ИСТОРИ

 

  

Уырыссагау уац ныффыста – Абайты Васо
 

СКИФЫ И ОСЕТИНЫ

 

СКИФТÆ ÆМÆ ИРÆТТÆ

 
Скифы как народ не исчезли бесследно с лица земли. 

Если вы взглянете на этнографическую карту Кавказа, которая, как известно, отличается исключительной пестротой (свыше 40 народностей), то найдете в ее центральной части небольшой народ, называемый ныне осетинами. Их численность всего около 400.000. 
 

   Скифтæ æвæд нæ фесты, сæ мыггаг бынтон нæ сыскъуыди.

Кавказы этнографион картæмæ куы 'ркæсат (уый та тынг хъулон мулон у — 40 адæмыхаттæй дзы фылдæр цæры), уæд ын йæ бæрæгастæу ссардзыстут, армыдзаг кæй хонынц, уыцы ирон адæмы. Сæ бæрц 400 000 йеддæмæ нæу.
 
Ученые давно установили, что осетины по происхождению не связаны с соседними кавказскими народами. Они пришли на Кавказ с севера, из южнорусских степей. В прошлом они назывались аланами. А аланы, по свидетельству историка Иосифа Флавия (I в. н. а),— скифское племя, жившее у Дона и Азовского моря. 

Во время великого переселения народов в IV—V вв. н. э. часть алан прошла через всю Европу до Франции и Испании. Французское имя Alain, английское Alan — наследие того времени. 
 

   Ахуыргæндтæ раджы сбæрæг кодтой, ир сæ равзæрдмæ гæсгæ сæ сыхаг кавказаг адæмтæн кæй ницы бавæййынц, уый. Уыдон Кавказмæ æрбафтыдысты цæгатæй уырысы хуссайраг быдыртæй. Раздæр сæ «алантæ» хуыдтой. Алантæ та, Иосиф Флавийы (мах эрæйы I æнус) загъдау, уыдысты скифаг знæм, цардысты Доны æмæ Азовы денджызы былтыл.

Адæмты стыр змæлды рæстæг (нæ эрæйы IV—V æнустæ) аланты иу хай æрзылд Европæйы алы рæтты æмæ бахæццæ Францмæ æмæ Испанимæ. Францаг Alain æмæ англисаг Alan равзæрдысты ирæтты фыдæлты номæй.
 
Оставшиеся в Восточной Европе аланы продвинулись к предгорьям Кавказа и образовали крупное по тому времени феодальное государство. В X в. аланы приняли христианство. Средневековая Алания поддерживала оживленные сношения с Византией, Грузией, Россией.
 		   Скæсæн Европæйы цы алантæ баззадысты, уыдон Кавказы хæхтæм сæхи æввахсдæр байстой æмæ сарæзтой, уæды заман тынг чи ахадыдта, ахæм феодалон паддзахад. X æнусы алантæ райстой чырыстон дин. Астæуккаг æнусты Аланыстонæн хорз ахастытæ уыди Византиимæ, Гуырдзыстонимæ, Уæрæсеимæ.
 
Нашествие монголов и походы Тимура имели для алан катастрофические последствия. Часть их погибла в непрерывных войнах. Часть переселилась в Венгрию, где под именем «ясов» еще несколько столетий сохранила свою этническую самобытность. Часть была вовлечена в монгольские завоевательные походы и рассеялась по чужим землям. 

Оставшаяся на Кавказе часть алан оказалась запертой в теснинах Центрального Кавказа. 
 

   Манголты æрбабырст æмæ Тимуры стæртæ алантæн уыдысты æвирхъау бæллæх. Сæ иу хай фæцагъды æнæкæрон хæстыты. Иннæ хай ацыди Венгримæ. Уым, «ястæ», зæгъгæ, ахæм номимæ цалдæр æнусы фæцардысты, стæй иннæ адæмтимæ сæмхæццæ сты. Æртыккаг хай манголты æфсадимæ баиу æмæ архайдта хæстон стæрты, афтæмæй йæ фæд фесæфти.

Кавказы ма алантæй чи баззад, уыдон хохы цъассытæм балыгъдысты.
 
Невольно сравниваешь обширную территорию от Алтая на востоке до Дуная на западе, которую занимали скифо-сарматские племена в I тысячелетии до н. э., с несколькими узкими ущельями, в которых застает осетин XVIII век. Это ли не богатая пища для размышлении о превратностях судьбы! Бывает так, что растение, покрывавшее в прошлом огромные пространства, сохраняется только на небольшом клочке земли. Такова, например, реликтовая сосновая роща в Пицунде, в Абхазии.
 		 Адæймаг æнæбары абары, скифтæ-сарматтæ нæ эрæйы агъоммæ 1 миназоны Алтайæ Донайы онг цы æнæкæрон тъæпæнтæ ахстой, уыдон æмæ, XVIII æнус ирæтты цы цалдæр нарæг комы æрыййæфта, уыдон. Æвæдза, кæуылты сты хъысмæты фæлдурæджджын митæ! Вæййы афтæ: кæддæр æгæрон быдыртæ чи ахста, уыцы зайæгхал ма аззайы чысыл зæххы гæппæлыл. Ахæм у, зæгъæм, быныл чи баззад, Пицундæйы уыцы нæзыкъох.
 
Таким вот реликтом скифского мира являются осетины на Кавказе. Что же сохранили они от своего далекого прошлого? Два бесценных сокровища: язык и эпос. Известный немецкий филолог прошлого века Якоб Гримм писал: «Наш язык есть также наша история». Осетины не создали в прошлом своей письменности и не вели исторических хроник. Но они с полным правом могут сказать про себя: наш язык и наш эпос — это наша история.
 		   Йрæттæ дæр афтæ скифты быныл баззадысты Кавказы хæхты. Цы бахъахъхъæдтой уæдæ сæ ивгъуыд замантæй? Дыууæ æвæджиауы хæзнайы: се 'взаг æмæ эпос. Зынгæ немыцаг филолог (царди XIX æнусы) Якоб Гримм фыста: «Не 'взаг у нæ истори дæр». Ирмæ ивгъуыд заманты фыссынад нæ уыдис, историон хроникæтæ нæ арæзтой. Фæлæ сын æппæт бартæ дæр ис сæхицæй афтæ зæгъынæн: не 'взаг æмæ нæ эпос сты нæ истори.
 
Начнем с языка. Письменных памятников на скифских наречиях до нас не дошло. Но в греческих эпиграфических надписях Северного Причерноморья скифского времени сохранились сотни скифских и сарматских личных имен. Авторитетнейшие ученые — русский Всеволод Миллер, немец Макс Фасмер, чех Ладислав Згуста — показали с полной убедительностью, что эти имена всего успешнее разъясняются с помощью осетинского языка и могут рассматриваться как древне-осетинские.
 		   Райдайæм æвзагæй. Скифты ныхасыздæхтытæй ницавæр фыстытæ баззади. Фæлæ Сау денджызы цæгатварс скифты заманæй махмæ æрхæццæ сæдæгай скифаг æмæ сарматтаг нæмттæ — фыст сты грекъагау. Дзырддзæугæдæр ахуыргæндтæ — уырыссаг Всеволод Миллер, немыцаг Макс Фасмер, чехаг Ладислав Згуста — биноныгæй сбæрæг кодтой: уыцы нæмтты мидис æппæтæй хуыздæр райхалæн ис ирон æвзаджы æххуысæй æмæ сæ нымайын хъæуы рагон ирон дзырдтыл.
 
В этих именах легко распознаются такие употребительные осетинские слова, как фарн — «благодать», хсар — «военная доблесть», андон — «сталь», алдар (ардар) — «господин», лиман — «друг», фурт — «сын», фида — «отец», саг — «олень», сар — «голова», стур — «большой» и др. Осетинский язык даёт также ключ к разъяснению многих топонимов Северного Причерноморья и Приазовья, названий местностей, рек, населенных пунктов и т. д. Типичный пример — название реки Дон. Именно в осетинском языке — и только в нем — слово «дон» означает «река». Этот же элемент распознается в названиях «Днепр», «Днестр». 
 		   Уыцы нæмтты æнцонæй раиртасæн ис ахæм рагон ирон дзырдтæ: фарн, 'хсар, æндон, æлдар (æрдар), лымæн, фырт-фурт фыд-фидæ, саг, стыр-стур æмæ æнд. Ирон æвзаг фæахъаз, Сау денджызы цæгатварс æмæ Азовы алфамблай цы топонимтæ ис, уыдон раиртасынæн дæр — бынæтты, цæугæдæтты, сахарты, хъæуты нæмттæй бирæтæ сты сыгъдæг ирон. Цæвиттонæн райсæм цæугæдон Доны ном. Æрмæстдæр ирон æвзаджы ис ахæм дзырд. Днепр æмæ Днестры нæмтты дæр ссардзыстæм уыцы элемент.
 
Не менее яркие реликты скифского мира мы находим в осетинском фольклоре. У осетин, как и у некоторых других народов Кавказа, бытует до сих пор монументальный героический эпос. Герои эпопеи носят общее наименование «нартов», отсюда название «нартовский эпос». Уже упомянутый выше выдающийся русский филолог Всеволод Миллер и современный французский ученый Жорж Дюмезиль путем скрупулезного сравнительного анализа вскрыли, что многие нартовские сюжеты находят полную аналогию в быте и обычаях скифов, как они описаны у Геродота и других античных авторов (волшебная чаша, из которой могли пить только самые славные герои; поклонение мечу как богу войны; похоронные обряды осетин и скифов и др.). 
 		   Скифаг дунейы баззайæццæгтæ разындысты ирон фольклоры дæр. Кавказы иуæй-иу адæмтæм куыд у, афтæ ирмæ дæр ис монументалон хъайтарон эпос. Эпосы хъæбатыртæн ис иумæйаг ном: нартæ. Уымæ гæсгæ уацмыс йæхæдæг дæр хуыйны: Нарты кадджытæ. Номдзыд уырыссаг филолог (раздæр ма йæ кой скодтам) Всеволод Миллер æмæ нырыккон францаг ахуыргонд Жорж Дюмезиль бæстон абаргæ анализы руаджы сбæрæг кодтой: нарты сюжеттæй бирæтæ сты, скифты цардыуаг æмæ æгъдæуттæ Геродот æмæ иннæ рагон автортæ куыддæриддæр æвдисынц, уый хæрзхалдих (нарты Уацамонгæ — нуазыны бар дзы уыд æрмæст сгуыхтытæн; кардæн табу кæнын; мард ныгæныны æгъдæуттæ скифтæм æмæ ирæттæм æмæ æнд.).
 
Когда сравниваешь нартовский эпос с аналогичными памятниками других народов, бросается в глаза одна замечательная его особенность. Центральной фигурой в нем выступает женщина. Зовут ее Сатана. В мировой народноэпической поэзии трудно найти женский образ такого масштаба, такой покоряющей художественной силы.
 		   Нарты кадджытæ иннæ адæмты эпостимæ куы абарай, уæд дæ цæст æрхæцдзæн иу ахæм æвæджиауы миниуæгыл. Нæртон таурæгъты сæйраг архайæг у сылгоймаг. Йæ ном — Сатана. Дунейы эпиком поэзийы зын ссарæн у æндæр ахæм фæлгонц — сылгоймаджы сурæт афтæ ахадгæ ахорæнтæй æмæ аивадон стыр хъаруйæ нывæст у, æмæ адæймаг дисы ныгъуылы.
 
Сатана — душа нартовского общества, мать народа, воспитательница и наставница главных героев Сослана и Батрадза, мудрая советчица, могущественная чародейка. К ней сходятся все нити. Вез. ее участия и совета не обходится ни одно знаменательное событие. Можно мыслить нартов без любого из героев; но нельзя их мыслить без Сатаны. 
 		   Сатана — нарты уд æмæ дзæцц, нарты мад, сæйраг хъайтартæ Сослан æмæ Батрадзы хъомылгæнæг æмæ зондамонæг, зонынджын уынаффæгæнæг, диссаджы хин æмæ кæлæн. Æнæ уый иу хъуыддаг дæр нывыл арæзт не 'рцæуы. Æнæ сæ кæцыфæнды хъæбатырæй дæр цæстытыл ауайын кæнæн ис нарты, æнæ Сатана та — ницы хуызы.
 
Совершенно очевидно, что такой образ мог возникнуть только в обществе, где женщина занимала исключительно высокое положение. Таким обществом было, по единодушному свидетельству античных авторов, общество сарматов и массагетов. «Сарматы управляются женщинами»,— сообщает один древний автор. Сатана стоит в одном ряду с такими скифскими (сакскими, массагетскими) царицами, вождями народа, как Зарина, Амага, Томирис, имена которых донесла до нас античная традиция.

Кавказская действительность, в которой жили современные осетины, не могла породить такой женский образ. 
 

   Гуырысхойаг нæу: ахæм фæлгонц саразæн уыди, сылгоймагæн стыр кад æмæ рад цы æхсæнады уыд, æрмæстдæр уым. Рагон автортæ æмдзыхæй дзурынц, зæгъгæ, ахæм æхсæнад уыди сарматтæ æмæ массагеттæм. «Сарматтæн уынаффæгæнæг сты сæ сылгоймæгтæ»,— зæгъы иу рагон автор. Фыдæлтыккон традици нæм æрхаста скифты (сакты, массагетты) успаддзæхты — Зæринæйы, Амагæйы, Томирисы — хабæрттæ. Уыдоны æмрæнхъ лæууы Сатана дæр.

Ныры ирæттæ Кавказы цы уавæрты цæрынц, уым ахæм сылгоймаджы фæлгонцæн саразыны хъомыс нæ уыди.
 
Естественная среда, в которой развертываются события нартовской эпопеи, также не имеет, как правило, ничего общего с горами и теснинами современной Осетии. Степные и морские просторы — вот обычная арена подвигов и приключений нартовских героев. Стенной ветер веет в сказаниях, в них слышится дыхание необозримых равнин древней Скифии, топот и ржание неисчислимых табунов, проносятся стада оленей, преследуемых неутомимыми охотниками.
 		   Нарты эпосы цы æрдзон нывтæ æмæ цаутæ уынæм, уыдонæн дæр ныры Иры хæхтæ æмæ цъассытимæ иумæйагæй ницы ис. Æгæрон быдыртæ æмæ денджызы тъæпæнтæ — уыдон сты нарты гуыппырсарты лæгæвзарæнтæ æмæ хæтæнтæ. Быдираг дымгæ зилдух кæны кадджыты, рагон Скифийы æгæрон фæзты комулæфт дзы æнхъæвзы, стыр бæхрæгъæутты къæхты хъæр æмæ мыр-мыр дзы азæлы, сагтæ дзы дзугтæй згъорынц, сурынц сæ æвæллайгæ цуанæттæ.
 
Нарты тесно связаны с водной стихией. С владыкой водного царства Донбетром они находятся в родственных отношениях, родоначальница нартов — дочь Донбетра. Все это как нельзя лучше отвечает условиям древней Скифии. Излюбленное животное нартов и скифов — олень. В сказаниях олень часто именуется «восемнадцатирогим» (астассион). И вот что любопытно: знаменитые золотые скифские олени, выполненные в зверином стиле, имеют именно восемнадцать отростков на рогах!
 		   Нартæ æнгом баст сты дон-дунеимæ. Дæтты бардуаг Донбеттыримæ æййафынц тугхæстæг, нарты мад Дзерассæ у Донбеттыры чызг. Нарты бæстæ цæрмыстыгъд бакодта рагон Скифийы. Нартæн дæр æмæ скифтæн дæр сæ уарзон цæрæгой — саг. Кадджыты йæ арæх хуындæуы «æстдæссион». Диссаг та куыннæ у, æвæдза: сырдæнгæс стилæй арæзт чи у, скифты уыцы номдзыд зæрин сагтæн дæр сæ сыкъатыл æстдæсгай къабузтæ ис!
 
Выше мы упоминали, что часть алан в IV веке прошла в Западную Европу и поселилась на территории Франции. Видимо, и там они не утратили то свойство души, которое Гете называл «Lust zu fabulieren» («страсть к сочинительству»). Как показали новейшие исследования, в цикле короля Артура и рыцарей «Круглого стола» есть сюжеты и мотивы, близкие к нартовским. В частности, рассказы о смерти нарта Батрадза и короля Артура совпадают даже в деталях. Оба героя перед смертью просят закинуть их мечи в море (озеро). Когда после некоторых проволочек их просьба наконец исполняется, море приходит в сильнейшее волнение, волны окрашиваются в кровавый цвет и пр.    Раздæр ма йæ загътам, аланты иу хай IV æнусы æрзылди Ныгуылæн Европæйы алы къуымты æмæ фæстагмæ æрбынат кодта Францы. Æвæццæгæн, Гете «Lust zu fabulieren» («сфæлдыстады монц») кæй хуыдта, уый алантæ уым дæр нæ фесæфтой. Ног иртасæн куыстытæ æвдисынц: «Тымбыл фынг» кæй хонынц, уыцы чиныджы къарол Артур æмæ рыцарты циклы ис нарты кадджытæй иуæй-иуты æнгæс сюжеттæ æмæ мотивтæ. Зæгъæм, Нарты Батрадзы æмæ къарол Артуры мæлæты хабæрттæ лыстæг фæзилæнты онг сты иухуызон. Дыууæ хъæбатыры дæр сæ мæлæты размæ курынц, цæмæй сын сæ кæрдтæ баппарой денджызы (цады). Иуцасдæр къуылымпыты фæстæ сын сæ фæндон сæххæст кæнынц, æмæ денджыз сабухы, нынкъуысы, йæ уылæнтæ сырх танхъа хæссын райдайынц. Æмæ а. д.
Так, язык и фольклор небольшого кавказского народа — осетин — через тысячелетия донесли до нас то, чего не сохранили никакие исторические летописи и документы: звуки и образы древнего, неповторимо своеобразного мира скифов и сарматов.
 		   Уæдæ афтæ: чысыл кавказаг адæмы — ирæтты — æвзаг æмæ фольклор нæм мингай азты сæрты æрхастой, историон азфыстытæ æмæ документтæ кæй нæ бахъахъхъæдтой, уый: скифты æмæ сарматты рагон, хæдбындур, æмбал кæмæн нæй, ахæм дунейы мыртæ æмæ фæлгонцтæ.
 
(«Курьер ЮНЕСКО», 1977, январь)  

* Сæргæндты сыфмæ *