ПУБЛИЦИСТИКÆ

Ольга Дубинская
(1967 - 2012)

Тæлмацгæнæг — Хъодзаты Æхсар
 

«Этого оставить...»
 

«Ацы лæджы уадзут...»
 

Для посвященных людей одно имя Васо Абаева говорит о целой эпохе в развитии отечественной филологии и языкознания. Непосвященные люди, может быть, подивятся тому, что им это имя неизвестно. В действительности, подчас не зная о тех, кто за нас творит духовную историю человечества, мы постоянно пользуемся плодами этого творчества.

Зонæг адæмæн Абайты Васойы ном дзурæг у фыдыбæстæйы æвзагзонынады æмæ филологийы рæзты æнæхъæн дугыл. Æнахуыргонд адæм та, чи зоны, дис дæр бакæной, ацы ном кæй никуы фехъуыстой, ууыл. Æмæ, æцæгдæр, арæх афтæ рауайы: адæмы удварны истори чи фæлдисы, уыдоны нæ фæзонæм, фæлæ сын сæ куысты бæркæдтæй пайда кæнæм парахатæй.

"Да, скифы мы, да, азиаты мы с раскосыми и жадными очами" — эта блоковская фраза, пожалуй, одна из самых известных и цитируемых. Но в то же время — один из фантомов Серебряного века. И для многих из нас за этим ничего не стоит, кроме поэтического эха пыльных степей с отдаленным отзвуком копыт скифских конниц.

«Да скифы мы, да азиаты мы с раскосыми и жадными очами», — Блокы ацы ныхæстæ бирæты зæрдыл æрлæууынц, арæх сæ æрымысынц. Фæлæ уæддæр сты, Æвзист æнус кæй хонынц, уымæн æрмæст йе 'ндæрджы хуызæн. Скифаг æфсæддонты бæхты къæхты хъæр æмæ быдираг рыгвæндæгтæй дарддæр нæм дзы ницы зыны, ницы хъуысы.

 История загадочного племени входит в нашу жизнь через смутные познания легенд о курганах и золоте скифов, о величественном царстве, некогда оставившем свои следы в Крыму и Предкавказье, и о таинственном его исчезновении с лица земли.

 Æнахуыр адæмыхатты истори нæ цардмæ æрбацыд алыхуызон таурæгътæй: Хъырымы æмæ Разкавказы йæ фæдтæ чи ныууагъта, уыцы диссаджы паддзахады сыгъзæринты кой айхъуыст æнæхъæн дунейыл, фыдæлтыккон обæуттæ æмæ ингæнтæ ма абон дæр æмбæхсынц æмбисонды хæзнатæ, æмæ сæ рæстæгæй-рæстæгмæ ракъахынц археологтæ.

Василий Иванович Абаев стоит в ряду тех ученых, кто продолжил жизнь скифов в своих фундаментальных трудах, обратившись к научным, историческим фактам и выявив отчетливые, но скрытые временем взаимосвязи удивительного скифского племени с другими индоевропейскими народами. Вслед за Всеволодом Миллером Васо Абаев, Жорж Дюмезиль, Эмиль Бенвенист убедительно доказали, что жизнь скифов не закончилась — она продолжается в языке, обычаях, верованиях, эпических сказаниях другого народа, живущего с нами бок о бок. Этот народ — осетины.

Скифты цард æмæ тохы хабæрттæ йæ бындурон куыстыты чи адарддæр кодта, уыцы дзырддзæугæ ахуыргæндты рæнхъы Абайты Иваны фырт Васили ахсы зынгæдæр бынæттæй иу. Наукон æмæ историон факттæ биноныгæй раиртасгæйæ, уый равдыста, диссаджы адæм — скифтæ — æндæр индоевропæйаг знæмтимæ æнгом баст кæй уыдысты, уый. Всеволод Миллеры фæстæ Абайты Васо, Жорж Дюмезиль, Эмиль Бенвенист фидарæй загътой: скифты цард нæ фæцис — уый дарддæр цæуы, абон нæ фарсмæ чи цæры, уыцы æндæр адæмы æвзаджы, æгъдæутты, дины, эпикон кадджыты. Уыцы адæм сты ирæттæ.

Васо Абаев родился в горном осетинском селении Коби (по Военно-Грузинской дороге) за две недели до конца XIX века. Окончив Тифлисскую классическую гимназию, он уже в 18 лет преподавал родной язык в сельской школе. Единственное звание, за которое он энергично боролся, как он сам признается, это было "звание студента Петроградского университета в 1922 году". И действительно, поступив в университет на иранский разряд этнолого-лингвистического отделения, он в 1924 году опубликовал первые результаты своих исследований.

Абайты Васо райгуырд хохаг ирон хъæу Къобы (Арвыкомы фæндагыл), XIX æнусы кæронмæ ма дыууæ къуырийы куы баззад, уæд. Калачы классикон гимназы куы бакаст, уæд æстдæсаздзыд лæппу мадæлон æвзаджы ахуыргæнæгæй кусын райдыдта йæ райгуырæн хъæуы. Йæхæдæг куыд дзырдта, афтæмæй иузæрдионæй, æнувыдæй тох кодта æрмæст иунæг номы сæрвæлтау — Петрограды университеты студенты ном райсыныл. Уыцы бæллиц йæ къухы бафтыди 1922 азы: бахауди этнологон-лингвистон хайады ирайнаг къордмæ. Дыууæ азы фæстæ фæзындысты йæ фыццаг иртасæн уацтæ.

С тех пор за 75 лет кропотливого, титанического и многогранного труда из-под его пера вышло более 300 научных работ. Главный труд всей жизни Василия Абаева — фундаментальный, первый в своем роде "Историко-этимологический словарь осетинского языка", в котором на материале 190 языков и наречий мира развернуто глобальное полотно взаимосвязей осетинского языка.

Уæдæй нырмæ рацыд 75 азы. Йæ удуæлдай, титаникон куысты бæркад — 300 наукон чиныджы, уацы. Уыдонæн сæ сæйрагдæр, — йæ цард-цæрæнбонты кæуыл фæфыдæбон кодта, уыцы «Ирон æвзаджы историон-этимологон дзырдуат». Ахæм дзырдуат уый размæ дунейы æвзæгтæй иуæн дæр нæма уыд. Автор, 190 æвзаджы æрмæгæй пайда кæнгæйæ, арæхстджынæй райхæлдта ирон æвзаджы бастдзинæдтæ æмæ дæргъвæтин фæндаг.

"Что такое этимологический словарь? — писал Василий Иванович. — Это — самый глубинный аспект исторического словаря. А что такое этногенез? Это — самый глубинный вариант истории народов". Работой над этим словарем Абаев отстоял и развил в отечественной науке метод сравнительного языкознания, показав неисчерпаемые возможности исторического подхода к языковому богатству различных этносов — от глубокой древности до наших дней.

«Цы у этимологон дзурдуат? — фыста Васо.— Уый у историон дзырдуаты тæккæ арфдæр аспект. Уæд этногенез та? Уый та у адæмты историйы æппæты арфдæр вариант». Уыцы дзырдуатыл кусгæйæ, Абайы-фырт фыдыбæстæйы ахуырады райрæзын кодта абаргæ æвзагзонынады мадзал, равдыста, æвзагзонынадмæ историон хуызы куы цæуай, уæд дзы алы æвзæгты хъæздыгдзинæдтæ суанг незамантæй абоны онг раргом кæнынæн куыд æнæкæрон гæнæнтæ æмæ амалтæ ис, уый.

Василий Абаев раскрывает картину развития осетинского языка от его древнеиранских корней. На богатой лингвоисторической базе академик Абаев убедительно доказывает принадлежность осетинского языка к иранской группе индоевропейской языковой семьи. Именно к этой группе принадлежал древний язык скифов и сарматов. Основным проводником языкового наследия этих племен стали аланы — их прямые потомки, которые, в свою очередь, являются непосредственными средневековыми предками современных осетин. Таким образом, выстраивая генеалогическую ветвь скифы-сарматы-аланы-осетины, ученый, с одной стороны, реконструирует историю осетинского народа на основании его языка, а с другой — открывает путь к изучению истории и культуры скифских племен.

Васо иртасы ирон æвзаджы рагонирайнаг бындзæфхад, индоевропæйаг æвзæгты системæйы цы бынат ахсы, уыдæттæ. Скифты æмæ сæрмæтты æвзаг дæр уыцы системæйы ирайнаг къордмæ хауди. Скифты æмæ сæрмæтты æвзаг та абоны ирæттæм æрхастой алантæ. Генеалогон къалиу «скифтæ — сæрмæттæ — алантæ — ирæттæ» иртасгæйæ, Абайы-фырт иуæй, ирæтты историон уидæгтæм ссардта фæндаг, иннæмæй та, скифты дунейы сусæгтæ райхалынæн стыр ахъаз фæци.

Василия Ивановича Абаева, безусловно, можно назвать художником своего дела — художником языкознания. А о художнике, как известно, лучше всего "судить по законам, им самим над собою признанными". Единственные законы, какие признает Васо Абаев, — это "творческий вклад и человеческий образ". И то и другое в его жизни неразделимо и взаимосвязано. Творческий вклад академика Абаева столь же монолитен, как и его личность. Целостность и принципиальность человеческой натуры приводили его к принципиальным и жестким решениям как в науке, так и в жизни.

Абайты Васойыл æнæгуырысхойæ сбадид нывгæнæджы ном — æвзагзонынады нывгæнæджы ном. Нывгæнæгæн та, зындгонд куыд у, афтæмæй æппæтæй хуыздæр «аргъгæнæн ис, йæхæдæг йæхицæн цы закъонтæм гæсгæ дæтты тæрхон кæныны бар, уыдоны бындурыл». Абайты Васо закъонтæн сæ сæйрагдæртыл нымайы «сфæлдыстадон бæркад æмæ адæймаджы фæлгонц». Ацы дыууæ фæткмæ гæсгæ арæзта йæ цард йæ райдайæнæй йæ кæронмæ. Цы сфæлдыста, уый дæр йæхи фæлгонцау у монолитон. Йæ удыхъæд æнæниз æмæ иугъæдон кæй уыд, уымæ гæсгæ-иу наукæйы дæр æмæ царды дæр йæ уынаффæтæ уыдысты цæхгæр æмæ карз.

В 1950 году Абаев "удостоился чести" стоять первым (по алфавиту) в черном списке Берии. О том, как он в этот список попал, нетрудно догадаться. Это был известный в советской истории очередной виток "решительного разоблачения врагов народа" и "покаяния" интеллигенции в своих ошибках.

1950 азы Абайы-фыртæн «саккаг кодтой фыццаг бынат» (алфавитмæ гæсгæ) Берияйы номхыгъды. Уыцы номхыгъдмæ куыд бахауд, уый зын базонæн нæу. Уый советон историйы уыди ног къахдзæф «адæмы знæгтыл æнауæрдонæй цуан кæныны хъуыддаджы», интеллигенци «йæ рæдыдтыл сæттын куы байдыдта», уыцы дуг.

 В этот период Сталин развернул кампанию в сфере языкознания. Василий Иванович Абаев тогда заведовал иранским кабинетом Института языка и мышления в Ленинграде и уже успел прослыть "аполитичным кабинетным ученым". Все суетились на всяческих заседаниях и совещаниях — один Абаев, ни на что не обращая внимания, продолжал свою работу по составлению "Историко-этимологического словаря осетинского языка".

 Сталины фæндæй æвзагзонынады фæзындис ног змæлд. Абайы-фырт уæд уыди Ленинграды æвзаг æмæ хъуыдыкæнынады институты ирайнаг кабинеты сæргълæууæг, æмæ йыл уайтæккæ ныххуырстой «аполитикон кабинетон ахуыргонды» ном. Иууылдæр хъуыддагхуызæй сæхи æвдыстой алы æмбырдты, тыфтырыкъо ратæх-батæх кодтой. Æрмæст Абайты Васо уыцы æдзæлгъæд митæм йæ хъус нæ дардта, æрвылбоны хъуыддæгтæй йæхи иуварс ласта, æнцад-æнцойæ куыста йæ «Ирон æвзаджы историон-этимологон дзырдуатыл».

Статья в "Правде", которая "изобличала" ученого Абаева, не желавшего примкнуть "к общей массе лингвистов, признавших сталинское учение в языкознании", также не сбила его с толку, хотя не было секретом, что подобные статьи имели тогда совершенно определенные последствия. Вскоре его вызвали в Москву для "отчета", а в действительности — в расчете на то, что Абаев наконец "самокритично" даст оценку своим действиям.

«Правдæ»-йы, Абайы-фырты митæ «хурмæ чи хаста», ахæм уац куы фæзынд, уæддæр нæ фæкъуылымпы, нæ ацыди, Сталины лингвистон куыстытæ хорзыл чи банымадта, уыцы ахуыргæндты фæндагыл. Ахæм уацтæ-иу куы фæзындысты, уæд сæ фæдыл æвирхъау хабæрттæ кæй сайдтой, уый та гуырысхойаг никæмæн уыди. Фæсидтысты Васомæ Мæскуымæ, дæ куысты тыххæй, дам, дзуапп радт, æцæгæй та дзы домдтой, цæмæй йæ «рæдыдтыл» басастаид æмæ «раст» фæндагыл æрлæууыдаид.

На этом заседании в Институте языкознания АН СССР, длившемся несколько часов, фактически решалась его судьба — не только научная, но и человеческая. Он подробно рассказал о своих исследованиях, а когда дело дошло до вопросов, то на него обрушился шквал критики и обвинений. Василий Иванович методично ответил по существу каждому из огромного числа "критиков".

Уыцы æмбырд (ССР Цæдисы Наукæты Академийы Æвзагзонынады институты) ахаста цалдæр сахаты, хъуамæ алыг кодтаид Васойы хъысмæт — канд наукæйы нæ, фæлæ царды дæр. Абайы-фырт биноныгæй радзырдта йæ иртасæн куыстыты тыххæй, стæй фарстытæ дæттынафон куы 'рцыд, уæд ыл цыма зæй ракалд, уыйау æй уайсахат æнæхъола критикæйы бын фæкодтой, зылынджыны бынаты йæ авæрдтой. Васо алкæмæн дæр бæлвырд æмæ хъуыддаджы дзуаппытæ радта.

 Все ждали, когда он перейдет к самокритике, и ведущий заседание академик поторопил его: "...Я вас хочу спасти. Вы должны были покаяться в своих заблуждениях". На что Абаев невозмутимо ответил: "Спасибо за сочувствие, но, право, от моей совести меня никто не может спасти, кроме меня самого... Если ко мне нет больше вопросов, то всего вам хорошего".

 Иууылдæр æнхъæлмæ кастысты, ацы лæг йæхи критикæ кæнынмæ кæд рахиздзæн, уымæ, æмæ йæм æмбырды сæрдариуæггæнæг академик бадзырдта: «...Æз дæ фервæзын кæнынмæ хъавын. Хъуамæ басастаис дæ рæдыдтыл æмæ дæм фæсмон æрцыдаид». Уæд ын Абайы-фырт уыцы æнцад-æнцойæ афтæ: «Бузныг, кæй мыл тыхсыс, уый тыххæй, фæлæ уын æй цы 'мбæхсон, ме 'фсармæй мæ мæхи йеддæмæ ничи фервæзын кæндзæни... Кæд уæм бафæрсинаг ницыуал ис, уæд мæм уæ дзæбæхтæ хъуысæнт».

Величественно пройдя сквозь зал, Васо Абаев готов был к встрече с сотрудниками органов. Но этого не произошло. Наоборот, через несколько дней Васо Абаев получил известие о переводе его в Москву на должность заместителя директора Института языкознания.

Залы иу кæронæй иннæмæ уыцы сæрыстырæй куы рараст, уæд йæхинымæры æнхъæлмæ касти, ныртæккæ оргæнты кусджытæ мæ размæ фæуыдзысты, зæгъгæ. Фæлæ ахæмæй ницы 'рцыд. Уый нæ, фæлæ дыккаг бон хабар райста, Мæскуымæ дæ Æвзагзонынады институты директоры хæдивæджы бынатмæ хонынц, зæгъгæ.

Многих потом занимала мысль, как удалось Василию Ивановичу избежать участи многих его современников и коллег. Обстоятельства дела выяснились через несколько лет. Сталину принесли очередной список подлежавших репрессиям, где стояла фамилия Абаева. Напротив нее он красным карандашом поставил галочку и сказал: "Этого оставить. Хороший ученый. Перевести в Москву". Все оказалось просто: вождь пользовался книгами Васо Абаева (в частности, его трудом "Осетинский язык и фольклор"), конечно, нигде об этом не упоминая.

Уыцы цауты фæстæ бирæтæ дисæй мардысты, Васили Иваны фырт йе 'мдугонтæй æмæ йе 'мкусджытæй бирæты хал кæй нæ ахордта, ууыл. Хабæрттæ фæстæдæр рабæрæг сты. Сталинмæ бахастой, бафхæрын кæй хъæуы, уыцы адæмы ног номхыгъд, уыди дзы Васойы мыггаг дæр. Йæ ракомкоммæ фæтæг сырх кърандасæй сæвæрдта нысан æмæ загъта: «Этого оставить. Хороший ученый. Перевести в Москву». Хъуыддаг та афтæ уыди: Сталин пайда кодта Абайы-фырты чингуытæй (уыдонимæ «Осетинский язык и фольклор» дæр), фæлæ, кæй зæгъын æй хъæуы, Васойæн йæхи кой никуы ракодта.

Строго оградив себя от всего, что могло бы помешать служению делу, Василий Иванович Абаев никогда не добивался того, чтобы результатом его работы стала должность или очередное звание. Парадокс в том, что ученый с мировым именем, облеченный званиями российских и международных академий, лауреат Государственной премии СССР не защитил и своей жизни ни одной диссертации.

Йæ куыстæн ын къуылымпыйы хос цы уыд, уыдæттæ йæ удмæ æмгæрон нæ уадзгæйæ, Абайты Иваны фырт Васили йæ цард-цæрæнбонты никуы батыхст исты бынат бацахсыныл, кæнæ ном райсыныл. Парадокс та куыннæ у — æгас дунейыл дæр чи ахады, Уæрæсейы æмæ дунейы академиты уæнг, ССР Цæдисы Паддзахадон премийы лауреат цæрынæй-хæрынмæ иунæг диссертаци дæр никуы бахъахъхъæдта!

 Он всегда считал излишней трату времени на связанные с этим формальности. Должностей и званий добивались для него ученики и коллеги. Долгое время Васо Абаев не выезжал за пределы СССР. С французским ученым Жоржем Дюмезилем, с которым он много лет состоял в переписке и параллельно работал над исследованиями великого эпоса "Нарты", Абаев встречался только в течение одного недолгого периода в Париже.

 Уыдæттæ йæм ницытæ 'мæ мацытæ кастысты, рæстæгсафæнтыл сæ нымадта. Бынæттæ æмæ нæмттæ цæмæй райса, ууыл-иу тынгдæр батыхстысты йæ ахуыргæнинæгтæ æмæ йе 'мкусджытæ. Бирæ рæстæг Васо ССР Цæдисæй никуыдæм цыди. Францаг ахуыргонд Жорж Дюмезилимæ дзæвгар азты кæрæдзимæ фыстой фыстæджытæ, дыууæйæ дæр уыциу рæстæг куыстой æвæджиауы эпос «Нартæ» иртасыныл. Афтæмæй та иунæг хатт йеддæмæ нæ фембæлдысты, уый дæр хæрз цыбыр рæстæгмæ Парижы.

Академик Виктор Владимирович Виноградов, работавший с Абаевым в Москве, говорил: "К Абаеву не подходите с обычным мерилом, он — особая личность..." Может быть, особенность Василия Ивановича Абаева в том, что он один из тех редких людей, кто, не заигрывая с судьбой, отдавал и отдает себя делу настолько, что сама судьба в итоге стала "работать" на него.

Академик Виктор Владимиры фырт Виноградов куыста Абайы-фыртимæ Мæскуыйы æмæ дзы афтæ дзырдта: «К Абаеву не подходите с обычным мерилом, он — особая личность... » Чи зоны, Васо иннæтæй уымæй хицæн кæны, æмæ, хъысмæтимæ сайæн митæй чи нæ хъазыди, фæлæ йæхи æнæхъæнæй дæр йæ хъуыддагæн чи радта, уыцы искуы-иугай адæймæгтæй уыд. Гъемæ, æвæццæгæн, боныфæстагмæ хъысмæт йæхæдæг ацы лæгæн «кусын» райдыдта.

 Прожив целый век — удивительный и многотрудный в истории человечества, — Васо Абаев стал не просто его ровесником. Может быть, его заслуги не в полной мере оценены современниками, и нам еще предстоит услышать, что мы жили в эпоху Абаева.
 

 Ахуыргонд фæцард æнæхъæн æнус. Æмæ æнус дæр цавæр — æнахуыр æмæ иттæг уæззау! Васо уыцы æнусæн хуымæтæджы æмгар нæ уыди. Чи зоны, йе сгуыхтытæн йе 'мдугонтæ æххæст аргъ нæма скодтой æмæ фидæны фехъусæм, цы дуджы цардыстæм, уый Абайты Васойы дуг уыди, зæгъгæ.