæм зæрдæсау.

Хосгæрдынæн дæм цæвæг нæй,
Хуымгæрдæны — 'хсырф къуымыхæй,
Дæ бæстæ — лæбырд, æмыр къæй;
Мауал мын æппæл дæ тыхæй.

Æнафоны хæрд гуыбынæн
Марджы хуызæн у, нæ тайы;
Ыстыр арт хъæуы гуыдынæн,
Кæннæуæд къæйыл ныззайы.

Ма 'ппæл æнæгал кæвдæстæй,
Мардагрцыдау дæм фæкæсдзæн, —
Чи ма аззади дæ бæстæй,
Уый дæр дын цæргæс фæхæсдзæн.

Цалынмæ рæстæг æрцæуа,
Уалынмæ фæлæу æмбæхстæй, —
Сидзæр гуыдыныл куы скæуа,
Гъе, уæд-иу ракæс дæ цæстæй!

 

С гор наших ветер окалину носит —
Сочится страданье из мраморных пор.
Кто-то в мешках воровато уносит
Добро бедняков с наших горестных гор.

Мне ты твердишь, что живешь без боязни.
Тяжелый валун не поднять одному.
Слышу я стон твой с чужбины...
Но разве Не лучше ли было б в родимом дому?

Хочешь, как гордый клич бросим мы снова,
На вершине старинную песню споем.
Только молчи ты о доблести слова,
От нынешних бед — горе в сердце моем.

В поле лишь камни. О них — хоть разбейся.
Косить бы пора, да вот нету косы.
В горле застрянет о доблести песня
При виде мужицкой горючей слезы.

Как в поговорке одной говорится —
Земли иль серпа не имеет бедняк.
Камни кругом — что на них уродится?
Поешь кукурузы, иль спи натощак.

Ночью от пищи — весь, словно распорот, —
Булыжники будто бы тлеют во мне.
Хлеб, чтоб совсем по плите не расползся,
Горянки готовят на сильном огне.

Нету волов, так не хвастай яслями.
Бедняцкая участь — терпенье и труд.
Будешь кичлив то, вцепившись когтями,
Остатки страны враз орлы унесут.

Силы копи, это к делу сгодится.
Обиду до времени спрячь ты в груди.
Плачем сирот когда край огласится,
Тогда уж, земляк, не зевай — выходи!

 

Бæхты рæгъау, фысдзугтæ —
Нæ хъæздыгæн йæ фæллой.
Арæх уыны фыддугтæ,
Уый нæ кæны цæлæнцой.

Йæхицæй дын æппæлдзæн:
«Бирæ — мæ фос, мæ бæхтæ»...
Цыхты мур дын æрсæтдзæн,
Кæндзæни дын дзæбæхтæ.

Арæх хынцдзæн йе 'хцайы, —
Хъæздыг кæсы йæхимæ:
Райсом раджы йæ цаи, —
Кæрдзыны мур цæххимæ.

Кæрдзыны мур, цъæх арахъхъ, -
Уый йæ минас изæрмаг.
Изæрæй дын йæ садахъ
Абæтдзæни цæхгæрмæ.

Æхсæв-бонмæ зилахар
Райдайдзæни æдзухæй.
Йæ топпы къæдз иу сахат
Нæ цух кæны йæ къухæй.

Фыдудæнæй фæцæры,
Фаджыс мæрзæг, дондзауæй...
Фæлмæн къæбæр нæ хæры,
Ныйихсийы хосдзауæй.

Куы ныммæлы бæгънæгæй,
Уæд ын кæнынц хистытæ,
Равзарынц ын хæрнæгæн
Иу азыккон куистытæ.

Фæлдисынц ын фыдызгъæл, —
Зымæг, дам, дын ма сæлæд.
Дæ уæлæ уæд цъæх ызгъæр, —
Знаг дын тых ма кæнæд.

Дæ фæндон, дæ бар — дæхи,
Дæ уарзонтимæ фæцæр...
Нал дæ хонæм мах нæхи,
Буд — дæ цырагъ, сæкæр хæр!

Дæ ингæн — рухс, дæ мæрддзаг
Нæуæгæй тон дзæнæты.
Хæлар дын уæд дæ фыццаг...
Бахаудыстæм дæ мæты.

Мæнæ дæ чызг дæ цуры
йæ риу хойы, дзыназы,
Йæ дзыккутæм лæбуры,
Йæ сæр æнцад нæ уадзы:

Бахордтай йын йæ ирæд,
Ауæй йæ кодтай, бæхау.
Ныр уый бæгънæгæй сирæд,
Ды бамбидзынæ ...ау.

Садахъ  (сагъæдахъ) — фатдон, ам — гилдзæвæрæн.
 

Отары овец, лошадей табуны —
Слывет наш земляк неспроста богачом.
Но снятся порою; кошмарные сны,
И нету покоя ему за столом.

Хвастун, подбоченясь и выставив бок,
Он часто кичится богатой мошной.
А гостю Положит лишь сыра кусок
И весь изведется от траты такой.

Араки глотком да лепешки куском
Весь день себя тешит, а ночь настает,—
Берет он ружье, запирает свой дом,
К своим табунам торопливо идет.

Всю ночь он не спит, охраняет стада —
Мерещится вор ему в тени ночной.
Как только рассветная вспыхнет звезда,
Он, сонный, понуро плетется домой.

Навоз выгребает, воды принесет,
Весь день на лугу жадно машет косой—
Все впроголодь, жирный кусок бережет,
А черствую корку размочит водой...

Какая тут радость от жизни такой?!
Однажды умрет он в ночи средь тряпья,
Снедаемый черной и жгучей тоской —
Что весь его дом разворует родня...

Но справят богато поминки по нем —
Зарежут гостям валухов пожирней.
И сытая речь потечет над столом,
Вовсю захмелевших, румяных гостей.

Ему посвятят всякой снеди в помин—
Мол, пища твоя не остынет зимой.
Наденут кольчугу — пусть будет храним
От недугов давних кольчугой стальной»

Живи, мол, вольготно ты в жизни иной -
Водись на том свете с людьми по себе,
С утра наслаждайся вином и едой,
Хвалу воздавая счастливой судьбе!

Да будет могила суха и тепла —
Да будет земля тебе пухом, родной.
Покинул ты нас — слез река протекла,
Погасла звезда над высокой горой...

У гроба рвет волосы скорбная дочь,
Рыдает — бьет в грудь, не жалея себя.
Никто ей теперь нё сумеет помочь.
Пожалуй, ее не завидна судьба.

Сожрал ты калым, что забрал за нее.
Ты продал ее в кабалу и в ярмо.
Ей нищей ходить, проклиная житье,
А ты же в могиле сгниешь, как дерьмо.

 

Цыппурс æрцыди — бæрæгбон:
Мæгуыртæ кодтой хомыстæ.
Не 'хсины къухы йе 'хцадон:
Базары 'лхæдта гогызтæ.

Йæ фæстæ лæууыд зæронд лæг,
Йæ къухæй хæцыд чыргъæдыл;
Йæ риу æгомæй, æнæгънæг;
Æхсинæн цыди йæ фæдыл.

Йæ дзабыртæй зынд фæсæлттæ,
Йæ худ — ыскъуыдтæ, гæмæхтæ;
Йæ рихи ныссалд — фæдзæлттæ,
Йæ цухъхъа — зæронд, хæррæгътæ.

Зæронд лæг чи уыд, зæгъон æй,
Æхсины мойæн йæ фыд уыд.
Ахæм нæ федтон зæххонæй,
Зæрдæйы мардта йæ фыдуынд.

Сæ размæ 'рбацыд æндæр лæг,
Арæзт, æппæтæй æххæст уыд;
Зæрондау, нæ уыд фыдмæллæг, —
Йæ гуыбын нардæй ныррæсыд.

Гогызтæ 'взæрста уæззауæй,
Нард ысты, загъта, нæ сайы;
Æхсин ысдзырдта уæзданæй:
— Нард гогызы фыд мын нæ тайы.

Рæсыд лæг чи уыд, зæгъдзынæн;
Æхсинæн уыди йæхи мой...
Ахæмтыл зарæг фысдзынæн,
Цæмæй сæ фыды нæ нæмой.

Цалынмæ гогыз æвзæрста
Цолагомауæй, фыдæй нард, —
Уыдон тинты кæрц æмбæрзта, -
Зæронд уазалæй фæцæймард.

 

Рождество к аулу подступало —
Пахло кашей в саклях бедняков.
А богачка жадно выбирала
На базаре жирных индюков.

За спиной стоял старик печальный,
Он плетенку госпожи держал —
В рваной шубе, тощими плечами
От мороза лютого дрожал.

Был; бешмет дырявый — весь, в заплатах.
Сор торчал в немытых волосах.
Он стоял и, словно тихо плакал,
Стыли капли на седых усах.

Госпожа любила жарко мужа.
Был старик ему родным отцом.
Лютовала на базаре стужа.
Синим было старика лицо.

Подошел мужчина к ним вальяжно
Разодетый был он в пух и прах,
Неспеша он нес живот свой важно,
Сытый блеск стоял в его глазах.

И пока богачка торговалась,
Отобрал он жирных пару штук.
Госпожа шутливо ворковала:
— Вреден жирный для меня индюк...

Положил назад мужчина тут же .
Птицу, взял другую... повертел...
Коченел старик на лютой стуже —
За спиной богачки коченел.

На меху их шубы — что им холод,
Спорь о весе птицы, о деньгах...
Замерзал старик, мутился голод
В грустных, с синим инеем, глазах.

Сторговав товар, шагал мужчина.
Был он сыном старику, что мерз.
Для печали, вроде, не причина.
Но мне, было горестно до слез.

 

Ахболмæ дын Мила куыдз уыд,
Зынджытæ хауд йæ цæстытæй.
Карды цæфтæй æнæ ныуæс
Иу дæр нал уыд йæ фæрсчытæй.

Йæ хицауы фæхъахъхъæдта
Зæрдиагæй зæронды онг;
Фосы 'мгæрон никуы уагъта
Æзæргæнæг, бирæгъы 'рдонг.

Цал хатты уыд карды цæфтæ,
Цал хатты фæци гæрæхтæ,
Уæддæр-иу Мила, райгæйæ,
Йæ дзыхæй калдта цæхæртæ.

Цал хатты уый бирæгъты 'рдонс,
Карчы цъиутау, ныппырх кодта!
Уæд-иу Мила йæ фырбуцæй
Алæбон дæр хъуымыз хордта.

Мæйдар æхсæв æрсытимæ
Цал хатты уый хæсты бацыд!
Ныр зæрондæй дуаргæрон
Ихы сæрыл уынджы басыд.

Йæ хъæрæй-иу фосы фæдыл
Хуыснæг хæтын нæ уæндыди...
Уæд Милайыл йæ хицау дæр
Къæсæрмæ дæр нæ хъæцыди.

Хæринаг ын хорз лæвæрдта:
Дзулы ссадæй фæлмæн цымгæ.
Ныр стонгæй зыр-зыр кæны
Дуаргæрон, сым-сымгæнгæ

Милайæн-иу йе срæйынæй
Маргъ тæхын дæр нæ уæндыди,
Ныр бындзыты йæ цæстыты
Ахстон кæнын æрфæндыди.

Ныр Милайæн зæрондæрдæм
йæ хуылф, артау, фæздæг уадзы,
Йæ царм фыдыл ныхъхъæбæр и,
Хицау дæр ма йæ кæм уарзы.

Дыуаргæрон ныттымбыл и,
Нал ын уадзы холлаг дарын;
Нал, дам, бæззы, ныззæронд и,
Фæнд ыл кæны топпæй марын.

Сырдты фæд-иу мæйдар æхсæв
Сау хъæды дæр нæ рæдыди.
Ныр зæрондæй йæ хицауы
Йæ фесафын æрфæндыди.

 

Был пес красивый у Ахбола.
Горело мужество в глазах.
Он столько вынес драк и боли —
Он был весь в шрамах и в рубцах.

Был предан он хозяйской воле.
Стада он зорко охранял.
В лесу, в горах иль в темном поле
Волков и близко не пускал.

Не раз он рвал зверье клыками —
Не раз матерых потрошил.
Тогда мясистыми кусками
Его Ахбол с руки кормил.

В кромешной тьме он не боялся
Медведя сгрудить на бегу.
Теперь — состарился, весь сжался,
Скулит тихонько на снегу.

Бывало, воры, чуть не плача,
От пса пускались наутек.
Любил хозяин за удачу —
Любил и ласково берег.

Кормил он пса всегда на славу.
А на закате псиных дней,
Пожалуй, годен лишь на свалку—
Лежит ветошкой у дверей.

Как он рычал! В почете, в силе —
Внушал зверью он смертный страх.
Теперь же мухи облепили —
Вьют гнезда в немощных глазах.

А было время — тыщу тропок
Перекрывал любым ворам.
Теперь он немощён и робок —
Хозяин гонит со двора...

 

Адард дæн мæ фыдыбæстæй,
Хур мыл баталынг, изæрау.
Хъазыбеджы хохрæбынты
Федтон мæгуырæй нæ рæгъау.

Мадау, мæн дæр барæвдыдта,
Æхсырæй хæсдзынæн, — загъта.
Царвы дурын куыдз бахордта,
Хъæстæл та уæд мæнæн радта.

 

Брел однажды я дорогой,
Ночь настигнула меня.
Встретил в хижине убогой
Бедных горцев у огня.

Дал хозяин горцу слово —
Мне еды он посулил.
Только пес все масло слопал,
Я же — сыворотку пил.

 

Цæмæн цæры уыцы лæг,
Адæмæн чи у даринаг, —
Æвзæр мадæй — фыдзæнæг,
Æхсæн дурæй маринаг!

Уæгъд нæ уадзы йæ базы, —
Бон-изæрмæ фæхуыссы...
Лæгау, фезмæлд нæ уарзы,
Йæ куысты сæр нæ мысы.

Стур дæр ма æфсæстæй
Барæвдауы йе 'мгары.
Æгасæй мард йæ цæстæй
Нæ фендзæни йе 'мбалы.

 

Откуда он взялся такой? —
Он матери даже в укор —
Он в общей семье трудовой
Всем людям во зло и в позор.

Он дрыхнет весь день напролет,
В прохладную прячется тень,
И совесть его не грызет —
Что мать его в поле весь день...

Ведь даже, насытившись, гал
Оближет дружка языком.
А этот — все спал бы и спал,
Ленивым охваченный сном.

 

Лæгай, ма 'ппæл дæ тыхæй,
Дæхи ма стау расыгæй;
Фесæфдзынæ дæ дзыхæй,
Хъæмпы халы басыгъдау.

Куы ивгъуыйынц мин азы„
Изæры хур ныгуылдау;
Адæмы цард чи уарзы,
Уый нæ уыдзæн ныгъуылдау.

Мæлæтæн дын йæ фæстæ
Фæсмондзинад куы нæ ис, —
Тондзынæ ма дæ фæрстæ,
Дæ митæ-иу æрæмыс.

Æрмæст де 'мбал уыдзысты
Дæ хъуыддæгтæ, дæ митæ...
Ам дзæгьæлы лæудзысты, —
Æхца дæм куы уа кæритæ.

Хистытæ дын кæндзысты—
Хынджылæггаг æлæмтæ;
Мæрддзыгой дыл кæудзысты,
Кæндзысты дыл уылæнтæ.

Арахъхъ æмæ фыды мур
Дæуæн цы 'ххуыс бакæна,
Уый дын фена нæ фыдгул,
Уымæй хуыздæр ма фена...

Мæгуыртæн дæтт дæ исæй,
Дзæгъæл дзырдæй дæхи хиз...
Фæивылæм фæдисæй, —
Тæригъæд у бирæ низ...

 

Не хвались ты здоровьем, дурак.
Все равно его не сохранишь.
Твой язык самый, лютый твой враг,
Пропадешь ведь — соломкой сгоришь.

Век за веком проходят года
Чередою закатных лучей.
Только тот не умрет никогда,
Кто любил эту жизнь и людей.

Поздних слов не прощает нам смерть.
И взывая к всевышней душе —
Как бы каяться ты не умел —
Дел своих не поправишь уже.

Человек в этой жизни с утра —
Только добрым деяньем хорош.
Накопи хоть подвалы добра,
Ни гроша ты с собой не возьмешь.

Будут пить на могиле твоей —
Пьянка глупая, что говорить —
Бестолковым елеем речей,
Не любя тебя, будут хвалить.

Поминальный баран нё спасет,
Не помогут и реки вина.
Будет недруг кривить хитрый рот
И хвалить тебя будет — спьяна.

 

Знаг æрбацæуы, лæбургæ,
Йæ карды ныфсæй нæ бæстæм,
Топпы нæмгуытæ, лæхургæ, —
Бавналæм мах дæр нæ гæрзтæм!

Нæ Фыдыбæстæ нын куы байсой, —
Сау хох ныккæндзæн æрдиаг.
Нæ рæзты бæхтыл куы хъазой,
Уый нын уæддæр у хъуыдиаг.

Нæ сылтæн куы сисой сæ кæрдæн,
Чызджытæй куы кæной хынджылæг,
Нæ хуымтæй куы скæной уыгæрдæн, —
Нæ цард ныууыдзæн хæрзмынæг.

Уистæй нæ куы тæрой сæ разæй,
Лæгтæн куы байсой сæ гæрзтæ,
Куы нæм ныббырсой æмварсæй,
Тыхæй куы байсой нæ бæстæ.

Нæ фос нын куы байсой, нæ хортæ,
Хæдзæрттæй куы скæной бæхдæттæ,
Куы нæ ныккæной фæлхортæ,
Сæхи нын куы скæной æлдæрттæ;

Худинаг нæ истой сæ сæрмæ
Кавказы хохæн йæ зæнæг,
Карды цæфæй-иу цæхгæрмæ
Ызнаджы лыг кодтой сæхæдæг!

Худинаг куы райсæм нæ сæрмæ,
Фыдæлтæн куы скъахæм сæ цырт,
Нæхи куы 'руадзæм æвзæрмæ, —
Ничиуал кæндзæн нæ дзырд.

Бавналæм, бавналæм нæ гæрзтæм,
Знаджы фæсурæм нæ бæстæй.
Ма йæ бауадзæм нæ бæстæм
Нæ къухы нæ кард æлвæстæй!

 

Враг идет к границам нашим.
Если нам грозят войной
На защиту гор и пашен —
Встанем, воины, стеной!

Не простят нам предков горы,
Если недруг верх возьмет.
Чтоб не жить в позоре, в горе -
Горец лучше уж умрет.

Что за жизнь — когда срывают
С наших жен, сестер платки,
Топчут пашни, и пинают
Зло святы очаги?

Что за участь—жить побитым,
Чужеземца признавать,
И бессильно от обиды
В жалкой сакле горевать?

Видеть, как плетьми сгоняют
Малых деток, стариков,
Как мужчинам одевают
Цёпи тяжкие оков?

Кем мы станем, коль отнимут
Волю радоваться,. петь?
Сраму мертвые не имут —
Горцу лучше умереть,

Чем отдать врагу на ругань
Слезы жен и матерей.
Слово воина порукой
Этой правде сыновей.

Оскорбить отцов могилы,
Память предков оскорбить —
Не дадим. И нашей силы
Никому иге победить.

Мы с врагом мирились редко.
Дети гордые вершин,
Защищая землю предков —
Дело правое вершим...

Нынче каждый горец — воин.
И душе неведом страх.
Нам не знать чужой неволи —
Сабли острые в руках!

 

Фыццагон æгъдау зæгъдзынæ:
Егарæй-иу лæг æлхæдтой;
Куы 'рхъуыды кæнай, хъæрздзынæ:
Кæвдæсарды стур æнхъæлдтой.

Ныр — иууылдæр иу, æмхуызон,
Дæлдæр-уæлдæрæй бæрæг нæй.
Иу уæнг, чи загъта, ныффыссон, —
Фылдæр хай уымæн дзæнæтæй.

Егарæй цы лæг æлхæдтой,
Уый фырт йæ дзырдæй бæрæгдæр.
Сæ фыдæлты сын æфхæрдтой,
Ныр сæхи хонынц уæлдæрдæр.

 

Нет, старину я скорей прокляну —
Человека меняли на гончую псину.
Вспомню, как будто в кошмар загляну—
Народ трудовой там сходил за скотину...

Нынче ж над всеми единый закон,
За дело любое можешь радостно браться.
Верно, был мудр и бесхитростен он,
Сказавший, что люди все — сестры и братья!

Сын бедняка, что меняли на пса,
Стоит на земле своей прямо и крепко.
Тем, кто глумился, он смотрит в глаза —
Корит немотой за поруганных предков.

 

Хъармдæр-хъармдæр тынг æртавы,
Хур арвы астæуæй кæсы.
Хурыл сау мигъ йæхи 'ппары,
Дымгæ митуазал хæссы.

Тынгæй-тынгдæр хуры тьгнтæ
Комæй-коммæ нывæвдынц.
Ихуарынæй хохы зымтæ
Сæхи дагъты ныуæрдынц.

Фылдæр-фылдæр дидинджытæ
Фылдæр зайынц цæхгæрæй...
Сау сынт, халон фидиуджытæ
Банцайдзысты сæ хъæрæй.

'Тагъддæр-тагъддæр хохы дæттæ
Къæдзæхбынтæй фæхъарынц;
Хуры тæвдæй ихæн дæттæ
Уалдзыгон бон фæтайынц.

 

Солнце жарче — ярче светит.
У небес на дне — луна.
Тучи мчатся, свищет ветер,
Снега блещет белизна.

Солнце греет небывало,
Все живое не щадя.
Горные индейки в скалах
Ищут крова от дождя.

Льются горными ручьями
Выси в синем далеке,
И под вешними лучами
Тают. льдины на реке.

 

Хæхтæ, быдыртæ куы змæлой, —
Сау хъæд фæздæгæй нæ зындзæн.
Сырдтæ домбæйтты куы нæмой,—
Туг, цæтджинагау, æнхъиздзæн.

Хур уæд не 'мбæхсдзæн йæ тынтæ,
Бонвæрнон хъуызгæ нæ цæудзæн,
Сырдтæ зардзысты сæ фынтæ, —
Хъырнæг æмбал сæ нæ хъæудзæн,

Цуанон йæ топп нывæрдзæн,
Сырдтæ уыдзысты сæрибар!
Ыстонг кæрдзыныл нæ кæудзæн,
Ничиуал хондзæн йæхи 'лдар!

 

Когда под грохот, полных гнева, дней
Взойдет над лесом мщения звезда
И звери будут грызть своих царей —
Польется кровь потоками тогда.

Проглянет солнце смело из-за туч
И луч его коснется бедняка.
И грянет день, и молод и могуч,
Наградой всем за горькие века.

Отложит горец в сторону ружье.
Свободный зверь пойдет своей тропой,
Благословляя новое житье —
Довольный светлой, без господ, судьбой!

 

Поэмæ

Æлдар дын нæ дæн,—
Мæхи не стауын.
Уæййаг дæр нæ дæн, —
Мæхи нæ фауын...

Райгуырдтæн мадæн
Хæрз зыбыт-иунæг,
Бындар мæ фыдæн —
Хохы цард иу лæг.

Мæ фыды хæдзар...
Фæздæг-иу кодта,
Сыджытæй — йæ цар,
Хъарм-иу нæ кодта...

Мæ фыд дæр нæ кодта
Æнцой йæ бæхыл:
Бæстыл иу кодта...
Нæ хæцыд зæххыл.

Стуртæ йæм уыд
Иу æхсæзы йас.
Хъардта сыл йæ уд,
Уый уыд йæ минас.

Кæмæн-иу — дзыкка,
Кæмæн — хæбизджын.
Адæмы хуыдта,
Йæхæдæг — низджын.

Чи-иу æй фæхуыдта,
Уый — йæ цард, йæ хур,
Чи-иу æи сыстыдта, —
Уæрста сын йæ мур...

Йæ фостæ радта
Уæд ирæды 'фсон:
«Мæ фыртæн, — загъта,
Ныр ус æрхæссон»...

Поэма

Я не из лживых мужей,
Себя не хвалю я сам,
Нет рабства в душе моей —
Унизить себя не дам.

У матери был один.
Чуть только постарше стал,
Я в горы с отцом ходил —
Отцу во всем помогал.

Дыряв был отцовский дом.
Он дымом насквозь пропах.
Нам холодно было в нем
На стылых земных ветрах.

Но горя отец не знал.
В черкеске простой своей,
По целым он дням пропадал
В аулах среди друзей.

Скотину отец держал.
Имел он коров и овец.
Но бедным он все раздавал,
Таков уж он был —отец.

Гостей он любил встречать.
Отец мой людей любил.
Он лучший кусочек подать
Всегда гостям норовил.

Что сам он был наг и бос,
Не сытно и ел и пил —
Это другой вопрос...
Отец мой веселым был!

Тому, кто его приглашал,
Он другом и братом слыл—
Направо добро раздавал,
Налево добро дарил...