АРГЪÆУТТÆ ÆМÆ ТАУРÆГЪТÆ

РАСТ ЛÆГ ÆМÆ ЗЫЛЫН ЛÆГ

ЧЕСТНЫЙ ЧЕЛОВЕК И КОВАРНЫЙ

Радзырдта йæ Едысы хъæуккаг Беджызаты Нинæ 1928 азы.
Аргъау ныффыссæг – Беджызаты Уасо.

Перевод А.А. Хадарцевой

Уыдис дын раст лæг æмæ зылын лæг.

Иу хатт балцы ацыдысты. Раст лæгмæ фæндаггаг уыдис мыдамæстытæ, зылын лæгмæ та æнтыдджынтæ.

Бирæ куы фæцыдысты, уæд сæххормаг сты æмæ æрбадтысты кæрдзын хæрыныл. Зылын лæг афтæ дзуры раст лæгмæ:

— Цæй, дæ мыдамæстытæ уал бахæрæм. Æнтыдджынтæ ницы бæллиццаг сты, æмæ уал сæ фæстæдæрмæ уадзæм.

Жили себе честный человек и коварный. Однажды оба они отправились в балц по одной дороге. У честного человека были припасены на дорогу пироги на меду, а у коварного — пироги из барды. Они шли долго и оба проголодались, присели в одном месте, чтобы перекусить. Коварный говорит честному:

— Давай поедим сначала твои, на меду приготовленные пироги. Пироги из барды не очень-то аппетитные, оставим их напоследок.

Сразы ис раст лæг. Систа йæ мыдамæстытæ, бахордтой сæ æмæ та дарддæр цыдысты сæ фæндагыл.

Иу дзæвгар куы фæцыдысты, уæд раст лæг дзуры зылынмæ:

— Цæй-ма, де ’нтыдджынтæй ахæрæм, сæххормаг дæн.

Честный человек согласился. Достал свои на меду сделанные пироги, и они съели их. Продолжили путь. Пройдя порядочное расстояние, честный человек говорит коварному:

— Ну-ка, дай мне своих из барды сделанных пирогов, я проголодался.

— Æмæ дын, кæй сæххормаг дæ, уый мæ цæф у? Кæд дæ кæрдзын хъуыд, уæд дæхимæ дæр куы уыди фæндаггæгтæ — цæуылнæ сыл фæцауæрстай? — загъта зылын лæг, йæхæдæг систа йæ æнтыдджынтæ æмæ хæры, раст лæджы хъуыды дæр нæ кæны.

Йæ бон куынæуал уыд раст лæгæн æххормагæй, уæд ын лæгъстæ кæнын байдыдта:

— Мæлын сыдæй, æмæ мын иу къæбæр авæр, стæй дæхи дзых дæ тæрхон, цы зæгъай, уымæй дын æй бафиддзынæн.

Зылын лæг загьта:

— Æри мын дæ иу цæст , æмæ дын уæд ратдзынæн, кæннод — нæ.

— Это не моя боль, если тебе нужны пироги, то они и у тебя были, что ж ты не оставил из них ничего? — ответил коварный.

Вынул свои бардовые пироги и ест, не обращая внимания на спутника.

Когда честный человек изнемог от голода, он стал умолять:

— Умираю от голода, дай же мне кусочек, твой язык — твой приговор: что назначишь, то и заплачу тебе.

Коварный говорит:

— Давай я выну один твой глаз, тогда и дам тебе хлеба, иначе — нет.

Раст лæгæн гæнæн æмæ амал куынæуал уыди, уæд сразы, æмæ йын зылын лæг йæ цæст скъахта, йæхæдæг ын иу къæбæр радта.

Цас ын баххуыс кодтаид уыцы къæбæр! Уайтагъд та сæххормаг æмæ та байдыдта лæгъстæ кæнын:

— Мæ мыдамæстытæ иумæ куы бахордтам, уæд цас диссаг у, де ’нтыдджынтæй мын куы авæрай, уæд?

У честного человека не было другого выхода, и он согласился. Коварный выколол ему глаз и дал кусочек хлеба. Но на какое время хватило ему этого кусочка! Он скоро снова проголодался и стал опять просить:

— Мы же вместе съели мои медовые пироги, так неужели такое диво, если дашь мне своего хлеба из барды.

Зылын лæг ын загъта:

— Æри мын де ’ннæ цæст дæр, кæннод мæнмæ кæрдзын нæй. Скъахта йын йе ’ннæ цæст дæр, æмæ раст лæг бынтон бакуырм и.

Зылын лæг æй уым ныууагъта, йæхæдæг афардæг ис. Раст лæг куырмæй бырын байдыдта, афтæмæй иу саппы цурмæ бахæццæ. Саппæн йæ разы уыд мидæмæ къахт, æмæ лæг ууылты бабыры. Афтæмæй дзы мидæгæй разынд æвæджиау рæсугъд хæдзæрттæ.

Лæг катайтæ байдыдта: «Ай кæдæм æрбафтыдтæн», стæй уæд сынтæджы бын бабырыди.

Уалынджы æрцыдысты арс, бирæгъ æмæ рувас. Бацыдысты хæдзармæ æртæ дæр æмæ ныхас æрæфтыдтой, кæмæ цы фæллой ис, ууыл.

Коварный сказал ему:

— Давай я выколю второй твой глаз, иначе у меня хлеба для тебя нету.

Он выколол ему второй глаз, и честный человек совсем ослеп. Коварный его оставил и ушел.

Слепой стал ползком пробираться вперед и таким образом добрался до одной межи. Возле нее была яма, через которую человек спустился вниз, где оказались удивительно красивые дома. [Вошел в один из них.] Честный человек был удивлен. «Куда я попал?» — думал он про себя. И забрался под кровать.

Тем временем пришли медведь, волк и лиса. Все трое вошли в дом и затеяли разговор о том, у кого какие есть сокровища.

Арс загъта:

— Мæнæн уæлæ бæласы ис мыд, æмæ исчи цæстцух куы уа, рынчын, æмæ уыцы мыдæй йæхи куы фæхъæстæ кæна, уæд, цы уыд, авд ахæмы хуыздæр фестдзæн.

Рувас загъта:

— Мæнæн уæртæ фæсдуар дзæкъулы дзаг æхцатæ ис, æмæ мидæмæ куы цæуын, уæд сæ бацæгьдын, æддæмæ куы цæуын,— уæддæр, æмæ мæ зæрдæйæн æхсызгон вæййы.

Медведь сказал:

— У меня вон под деревом есть мед, и если у кого-нибудь нет глаза или он чем-нибудь другим болен, и он попробует этого меда, то станет в семь раз лучше, Чем был раньше.

Лиса сказала:

— А у меня вон за дверью полный мешочек денег, и когда я вхожу или выхожу, я трясу их, и на сердце у меня становится легко.

Бирæгъ загъта:

— Уæдæ æз иу фыййау зонын æмæ йæм куы бацæуын, уæд мын йæ цуанон, фыййауы фосæй хуыздæр чи вæййы, уый мæ фыццаг скæны, æмæ йæ бахæрын.

Ацы ныхæстæм куырм лæг хъуыста сынтæджы бынæй.

Волк сказал:

— А я знаю одного пастуха, у которого есть легавая. Когда я прихожу, она подгоняет мне лучшую овцу из отары, и я ее съедаю.

Честный человек, сидя под кроватью, слушал все эти разговоры.

Арс, бирæгъ æмæ рувас куы ацыдысты, уæд лæг сынтæджы бынæй рабырыд æмæ раздæр бацыди, мыд кæм уыд, уырдæм. Мыд куы ссардта, уæд дзы йæ цæстытæ айсæрста, æмæ, цы уыдысты, авд ахæмы хуыздæр фестадысты.

Уый фæстæ æхцатæ йемæ рахаста æмæ рафардæг ис йæ фæндагыл.

Бахæццæ ис иу фыййаумæ: фыййау кæуы æмæ дзыназы. Уый бафарста:

— Цæуыл кæуыс, цы фыд дыл æрцыд?

После этого медведь, волк и лиса ушли, и человек вылез из-под кровати и подошел прежде всего туда где был мед. Нашел мед, смазал свои глаза и стал в семь раз лучше прежнего.

Забрал он и деньги и пошел своей дорогой. Дошел он до одного пастуха. Пастух плачет, причитает. Он спрашивает:

— Чего ты плачешь, какое несчастье на тебя свалилось?

Фыййау загъта:

— Мæ фосы сæрты бон-изæрмæ цъиуатæхæг нæ ауадзын, фæлæ сыл цыдæр сагъуыд, æмæ ахæм бон нæ ацæудзæн, иу кæнæ дзы дыууæ цы бон нæ фесæфа, æмæ ууыл кæуын.

— Æз дын сæ куы фервæзын кæнон, уæд мын цы ратдзынæ?

— Се ’рдæг дæу фæуæд.

— Уæдæ дæ гадздзайы амар: уый бирæгъæн хæрын кæны дæ фосы, æмæ йæ ды нæ зоныс.

Фыййау байхъуыста фæндаггонмæ, сæххæст ын кодта йæ ныхас, æмæ, æцæгдæр, уыцы бонæй фæстæмæ йæ фосæй иу дæр нал фæхъуыд.

Пастух ответил:

— Я не позволяю птице перелететь через свою отару в течение дня, но кто-то к ней повадился, и не бывает дня, чтобы одна или две овцы не исчезли, вот я и плачу.

— А что ты мне дашь, если я их спасу?

— Половина отары пусть будет твоей.

— Так убей свою легавую, это она кормит волка твоими овцами, а ты и не знаешь об этом.

Пастух послушался путника, выполнил его совет, и, действительно, с этого дня перестали пропадать овцы.

Раст лæг дын æд фос, æд æхца æрцыд сæхимæ. Афтæмæй йыл æрбамбæлд зылын лæг æмæ йæ фæрсы:

— Кæм дын уыдысты атæппæт фæллой? Уын йын радзырдта, куыд сæ ссардта, уый.

— Уæдæ æз куы фæцæуин, ды кæм уыдтæ, уырдæм, уæд дзы мæ къухы ницы бафтид? — бафарста йæ зылын лæг.

— Куы ацæуай, уæд, чи зоны, бафта,— загъта йын раст лæг æмæ йын фæндаг бацамыдта, кæм уыд, уырдæм.

Честный человек с отарой, с деньгами вернулся домой. А тут его встречает коварный и спрашивает:

— Откуда у тебя все это богатство? Он рассказал, как он его нашел.

— А если я туда пойду, где был ты, мне ничего не достанется? — спросил коварный.

— Если пойдешь, то, возможно, и достанется, — сказал ему честный человек и указал дорогу туда, где был он.

Зылын лæг дæр дын ныццыд æмæ уыцы сынтæджы бын бабырыд.

Изæры арс, бирæгъ æмæ рувас куы ’рцыдысты, уæд æрдиаг байдыдтой сæ фæллойыл. Сæхæдæг дын сынтæджы бынæй лæджы раластой. Афтæмæй йæ ныцъцъæл, ныммур кодтой æмæ йæ дымгæмæ ныддардтой.
 

Коварный пошел и залез под ту же кровать.

Вечером, когда медведь, волк и лиса вернулись домой, то стали сокрушаться о своих потерях. [...] Выволокли коварного человека из-под кровати, избили, искрошили его и развеяли по ветру.