ЮМОР

Иронау радзырд ныффыста – Мамсыраты Дæбе

Уырыссаг æвзагмæ йæ раивта – В. Лидина
(перевод вольный)

АУУОН

ТЕНЬ

Сауаты Гæбил къаннæг лæг у. Бакæс ын йæ гуырыкондмæ, йæ цæсгоммæ, уæд се ’ппæтыл дæр бæрæг дарынц гæдыдзинады, тæнзæрдæйы, фæлывды нысæнттæ. Схъæл рихитæм æмæ цыргъ боцъомæ кæсгæйæ æдзухдæр зыны, цыма, сæ астæу цы чысыл дзых ис, уый ныртæккæ фегом уыдзæн æмæ, лæгъстиаджы фæлывд мидбылты худгæйæ, æфсæрмхуызæй, сдзурдзæн:

Габил Сауол — маленький человечек. Всмотритесь в него пристальней, и вы убедитесь, что на его лице так и написано, что он лукав, хитер и бесчестен. Стоит вам взглянуть на его усы, похожие на стрелки, на острую бородку, и спрятанный, между ними маленький рот тотчас откроется, расплывется в подхалимской улыбочке, и Габил, жеманничая, как девушка, потупив взор, окажет:

— Ай-гъай, дæ ныхас тынг раст у. Мæ хъуыранæй дын ард хæрын, дæ хуызæн лæг ацы зæххыл нæма æрлæууыдис.

Зæрдæбынæй никуы бахудт, афтæмæй былтæ æппынæдзухæй кæнынц худгæ, æрттивынц гыццыл цъæх, цыргъ цæстытæ.

— Да! Ты, как всегда, говоришь правду! Клянусь моим Кораном, лучше тебя не встречал человека на нашей земле!

Смех никогда не рождался в сердце Габила, и сердце его никогда не смеялось, но с тонких губ не сползает улыбочка, а маленькие серые глазки всегда блестят и готовы вместе с вами смеяться, если вы смеетесь, и плакать — если вы плачете.

Ныртæккæ рацыд бригадæй. Цæуы сындæггай. Кæсы бынмæ йæ аууонмæ. Йæ сæры гуыры цыдæр хъуыдытæ. Фæнды йæ ныхас кæнын, фæлæ йæ хъуыдытæн нæй искæмæн радзурæн..

Сейчас Габил идет из бригады. Идет не торопясь. Рядом с ним ползет его тень...

Габилу хочется с кем-нибудь поговорить по душам. Но с кем? Кому может доверить Габил свои мыслишки? И он доверяет их...

— А-а-а! Байриай, мæ хæлар! — фæхъæр ласта æвиппайды йæ аууонмæ.— Мæ фæдыл цæуыс? Æниу ма ма рацу! Зын дын у мæ фæдыл цæуын? Мæнæн дæр зын уыдис... фæлæ гæнæн нæй. Æз дын мæ таурæгътæ куы ракæнин, уæд дæм зын нал фæкæсид дæ цард. Ды мæныл баст дæ æмæ æз куыд кæнон, афтæ кæн. Кæсыс, æз систон мæ къух, ды дæр æй систай. Æз акъæдз кæндзынæн мæхи, ды дæр дæхи акъæдз кæндзынæ. Æз мæ сæрæй æркувдзынæн, ды дæр дæ сæрæй æркувдзынæ... Уыныс? Кæй бар дыл цæуы, уый фæндон æххæст кæнын хъæуы. Уый раз хъуамæ дæхимæ мацы фæндон уа.

Уæдæ, куы ма дын зæгъын, дæуæй мæнæн зындæр уыдис. Ды, æз цы кæнын, уый кæныс, æмæ дыл дзы рæдыд не ’рцæудзæн. Фæлæ мæныл рæдыд арæх цыд.

Æз раджы иу булкъонмæ, Лабунец, зæгъгæ, фæсдзæуинæй куыстон. Архайдтон ын йæ фæндон æххæст кæныныл, йæ зæрдæ æлхæныныл. Уæдæ? Гæнæн нæ уыд.

— А-а, привет, мой друг! — обращается он к своей тени.— За мной идешь? Не нравится? Злишься? А ты попробуй-ка, не пойди! Надоело, говоришь, за мной таскаться повсюду? Трудно? Ну, что же! И мне было нелегко... Что поделаешь? Терпи, голубушка, терпи! Ты на всю жизнь со мной связана. Гляди: поднял я руку— и ты подняла. Я нагибаюсь — и ты сгибаешься в три погибели. Я склонил голову — и ты склоняешь ее... Видишь? Кто над тобой хозяин? Я! Ну и выполняй мою волю! Что ты сказала? Самолюбие? Забудь, голубушка, о самолюбии! Забудь, как и я забыл!

Ты знаешь? Мне, пожалуй, еще труднее, чем тебе, приходилось. Ты вот за мной ползешь и все, что я делаю, повторяешь. Что ж, повторяй! Ты не ошибешься! А я часто ошибался. Понимаешь? Ошибался!

Когда-то, давно это было, правда, служил я у одного полковника — по фамилии Лабунец. Был я... ну, словом, я был его тенью. Был слугой, денщиком и старался служить ему верою и правдой; старался; чтоб полковник всегда мною был доволен. А как же иначе? Тут уж ничего не поделаешь!

Иу хатт æрбацыд æмæ мæ фæрсы:

— Гаврил Хæмицович... (Гаврил Хæмицович мæ хуыдта, уый дæ зæрдыл дар æмæ йæ ’мбардзынæ, цас аргъ мын кодта, уый). Гаврил Хæмицович (æз ныртæккæ куыд зæгъын, афтæ), куыд сыл дæм кæсы Лизæ Петровнæ?

И вот однажды приходит мой полковник домой и спрашивает:

— Гаврил Хамицович (чувствуешь, как ценил меня полковник? Гаврилом Хамицовичем называл!)... Гаврил Хамицович, говорит, какого ты мнения насчет Лизаветы Петровны?

Æз зыдтон, уыцы сылгоймаджы бирæ кæй уарзта, уый æмæ йын æй куыд хъуамæ рафаудтаин? Рафау ын æй æмæ дæ хæдзар сарæзтай.

— Мæ хъуыраныстæн, зæгъын, уый хуызæн сылгоймаг зæххыл нæма æрлæууыдис.

— Ницы, зæгъы, æмбарыс,— сæрхъæн дæ!

А я то знал, что он эту самую Лизу до потери сознания любит. Ну, как я мог сказать ему о ней что-либо плохое?

— Клянусь моим Кораном,— отвечаю,— такой великолепной женщины еще на земле и не бывало!

— Ну и дурак! —кричит мой полковник.— Дурак и ни черта ты не понимаешь!

— Æнæмæнг, зæгъын, сæрхъæн дæн, дæ бæрзонддзинад. Сæрхъæн бæргæ нæ дæн, дæхæдæг куыд зоныс, афтæ, фæлæ «сæрхъæн нæ дæн» зæгъ æмæ дæ хæдзар сарæзтай.

— Уый цъаммар æмæ æдзæсгом куы у.

— Так точно,— повторяю,— я дурак, ваше высокоблагородие, и ни черта не понимаю.

— Ты-то, тень, знаешь что я не дурак, но разве я мог перечить полковнику? Прогони он меня в шею, что бы я стал тогда делать?

— Она бессовестная скверная женщина! — зло кричит полковник.

Зыдта, йæ ныхæстыл æмæ йæ хъуыдытыл разы кæй вæййын, уый æмæ мæ цыма къахгæ кодта, цæмæй Лизæйæн æцæг аргъ скæнон, афтæ мæм фæкаст, æмæ та загътон:

— Нæ, нæ, дæ бæрзонддзинад, Лизæ Петровнæ иттæг хорз адæймаг у.

— Так точно, ваше высокоблагородие...— уже было начал я — ведь я всегда соглашался со всеми его рассуждениями, даже мыслями, но в этот раз мне почему-то пришло в голову, что он неискренне ругает Лизавету Петровну; может быть, он хочет узнать о ней мое мнение?

— Никак нет,— отвечаю,— ваше высокоблагородие,— Лизавета Петровна отменная и весьма достойная женщина.

— Æвзæр, сæрхъæн! — зæгъы уæд булкъон.— Ницы æмбарыс!

— Æнæмæнг, дæ бæрзонддзинад, сæрхъæн æмæ æвзæр дæн, ницы æмбарын, фæлæ уыцы ныхас зæрдæйæ зæгъын.

— Уæдæ йæ дæ зæрдыл дар, уый цъаммар сыл у.

— Негодяй! Дурак! Хам! Ни черта не понимаешь!

— Так точно, ваше высокоблагородие, я негодяй, дурак, хам и опять-таки ни черта не понимаю! Но вы поверьте, насчет Лизаветы Петровны я вам сказал от чистого сердца.

— Осел! Запомни: она — подлюга.

— Нæу, зæгъын, дæ бæрзонддзинад.

— Куыд нæу? Æз æм чысыл февнæлдтон, уый мын мæ уадул ныггæрах ласта.

— Никак нет, ваше высокоблагородие,— продолжаю я упираться, — вовсе не подлюга Лизавета Петровна.

— Как не подлюга, мерзавец? Я было к ней едва прикоснулся, а она мне влепила пощечину!

Гъе уæд бамбæрстон, тынг кæй фæрæдыдтæн, уый. Æцæг ын «æвзæр» зæгъын хъуыд, æз та йын «хорз» дзырдтон. Ахæм зынтæ, мæ хур, гъе. Цы зæгъынмæ хъавы булкъон, хæйрæг æй базонæд. Зонын та йæ хъæуы, раст дзуапп ын цæмæй раттай, уый тыххæй.

Стыр рæдыд фæкодтон уæд. Фæлæ мæ амонд уыд æмæ Лизæйæ кæй загътон, уыдон мæхи хъуыдытæ сты, ууыл нæ баууæндыд, æндæр тынг æвзæр уыдаид мæ хъуыддаг.

Мæ рæдыд мæ исты амалæй сраст кæнын хъуыд. Дзурын дæр ма чи уæндыд, фæлæ лæджы цæсгом фидар у.

Тут только понял я, дружище, что на этот раз влип. Нужно было бы мне повторять за полковником, что она подлюга, а я-то, осел, утверждал, что она великолепная женщина, чистейшей души! Кто его знал, полковника, что он на самом деле о Лизе думал? А это надо знать, дружище, всегда нужно знать, и никогда нельзя ошибаться. Понимаешь? Хи-хи! Никогда нельзя ошибаться! Ошибешься — и сам не рад будешь.

А я ошибся, и каких я нажил себе неприятностей! Ох, дурак, дурак ты, Габил! Конечно, дурак! Полковник чуть было не содрал с меня шкуру.

«Ну, что ж,— думаю,— придется тебе, Габил, исправлять ошибку». Другой бы не посмел и .слова сказать, но я, ты ведь знаешь, я — толстокожий.

— Бахатыр,— зæгъын,— кæн, дæ бæрзонддзинад. Æз, уарзгæ йæ кæй кодтай, уый тыххæй...

— Æз уый никуы уарзтон, стæй уарзгæ дæр никуы бакæндзынæн ахæмты...

— Простите, говорю, ваше высокоблагородие, я так выразился насчет вашей Лизаветы Петровны, потому что я знаю — что вы ее любите...

— Я ее, балда этакая, никогда не любил, я таких, как она, никогда и любить не стану!..

Уайтагъд та бамбæрстон, кæй та фæрæдыдтæн, уыцы ныхас зæгъын кæй нæ хъуыд, уый...

— Æз,— зæгъын,— никуы фæдызæрдыг дæн, ды йæ уарзгæ кæй нæ кодтай, ууыл, фæлæ йæ уæддæр спайда кæнынмæ хъавыдтæ, æмæ йæ уый тыххæй...

— Эх, ваше высокоблагородие, я и не сомневался ни на минуту, что вы ее вовсе не любите: вы хотите ее взять в любовницы...

— Идиот! В любовницы? К черту таких любовниц!

Ну, вижу, совсем разъярен мой полковник. А когда хозяин серчает, подчиненный должен съежиться, стать незаметным, как мышь.

— Спайда кæнынмæ дæр æй нæ хъавыдтæн, æз ахæм æлгъæгтæй нæ фæпайда кæнын,— зæгъы булкъон, йæхæдæг мæстæй цæхæртæ калы. Адæймагæн йæ хицауы маст цас стырдæр кæна, уый бæрц йæхæдæг та хъуамæ къаддæр кæна.

— Пайда кæнынмæ дæр æй нæ хъавыдтæ, фæлæ...— фæлæ ма дарддæр цы æфсон акодтаин? Дæ бонæй уай, ды ахæм зындзинады никуы бахаудтæ! Мæ разæй цæуыс, æмæ æз цы кæнын, уый кæныс, æндæр дæ цы мæт ис! Фæлæ та мæ цыргъ зонд фæцарæхст. Цы йын загътон дæумæ гæсгæ? Дæуæн дæ дунейыл дæр ахæм дзуапп дæ сæрмæ не ’рцæуид, фæлæ та йæ мæ цыргъ зонд ацахста:

— Само собой разумеется,— говорю,— ваше высокоблагородие, к черту таких любовниц! — (А дальше — что? Завидую тебе! Тебе-то вот не приходится попадать в такой переплёт! Идешь и повторяешь все за хозяином... Нет у тебя забот!)

Но тут, понимаешь, помог мне мой ум. Что, думаешь, я сказал полковнику? Ты бы в жизнь не придумала такого ответа, а я придумал!

— Бахатыр,—зæгъын,—кæн, дæ бæрзонддзинад, мæн базонын фæндыдис, уарзыс æй æви нæ, уый. Кæд æй уарзыс, уæд ма дын æй чи æнад кæны? Фæлæ йæ нæ уарзыс, уый кæм базыдтон, уым дын æцæг мæ хъуыды зæгъын (ныр мæ хицау мæ цуры кæм лæууыдис, уым мæм кæцæй хъуамæ æрцыдаид мæхи хъуыды, фæлæ уæддæр). О, æмæ дын, зæгъын, мæ хъуыды зæгъон. Мæнмæ гæсгæйæ, уый цъаммар æмæ æнаккаг адæймаг у. Мæнæн дзы,— зæгъын,— мæ цæстытæ дæр рисгæ кæнынц.

— Простите,— говорю,— ваше высокоблагородие, мне только испытать хотелось, любите вы в действительности Лизавету Петровну или совсем наоборот. Бели вы любите, то не стоит ее порочить. Но если вы ее терпеть не можете, то, уверяю вас, что все, что о ней вы лично думаете — я так же думаю (ты сам понимаешь, раз хозяин стоит со мной рядом, у меня не может быть собственного мнения!), и я вместе с вами уверен, что она самая скверная, самая бессовестная женщина из тех, что мне встречались на свете! Мне самому,— говорю,— «а нее даже смотреть противно!

— Маладец! — фæхъæр ласта булкъон (ныртæккæ æз куыд зæгъын, афтæ). — Гаврил Хæмицович, нырæй растдæр никуы загътай! Цæугæ ныр æмæ искуы баулæф.

Æз рацыдтæн. Дуар рахгæдтон. Мæхæдæг хъусын дуары дæгъæлы хуынкъæй. Хъусын æмæ мæ булкъон кæуы.

— Молодец! — похвалил меня полковник (вот точно так и сказал: «Молодец!»). Молодец, Гаврил Хамицович, такой правды я от тебя еще ни разу не слышал. Иди,— говорит,— отдыхай, ты мне больше не нужен.

Я ушел, дверку притворил, а сам подглядываю через замочную скважину. Полковник-то мой, что, ты думаешь, делает? Плачет! Сам с собой разговаривает.

— Æз, зæгъы, мæхи дæр амардзынæн, уæддæр æнæ уый ракургæ нæ фæцæрдзынæн. Нæ бафæраздзынæн цæрын æнæ уыцы сау цæстытæ, къæлæт æрфгуытæ, хъуымбыл дзыккутæ, урс дæллагхъуыртæ, æлвæст астæу.

Уыныс, йæхи хъуыдытæ дæр алыхуызæттæ уыдысты, æмæ ацу, ды рагацау базон, йæ зæрдæйы цы ис, уый. Куы нæ сæ базонай æмæ йæ цы фæнды, уый куы нæ зæгъай, уæд та дæ хæдзар сарæзтай.

— Я, говорит, покончу с собой! Или женюсь на ней, или мне жизнь не мила! Не могу я прожить без ее черных глаз, без ее пушистых волос, без ее белой шейки, без ее тонкой талии…

Вот и попробуй тут во всем разобраться и во всем к своему хозяину приспособиться! Скажешь в цвет — он тобой доволен!

А не в масть ляпнешь — плохи будут твои дела!

Афтæ цардтæн æз хицæуттимæ æмæ мын бирæ аргъ дæр уымæн кодтой. Дæ зæрдыл дар, «Гаврил Хæмицовичæй» мæм дзырдтой, æмæ уæд æмбардзынæ, цы кад мын уыдис се ’хсæн, уый.

Æз ныр дæр афтæ кæнын. Хицау уæд, æмæ цыфæнды дæр фæуæд. Мæ хъуыранæй дын ард хæрын, цы булкъоны кой кæнын, уый сæры мæ зæвæты бæрц зонд нæ уыд. Фæлæ зондæй нæу хъуыддаг. Мæнæ нæ колхозы сæрдар, мæ хъуыраныстæн, уыцы булкъонæй мин хатты зондджындæр у. Гъемæ мæ хицау у æмæ йын козбау ныхас кæнын хъæуы. Хицау нæ уæвгæйæ, уæд æм мæ сæрмæ дзурын дæр не ’рхæссин. Хуыцау æй зонды дæгъæл фестын кæнæд, уæддæр раджы æгад хæдзар уыдысты, æз та цæрæг хæдзарæй уыдтæн... Фæлæ йын козбау куы кæной, уæд æй не ’мбары. Æфхæрд та бынтондæр не ’мбары.

Так я со многими хозяевами жил, и все меня очень ценили. Запомни, дружище, что хозяева обращались ко мне не иначе, как «Гаврил Хамицович». Вот так они меня уважали! И так я привык хозяевам угождать, что без хозяина дня прожить не могу. Все равно какой, пусть 'будет самый ледащий, лишь бы был хозяин! Клянусь тебе моим Кораном, у того полковника ума в голове было меньше, чем у меня -в левой пятке! Но разве дело в уме? Возьми председателя нашего колхоза. Клянусь моим Кораном, он в тысячу раз умнее полковника! А я его терпеть не могу! Но раз он мне хозяин, я должен ему быть приятен. Если бы он не был председателем, я -бы ему и двух слов не сказал. Но — он мой хозяин, хотя, клянусь, он на хозяина вовсе не похож. На собрании ему все перечат, все его критикуют. Их бы кнутом за это, а он выходит из-за стола и говорит совершенно спокойно:

Æмæ, мæ хъуыраныстæн, хицаухуыз дæр нæу. Æмбырды йæ ныхмæ радзурынц, алывыд ын фæкалынц. Æз æнхъæл вæййын, ныртæккæ сæ ехсæй нæмын райдайдзæн, зæгъгæ. Уый рацæуы æмæ сабырæй фæзæгъы:

«Æмбæлттæ раст дзурынц, æцæг нæм уыцы хъæнтæ ис æмæ сæ фесафын хъæуы».

— Товарищи правильно говорят, действительно, у нас есть недостатки, их нужно изжить...

Уæуу, ард дæ хæдзары бацæуа, кæд куыд раст дзурынц, дæ ныхмæ куы цæуынц, уæд! Уæдæ ма мæ булкъонæн загътаис, раст нæ дæ, зæгъгæ. Уый дын раст æмæ зылын цы у, уый фенын кодтаид.

Чудак какой! Как же так правильно, когда против тебя выступают? Попробуй кто моему полковнику, бывало, сказать, что он неправ, он бы показал, с чем правду едят, с чем — неправду!

— О, æмæ дæуæй зæгъын. Ды мæ аууон дæ, æмæ хъуамæ мæ фæндтæ æххæст кæнай. Æз мæ хицауы аууон дæн, æмæ æз хъуамæ уый фæндон æххæст кæнон, уый та йæ хицауы аууон у æмæ уый фæндон æххæст кæна. Æз цард афтæ æмбæрстон æмæ йæ афтæ æмбарын.

Ты как думаешь, дружище? Раз ты—моя тень, выполняй мою волю! Я — тень своего хозяина, я должен выполнять его волю...

Так я жизнь понимаю!

Как раз в эту минуту разглагольствования Габила прервал чей-то голос:

— Дæ фæндаг раст, Гæбил! — фехъуыст æм æвиппайды. Фæстæмæ дæр нæма фæкаст, афтæ та йæ лæгъстиаджы фæлывд мидбылты худт бакодта Гæбил æмæ дзуапп радта:

— Арфæгонд у, мæ хæдзар.— Уалынмæ йæ фæстæ цæуæджы ауыдта. Уый уыдис колхозы сæрдар Сандыр.

— Кæимæ дзурыс, кæ, Гæбил, иунæг куы дæ?

— Добрый день, Габил!

Еще не оглянувшись, Габил надел подхалимскую улыбку и тотчас ответил, склонив набок головку:

— Спасибо, дорогой! Большое спасибо!

— Ас кем ты, Габил, разговаривал? — спросил Сандыр, председатель колхоза. (Это был он, долго шедший за Габилом следом).

— Мæхиимæ ныхас кæнын... Дæуæй æппæлын мæхицæн. Мæ хъуыраныстæн,—зæгъын,—мах хицауы хуызæн лæг ацы зæххыл нæма æрлæууыдис.

— Да сам с собой, Сандыр! Тебя все хвалил! Клянусь моим Кораном, я не могу молчать! Ведь такого человека, как ты, я не встречал еще «а нашей земле!

— Æнхъæлдæн, æмæ та дæ аууонимæ ныхас кæныс? Ныр аууæттимæ ныхас кæнæн рæстæг нал у. Уый раджы кæддæр уыдис.

— Хвалил? А мне показалось совсем другое... И что ты там, Габил, разглагольствовал о хозяевах да о тенях? Нам, знаешь, тени больше не нужны. Нам нужны настоящие люди, а вовсе не тени...

— Æмæ мын мæ ныхæстæ... Дæуæй æвзæрæй куы ницы загътон,— фæсырх Гæбил æмæ тæссæй ризæгау скодта.

— Да что ты? Что ты, Сандыр, дорогой? Да разве я сказал что-нибудь о тебе плохое? Да разве я посмел бы? Да разве я?.. Ах, как нехорошо!!!

Габил весь съежился, поджал коленки и мелкою рысцою побежал за Сандыром.