АРГЪÆУТТÆ ÆМÆ ТАУРÆГЪТÆ

СЫНОВЬЯ НУРЖАНА

НУРЖАНЫ ФЫРТТÆ

Казахская сказка

Казахаг аргъау

Это справедливо, если хороший, добрый человек долго живет на белом свете. Таким человеком и был Нуржан. Жил он долго и нескоро состарился.

Но всему свой предел. Когда Нуржану исполнилось ровно девяносто девять лет, он позвал в юрту своих сыновей – Сабита, Габита, Хамита – и сказал:

Сабитæ! Раджы кæддæр казахаг зæххыл цардис иу хорз адæймаг. Йæ ном хуындис Нуржан. Кæд бирæ азтæ фæцардис, уæддæр зæронд нæ кодта. Нæуæдз фараст (99) азы йыл куы рацыдис, уæд фæдзырдта юртæмæ йе ’ртæ фыртмæ æмæ сын загъта:

– День моей жизни кончился. Ночь наступает, застится тьмою мой взор. Уходя ко сну, хочу проститься с вами...

— Мæ зынаргъ уарзон хъæбултæ Сабит, Габит æмæ Хамит. Мæ царды бонтæ фесты. Уæдæ фæллой дæр, сагъæстæ дæр чысыл нæ уыдысты мæ царды. Хъæлдзæг æмæ æнкъард бонтæ дæр бирæ арвыстон. Йех, æмæ æхсæвы тар мæ цæстытæ æхгæны. Бафынæйы размæ мæ фæнды сымахæн хæрзбон æмæ мæ фæдзæхст зæгъын.

Сыновья почтительно слушали слова отцовского завета. А Нуржан слабеющим голосом продолжал:

– После моей смерти разделите поровну весь скот и все имущество, Живите по-братски, не оставляйте друг друга в беде...

Потом дрожащей рукою Нуржан достал из-под подушки мешочек, туго набитый золотыми монетами.

– Здесь девяносто девять червонцев, ровно столько я прожил под небом степи... Спрячьте их в надежное место... И лишь в самый лихой час поделите эти червонцы... Прощайте...

— Стыр зæрдиагæй дæм хъусæм, нæ уарзон фыд, — загътой æфсымæртæ æмæ Нуржан дарддæр кодта йæ ныхас:

— Йеех, мæ амæлæты фæстæ байарут уарзон æмæ рæстæй мæ фос, мæ исбон æмæ фæрнæй кæнут уæ хæдзары куыстытæ цæмæй уæ хионтæ æмæ æцæгæлæттæ дæр хъаст макуы ракæной, азым-иу уæм мацæмæй æрхæссой. Уæ зæрдыл дарут æдзухдæр: мæ фысты дзуджы, мæ бæхты рæгъауы иунæг уæрыкк дæр, иунæг байраг дæр нæй нæдæр мæ хиндзинады, нæдæр мæ сайды фæрцы. Æфсымæртæ стут æмæ цæрут иумæ æнгомæй. Фæлæ искуы кæд бæллæх æрцæуа æмæ уын уе уæнгтæ фезмæлын кæнын ма уал уадза, уæд уын мæнæ хос амонын...

Вздохнул в последний раз Нуржан и навсегда закрылись его добрые глаза.

Æмæ фыд радта æфсымæртæн сæ раг хуымпъырæй  сызгъæринтæ се дзагæй, афтæмæй.

— Айсут мæ зынаргъ хъæбултæ. Уым ис, цал азы фæцардтæн арвы бын, уал нæуæдз фараст (99) туманы. Бамбхсут æхцатæ æмæ сæм ма бавналут цалынмæ уæ хæдзæртты къæбæр бахæринаг уа, уæдмæ. Æппæты саудæр бон куы скæна, миййаг, уæд сæ уе ’хсæн байуарут. Уыцы ’хцатæ æз бакуыстон мæ хид фæллойæ, хъизæмæрттæй, фæлæ сымахæн уадз æмæ уой амондджын царды хос.

Урсзачъе Нуржан фæстаг хатт арф ныуулæфыд æмæ йын мæлæт йæ цæстытæ æрæхгæдта, мæнæ цыма сæныкар (ома юртæйы дуар) фæззыгон уазал бахгæдтой, афтæ. Баныгæдтой фырттæ сæ фыды стыр цыт æмæ кадимæ. Тынг фæкуыдтой, æмæ йын скодтой хорз хæрнæг. Æппæты тынгдæр куыдта æмæ кодта хъыг кæстæр фырт йæ фыды ингæны уæлхъус.

Нуржаны зианмæ æрцæуæг адæм дзырдтой:

— Намыс, намыс Нуржанæн, ахæм хорз фырттæ чи схъомыл кодта. Уæлдайдæр та кæстæр. Уый се ’ппæтæй алцæмæй хуыздæр у.

Сыновья с великими почестями похоронили отца, а когда начались поминальные дни, по-братски без споров и обид на три части разде­лили его наследство. И только долго Сабит, Габит и Хамит не могли договориться, где бы им надежно спрятать мешочек с червонцами.

Зианы кæндтытæ куы фесты, уæд æфсымæртæ сæ мулк адихтæ кодтой. Æрмæст сæ бон нæ уыдис се ’хцатæ кæм бамбахстаиккой, уый æрхъуыды кæнын. Фæлæ иу заман схызтысты иу бæрзонд хохы цъупмæ æмæ уым лæгæты бамбæхстой сæ исбон. Загътой, зæгъгæ, дам, ам æмбæхст æхцатæ цыфынæнды дæсны давæг дæр не ссардзæнис. Æфсымæртæ ард бахордтой, кæй никуы никæмæн схъæр кæндзысты сæ мулчы æвæрæн, цыфæнды зын рæстæг куы суа, уæддæр.

И вот решили они подняться высоко в горы и там среди скал схоронить свое богатство. Так и сделали. Потом братья поклялись, что и под страхом смерти не разболтают свою тайну. А на прощанье крепко обнялись и разошлись по разным тропам.

Все шло своим чередом. Сыновья Нуржана жили в дружбе и согласии умело, по-хозяйски, вели свои дела. Соседи и знакомые ставили их в пример детям.

Кæрæдзийæн ныхъхъæбыс кодтой æмæ дзы алчидæр хохы сæрæй рацыдис йæхи фæндагыл. Цыдысты бонтæ, азтæ æмæ Нуржаны ингæныл бæрзонд кæрдæг æмæ дидинджытæ æрзад. Æртæ ’фсымæры хæларæй цардысты. Дарддæр æмæ хæстæгдæр хъæутæм цæрджытæ сæ фæзминагæн хастой сæ цотæн.

Но младший сын, брат Хамид, завел знакомства с аульскими бездельниками и гуляками. Он устраивал пиры, конские скачки, оставляя без присмотра стадо.

Уалынмæ кæстæр фырт фæзонгæ цавæрдæр дзæгъæлдзу æмæ расыггæнджытимæ, нозтыл фæци, куывдтæ, бæхты дугътæ арæзта, йæ фос та-иу быдырты ахæлиу сты. Æфсымæртæ йын уайдзæфтæ кодтой:

Сабит и Габит предупреждали Хамида, к чему это может привести, но тот только посмеивался. Но, как говорится, если пить да гулять, то беды не миновать. Хамид разорился. Братья, помня завет отца, помо­гли встать ему на ноги. Но наступила бескормица и погибли стада у Сабита и Габита.

— Цы дыл æрцыдис?! Дæ фыды фæдзæхстытæ дæ ферох ысты? Тагъд де скъудтæ дарæсты адæмы ’хсæн рацæуын нал баууæнддзынæ. Ысмæгуыр уыдзынæ раст фæндагыл куы нæ ныллæуай, уæд.

Уыцы ныхæстæ-иу Хамитмæ худæгау фæкастысты:

— Ææй, ничи зоны райсом цы уыдзæни, уый.

— Уый раст у, — загътой хистæр æфсымæртæ, — райсом цыфæнды кæд уыдзæнис, уæддæр æхсæвæй-бонæй лæг хъуамæ кусгæ кæна, хорз хъуыддæгтæ кæна.

Æцæгдæр хабар афтæ рауадис æмæ Хамит бынтондæр смæгуыр иуцасдæр рæстæджы фæстæ. Йæ фосæй ма цы баззадис, уыдон ныууæй кодта, йæхæдæг сæфсон кодта, абырджытæ, дам, мын сæ адавтой.

Æфсымæртæ, Сабит æмæ Габит, фæхъыг кодтой, сæ фосæй радих кодтой хай Хамитæн, цæмæй йæ бинонтæ цæрын фæразой, уый тыххæй, сæ фыды фæдзæхст нæ ферохгæнгæйæ.

Уалынмæ иу заман æппæт хъомгæстыл дæр æрцыдис ыстыр бæллæх — æнæхъæн сæрд дæр уарын дæр нæ уыдис æмæ бæстæ, хизæнтæ ныххус ысты. Холлаг нал фаг кодта фосæн. Рагфæззæг уайтагъд фæихæнтæ кодта, зæхх ныссалди. Фос æххормаг æмæ низтæй мардысты.

Тут-то и вспомнили братья о заветном кладе. Пришли к пещере и, обнаружив мешочек, стали делить деньги. Но вместо девяносто девяти червонцев, как говорил отец, было лишь шестьдесят шесть.

Йе уæд æфсымæртæн сæ зæрдыл æрлæууыдис се ’мбæхст исбон. Æрбацыдысты лæгæтмæ, уæззау дуртæ рафæлдæхтой, кæсынц æмæ ’хцаты хуымпъыр уым, фæлæ ’хцатæй цыма фæхъуыдис, афтæ сæм фæкастис. Банымадтой æхцатæ æмæ дзы æцæгдæр нæуæдз фараст туманы нал разындис, фæлæ æхсай æхсæз (66). Сабит загъта:

– Я не брал деньги, клянусь!– сказал Габит.

– Клянусь, не брал и я!– сказал Хамид.

– Значит, выходит взял я?– вскричал Сабит.

– Может и ты!– со злобой ответил Габит.

Старший брат схватил среднего брата за горло и стал его душить.

— Нæй. Уæллæй, нæ мæ уырны, къæрных адавта ’хцатæ, уый. Уый уæд сеппæтдæр адавтаид. Давæг у нæхицæй, фæлæ нæ чи у, чи?!

— Ард хæрын — æз нæ бавнæлдтон æхцатæм! — загъта Габит.

— Æз дæр уæдæ нæ бавнæлдтон, — загъта Хамит.

— Уæдæ афтæ æнхъæлут æмæ æз адавтон ... уæдæ ... æхцатæ, нæ?! — фæхъæр ласта Сабит.

— Чи зоны æмæ ды уыдтæ, — уыцы мæстджынæй загъта Габит.

Хистæр æфсымæр фæлæбурдта астæуккаг æфсымæры хурхмæ.

– Прекратите!– разнял братьев Хамид.– Не будем гадать о причине пропажи. Разделим червонцы поровну, как и завещал отец, и забудем навсегда эту ссору.

– Нет!– сказал Сабит. – Теперь между нами не может быть прежней дружбы. Только премудрый Бельжекей поможет рассудить и примирить нас.

— Æрлæуут! Æрлæуут, æфсымæртæ! Цы кусут?! — фæхъæр кодта Хамит. — Мæнæ æрæджы дæр мæ азым куы кодтат, дæ фыды фæдзæхстытæ ферох, зæгъгæ, уæд цы митæ кæнут?! Цасфæнды куы фæтох кæнæм кæрæдзимæ, уæддæр афтæмæй къæрных нæ рабæрæг кæндзыстæм. Кæд хæйрæг бабырд лæгæтмæ æмæ уый фæхæста ’хцатæ, уæдта. Уæдæ мæ ма не ’хцатæ, цы нæм баззад, уыдон æмхуызонæй адихтæ кæнæм нæ фыды фæдзæхстмæ гæсгæ æмæ ныууадзæм нæ хъаугъатæ. Æфсымæртæ куы стæм, æфсымæртæ!

И братья вскочили на коней и помчались в степь, где кочевал род Бельжекея. Только на сороковой день они прибыли в аул, где жил лучший друг покойного Нуржана.

Как родных встретил братьев славный Бельжекей, велел подать луч­шие кушанья и кумыс.

Æфсымæртæ сæ хыл фæуагътой æмæ Сабит арф ныууалæфгæйæ загъта:

— Бузныг дын уæд, Хамит, бузныг, тугкалдæй нæ кæй фервæзын кодтай, уый тыххæй. Сызгъæрин хæхтæ дæр адæймаджы туджы иу æртахы аргъ куы нæ сты, куы нæ! Фæлæ ма не ’хсæн хæлардзинад куыд хъуамæ уа?! Уæллæй, кæрæдзийыл куы нал æууæндæм, уæд. Æрмæстдæр нæ фыды æрдхорд, куырыхон Бельтекей бафидауын кæндзæн мах. Цом æмæ йын исты тæрхон скæна Бельтекей.

Æрхызтысты хохы сæрæй æфсымæртæ, сæ бæхтыл абадтысты æмæ фæраст ысты Бельтекеймæ. Дыууиссæдз (40) боны фæстæ æрбахæццæ сты Бельтекейы цæрæнбынатмæ. Стыр æхсызгон æмæ хæларзæрдæйæ сæмбæлдис Бельтекей йе ’рдхорды фырттыл. Хорз сæ федта алыхуызон хæринæгтæй, стæй сын загъта:

— Ныр уал баулæфут, мæ хæлæрттæ, райсом равзардзыстæм уæ быцæуы хабар.

Æхсæв ахицæн. Райсомæй та Бельтекей хорз фæминас кæнын кодта æфсымæртæн, йе стæй загъта:

– Всю ночь я не смыкал глаз,– сказал утром белобородый Бельжекей.

– И не могу поверитъ, чтобы кто-то из сыновей досточтимого Нуржана был вором. И все же вы должны доказать свою невиновность. Для этого вам необходимо съездить на могилу отца, разрыть ее и привезти из бороды покойного три волоса.

— Йеех, æхсæв мыл хуыссæг не ’рхæцыдис. Хъуыдытæ фæкодтон уæ уавæрыл. Нæ мæ уырны ме ’рдхорд Нуржаны цотæй исчи къæрных разына, уый. Алчидæр уæ йæ азым цæмæй рабæрæг кæна уымæн ис иу хос — ацæут, скъахут уæ фыды ингæн; алчидæр ын йæ зачъейæ иу хъуын ’рбахæссæд, æрмæстдæр уæд сраст кæндзыстут уæхи мæ разы.

– Пусть падут на меня подозрения и вина,– сказал Сабит,– но я не сделаю этого, почтенный Бельжекей.

– И я отказываюсь повиноваться вам, почтенный Бельжекей,– ска­зал Габит.

И тут слово взял младший брат Хамид.

Хъуыдыты аныгъуылдысты ’фсымæртæ. Уалынмæ Сабит загъта:

— Æз давæг нæ дæн, фæлæ уадз æмæ мæныл баззайа къæрныхы ном, уæддæр мæ бон нæ баудзæнис, кадджын Бельтекей, дæ фæнд сæххæст кæнын, не ’гъдаумæ гæсгæ.

— Æз дæр къæрных нæ дæн, — загъта Габит, — фæлæ æз дæр разы нæ дæн дæ фæндон сæххæст кæныныл. Кадджын Бельтекей, кæд нæ фыды хæлар дæ, йе стæй нæ хистæр куырыхон дæ, гъе уæддæр.

Уæд Хамит загъта:

– Ответы моих братьев вызывают подозрение. Потому-то я, премуд­рый Бельжекей, готов исполнить ваше повеление. Пусть восторжест­вует правда!

— Дзæгъæлы нæ фæтарстысты мæ дыууæ ’фсымæры. Æвæццæгæн æнæ мæн дыууæйæ бацыдысты лæгæтмæ. Æз дæр къæрных нæ дæн, фæлæ, кадджын Бельтекей, æз цæттæ дæн дæ фæндон сæххæст кæнынмæ. Уадз фæуæлахиз уæд рæстдзинад! — æмæ ракъахдзæф кодта размæ.

И Хамид направился на выход из юрты. Но мудрый Бельжекей протя­нул вперед руки ладонями кверху и сказал:

– Не торопись, юноша! Правда уже восторжествовала. Тот, кто готов осквернить могилу отца способен на любую подлость. Поэтому я заявляю, что ты, Хамид, украл деньги, ты – вор!

Закрыв лицо руками, Хамид выскочил из юрты, а вскочив на коня, навсегда исчез в степи. А старший брат Сабит и средний брат Габит поблагодарили древнего мудреца, вернулись к своим семьям. Они, разделив отцовское золото поровну, до конца своих дней жили без раздоров и без печали.

Урсзачъе Бельтекей йæ къухтæ хæрдмæ систа æмæ загъта:

— Йей! Фæлæу, фæлæу, лæппу, ма тагъд кæн дæ фæндагыл! Йе ныр æцæгдæр ам рæстдзинад фæуæлахиз! Уый ды, Хамит, адавтай æхцатæ, æндæр ничи! Йæ фыды ингæн чи фæчъизи кæна, æрмæстдæр уый уыдзæн къæрных. Уымæн бауыдзæн йæ бон фыдракæнд ыскæнын, хинæй рацæуын æмæ фыды фæдзæхст ферох кæнын! Цæмæй сраст кæндзынæ, æнамонд, ныр дæ худинаг æмæ фыдракæнддзинад?! Куыд дыл хъуамæ баууæндæм?!

Митау ныффæлурс, афтæмæй сагъдауæй лæууыдис Хамит куырыхон лæджы цур. Йæ сæр йæ риуыл æрхауд, йæ цæстытæ бацъынд кодта, афтæмæй хъуыста тæрхонгæнæгмæ. Иу ныхас дæр йæ дзыхæй не схаудта, йæ къухтæй йæ цæсгом ахгæдта, йæ бæхыл багæпп кодта æмæ фæцагайдта æнæкæрон митын зæххыл.

Уæдæй фæстæмæ нæдæр хъæуы, нæдæр быдыры никуыуал ничи фехъуыста Хамиты ныхас. Ничиуал æй федта. Цы фæцис, уый бæрæг дæр нал уыдис.

Хистæр дыууæ ’фсымæры арфæтæ ракодтой зæронд кадджын Бельтекейæн, йæ зондджын тæрхоны фæдыл æмæ разыйæ сызгъæрин æхцатимæ раздæхтысты сæ фæрныг бинонтæм. Йе уæдæй фæстæмæ ’фсымæрты ’хсæн быцæутæ, хъаугъатæ никуыуал æрцыдис. Дардтой фос, хъомыл кодтой сæ сывæллæтты æмæ бирæ азтæ фæцардысты фæллой уарзгæйæ. Уæдæ сæ царды хъыгдзинады бонтæ æмæ хъæлдзæг бонтæ дæр куыннæ уыдаид.

Рæстзæрдæйæ цæрын стыр амонд у, сабитæ, стыр амонд!