АРГЪÆУТТÆ ÆМÆ ТАУРÆГЪТÆ

Г.-Х. Андерсен

Ирон æвзагмæ йæ раивта Æмбалты Цоцко

ГАДКИЙ УТЕНОК
 

ФЫДУЫНД БАБЫЗЫ ЦЪИУ
 

Хорошо было за городом! Стояло лето. На полях уже золотилась рожь, овес зеленел, сено было смётано в стога; по зеленому лугу расхаживал длинноногий аист и болтал по-египетски - этому языку он выучился у своей матери. За полями и лугами темнел большой лес, а в лесу прятались глубокие синие озера. Да, хорошо было за городом! Солнце освещало старую усадьбу, окруженную глубокими канавами с водой. Вся земля - от стен дома до самой воды - заросла лопухом, да таким высоким, что маленькие дети могли стоять под самыми крупными его листьями во весь рост.

Сахары фæстæ уыди иттæг райдзаст хъæу. Скодта сæрдыгон бон; быдыры бур кодта хъæбæрхор æмæ цъæх-цъæхид дардта сысджы. Уыгæрдæны лæууыдысты ногкарст хосы цъынатæ; кæсаглас рацу-бацу кодта йæ зæрдæйы дзæбæхæн, цыдæртæ дзырдта египетаг æвзагыл, — йæ мад æй сахуыр кодта египетагау. Быдыры алфамблай хъæдтæ арвыл æмбæлдысты, сæ астæу — цадтæ. Тынг хъæлдзæг уыди сахармæ æввахс хъæу.

Быдыры астæу лæууыди æлдары зæронд хæдзар, йæ алыварс къанæуттæ; хæдзармæ кастысты хъарм хуры тынтæ; быруйæ донмæ зади ахæм сындзы къудзитæ, æмæ ранæй-рæтты уыдысты сывæллоны æмбæрц. Сындз уыди тар, сау хъæды хуызæн.

В чаще лопуха было так же глухо и дико, как в густом лесу, и вот там-то сидела на яйцах утка. Сидела она уже давно, и ей это занятие порядком надоело. К тому же ее редко навещали, - другим уткам больше нравилось плавать по канавкам, чем сидеть в лопухе да крякать вместе с нею.

Наконец яичные скорлупки затрещали.

Утята зашевелились, застучали клювами и высунули головки.

- Пип, пип! - сказали они.

Сындзæн йæ астæу къуыртты бадти бабыз. Уый хъынцъым кодта, æмæ куыннæ кодтаид, иуæй йæ цъиутæ куыд æй фæндыди, афтæ тагъд нæ цыдысты æйчытæй, дыккагæй йæ аннæ бабызтæ, йæ зæрдæ куыд загъта, афтæ арæх не сгæрстой, уыдонмæ сындзы бадынæй, дзæгъæлы дзурынæй къанауы ленк кæнын хуыздæр касти.

Фæстагмæ æйчытæ кæрæдзийы фæдыл къæртт кæнын байдыдтой. «Хъип-хъип» сси бæстæ, æмæ алы айчы хусæй дæр фæйнæ цъиуы равзæрди.

- Кряк, кряк! - ответила утка. - Поторапливайтесь!

Утята выкарабкались кое-как из скорлупы и стали озираться кругом, разглядывая зеленые листья лопуха. Мать не мешала им - зеленый цвет полезен для глаз.

- Ах, как велик мир! - сказали утята. Еще бы! Теперь им было куда просторнее, чем в скорлупе.

— Цырддæр, цырддæр!— дзырдта бабыз, æмæ чысыл цъиутæ тагъдгомау бырыдысты айчы хъузгæй æмæ алырдæм кастысты. Сæ мад сын «ма кæ» нæ загъта, цæмæйдæриддæр кæрдæджы хуыз цæстытæн зиан нæу.

— Цæй стыр у рухс дуне! — ныддис кодтой чысыл цъиутæ; уыдонмæ айчы хъузгæй лæгъз быдыр бирæ уæрæхдæр фæкасти.

- Уж не думаете ли вы, что тут и весь мир? - сказала мать. - Какое там! Он тянется далеко-далеко, туда, за сад, за поле... Но, по правде говоря, там я отроду не бывала!.. Ну что, все уже выбрались? - И она поднялась на ноги. - Ах нет, еще не все... Самое большое яйцо целехонько! Да когда же этому будет конец! Я скоро совсем потеряю терпение.

И она уселась опять.

- Ну, как дела? - спросила старая утка, просунув голову в чащу лопуха.

- Да вот, с одним яйцом никак не могу справиться, - сказала молодая утка. - Сижу, сижу, а оно всё не лопается. Зато посмотри на тех малюток, что уже вылупились. Просто прелесть! Все, как один, - в отца! А он-то, негодный, даже не навестил меня ни разу!

— Æгас дуне федтам æнхъæл уыдзыстут,— загъта сын сæ мад.— Кой дæр æй ма кæнут, мæ цæсты гагуытæ,— дуне кæуылты у: уый нæ цæхæрадонæй нæ, фæлæ сауджыны кæртæй дæр бирæ стырдæр у; уымæй дарддæр уæвгæ мæхæдæг дæр никуы уыдтæн...

— Сæрæй цыд фесты,— сдзырдта ма сæ мад æмæ цъиутимæ слæууыди.— Уæу-уа! Нæма фесты: сæ тæккæ стырдæр айк фæстейы баззад! Чи зоны, кæдмæ ма баддзынæн ацы ран? Мæ сæрæн нал дæн!..

Æмæ та къуырттыл фæстæмæ æрбадти.

— Цы ног хабæрттæ дæм ис?—бафарста йæ зæронд бабыз, сгарæг æм бауади.

— Иу айк ма мын дзы баззади, — дзуапп ын радта лæппын бабыз.—Фæлæ ма акæс, дæ хорзæхæй, аннæ цъиутæм — уыдонæй расугъддæр æмæ дзæбæхдæр ма цæмæ бакæсай, стæй се гас дæр сæ фыды цæрмыстыгъд бакодтой.

- Нет, я, пожалуй, посижу, - сказала молодая утка. - Уж столько терпела, что можно еще немного потерпеть.

- Ну и сиди! - сказала старая утка и ушла. И вот наконец большое яйцо треснуло.

- Пип! Пип! - пропищал птенец и вывалился из скорлупы.

Но какой же он был большой и гадкий! Утка оглядела его со всех сторон и всплеснула крыльями.

— Чысыл ма йыл абадон,— загъта лæппын бабыз.—Уый бæрц кæм фæбадтæн, уым ма иу чысыл бафæраздзынæн.

— Куыд дæ фæнды, афтæ бакæн,—загъта йын зæронд бабыз, йæхæдæг араст и.

Йæ уæлвæд айк фæкъæртт и, æмæ хъузгæй хæрз фыдуынд бабызы цъиу схъипп-хъипп кодта. Мад æм фæкасти, фæдис кодта æмæ загъта:

- Ужасный урод! - сказала она. - И совсем не похож на других! Уж не индюшонок ли это в самом деле? Ну, да в воде-то он у меня побывает, хоть бы мне пришлось столкнуть его туда силой!

На другой день погода стояла чудесная, зеленый лопух был залит солнцем.

Утка со всей своей семьей отправилась к канаве. Бултых! - и она очутилась в воде.

- Кряк-кряк! За мной! Живо! - позвала она, и утята один за другим тоже бултыхнулись в воду.

— Цæй фыдуынд у! Иннæты хуызæнæй йæм мисхал дæр нæй. Цымæ гогызы лæппын уа? Иттæг хорз, тагъд æй базондзынæн. Доны йæ бавзарон, уæд бæрæг уыдзæн.

Дыккаг бон диссаджы хорз рæстæг скодта. Хур хъæлдзæгæй æрттывта цъæх сындзы сæрмæ. Лæлпын бабыз æд бинонтæ ацыди къанаумæ æмæ доны багæпп кодта.

— Хъипп-хъипп! — схъæр кодта, æмæ уайтагъд бабызы цъиутæ йæ фæдыл донмæ сæхи бакалдтой.

Сначала вода покрыла их с головой, но они сейчас же вынырнули и отлично поплыли вперед. Лапки у них так и заработали, так и заработали. Даже гадкий серый утёнок не отставал от других.

- Какой же это индюшонок? - сказала утка. - Вон как славно гребет лапками! И как прямо держится! Нет, это мой собственный сын. Да он вовсе не так дурен, если хорошенько присмотреться к нему. Ну, живо, живо за мной! Я сейчас введу вас в общество - мы отправимся на птичий двор. Только держитесь ко мне поближе, чтобы кто-нибудь не наступил на вас, да берегитесь кошек!

Уыдон доны ныгъуылдтытæ, æмбæхстытæ самадтой, стæй та-иу доны сæр фæзындысты æмæ хъæлдзæгæй ленк кодтой къанауы; семæ ленк кодта фыдуынд бабызы цъиу дæр.

— Гогызы цъиу нæу! — загъта йæ мад. — Йæ къæхты арæзтæй дæр бæрæг у, стæй цы рæсугъд фидауы доны сæр!

Нæ, уый мæхи хъæбул у! Стæй уый бæрц æвзæр дæр нæу, лыстæг æм куы æркæсай, уæд. Хъипп-хъипп! Мæ хъæбултæ, цомут мемæ, æз уын цъиуты кæрт фенын кæнон. Æрмæст дзæгъæлгаст ма ут, мæнæй дардмæ ма ленк кæнут æмæ гæдыйæ уæхи хъахъхъæнут.

Скоро утка со всем своим выводком добралась до птичьего двора. Бог ты мой! Что тут был за шум! Два утиных семейства дрались из-за головки угря. И в конце концов эта головка досталась кошке.

- Вот так всегда и бывает в жизни! - сказала утка и облизнула язычком клюв - она и сама была не прочь отведать угриной головки.

- Ну, ну, шевелите лапками! - скомандовала она, поворачиваясь к утятам. - Крякните и поклонитесь вон той старой утке! Она здесь знатнее всех. Она испанской породы и потому такая жирная. Видите, у нее на лапке красный лоскуток! До чего красиво! Это высшее отличие, какого только может удостоиться утка. Это значит, что ее не хотят потерять, - по этому лоскутку ее сразу узнают и люди и животные. Ну, живо! Да не держите лапки вместе! Благовоспитанный утенок должен выворачивать лапки наружу. Вот так! Смотрите. Теперь наклоните головки и скажите: “Кряк!”

Цъиуты кæртмæ уайтагъд баленк кодтой; кæрты — хъæр æмæ ахст: дыууæ бабызы æд сывæллæттæ кæсаджы сæрыл нæ фидыдтой æмæ фæстагмæ кæсаджы сæр гæдыйы баци.

— Нæ кæсут, дунейы цард куыд у, — загъта бабыз, æмæ йæ сæр зæхмæ æруагъта, уый тыххæй æмæ кæсаджы сæрмæ йæхицæн йæ комы дæттæ уадысты.

— Ныр кæртыл æрзилут. Ма уæ ферох уæд — уартæ уыцы зæронд бабызæн дзæбæх бакувут. Уымæй уæздандæр ацы кæрты нæй: уымæн йæ туг испайнаг туг у — нæ кæсут, цы ставд æмæ цы стыр у? Уынут, йæ къæхтыл цы сырх тæлмытæ ис? Уыдонæй стырдæр цинтæ бабызы мыггагмæ нæй. Уыдон фæрцы бабызæн фæивддзаг кæнæн нæй, æмæ адæмæн дæр, фосæн дæр хæс у уый хъахъхъæнын. Ныр цæугæут тагъддæр, æрмæст уæ къæхтæ мидæджырдæм ма дарут. Хæрзæгъдау бабызтæ сæ дарынц æддæрдæм, сæ мад, сæ фыды хуызæн, мæнæ гъе афтæ. Ныр уæ сæртæ фæныллæг кæнут æмæ зæгъут: «хъип-хъип».

Утята так и сделали.

Но другие утки оглядели их и громко заговорили:

- Ну вот, еще целая орава! Точно без них нас мало было! А один-то какой гадкий! Этого уж мы никак не потерпим!

И сейчас же одна утка подлетела и клюнула его в шею.

Бабызы цъиутæ, сæ мад сын кæй бафæдзæхста, уыдон кæд сæххæст кодтой, уæддæр сæм аннæ бабызтæ зулмæ ракастысты æмæ дзырдтой:

«Уыдон дæр ма нæ хъуыдысты, сæ хъуымыз сæ донгæмттæй кæлгæ, цыма нæхуыдтæг чысыл стæм... Уæд уыцы æвзæр та ма цавæр у? Ницæй тыххæй йæ æрбауадздзыстæм нæ астæумæ».

Æмæ йыл уыцы сахат иу бабыз йæхи ныццавта: цъиуæн, мæгуыр» йæ бумбули скалди.

- Оставьте его! - сказала утка-мать. - Ведь он вам ничего не сделал!

- Положим, что так. Но какой-то он большой и несуразный! - прошипела злая утка. - Не мешает его немного проучить.

А знатная утка с красным лоскутком на лапке сказала:

- Славные у тебя детки! Все очень, очень милы, кроме одного, пожалуй... Бедняга не удался! Хорошо бы его переделать.

— Йæ мæгуырыл ма йæ ныууадзут! Куы ницы уæ хъыгдары, — сдзырдта йæ мад.

— Æгæр стыр кæй у, уый йын нæ ныббардзыстæм, — загъта иу бабыз.

— Æвзæр цот дын нæ рацыди, æрмæст ацы цъцу æнæгъдау фыдуынд у; æвгъау уыдзæн, афтæмæй куы баззайа, уæд, —загъта сырх тæлмджын уæздан бабыз.

- Это никак невозможно, ваша милость! - ответила утка-мать. - Он некрасив - это правда, но у него доброе сердце. А плавает он не хуже, смею даже сказать - лучше других. Я думаю, со временем он выровняется и станет поменьше. Он слишком долго пролежал в яйце и потому немного перерос.

И она разгладила клювом перышки на его спине.

- Кроме того, он селезень, а селезню красота не так уж нужна. Я думаю, он вырастет сильным и пробьет себе дорогу в жизнь.

- Остальные утята очень, очень милы! - сказала знатная утка. - Ну, будьте как дома, а если найдете угриную головку, можете принести ее мне.

— Ме ’хсин, раст загътай — уый иттæг рæсугъд нæу, фæлæ уый бæрц йæ зæрдæ хорз у, ленк та иннæтæй хуыздæр йеддæмæ æвзæрдæр нæ кæны, — загъта йæ мад.—Стæй афтæ æнхъæл дæн, æмæ куыд фæстæмæ срæсугъд уыдзæн: æрæгмæ кæй рацыди хъузгæй, уый тыххæй афтæ фыдконд у.

Уыцы ныхæстæ куыд кодта, афтæ цъиуы фæсонтæ йæ бырынкъæй адаудта æмæ йын йæ бумбулитæ алæгъз кодта, стæй ма загъта:

— Мæ хъæбул нæл бабыз у, нæл, æмæ йæ рæсугъд уый бæрц нæ хъæуы: сыл бабыз, мыййаг, нæу. Уый хъаруджын уыдзæн æмæ йæ хъаруйы фæрцы йæхицæн фæндаг ссардзæн.

— О, о, фæлæ уый бæрц дæ иннæ цъиутæ тынг аив рацыдысты. Мæ хъæбултæ, ныр у æмæ ам — уæхи хæдзары хуызæн æмæ искуы кæсаджы сæр куы ссарат, уæд æй тагъд мæнмæ хæццæ кæнут, — загъта зæронд уæздан бабыз.

И вот утята стали вести себя как дома. Только бедному утенку, который вылупился позже других и был такой гадкий, никто не давал проходу. Его клевали, толкали и дразнили не только утки, но даже куры.

- Слишком велик! - говорили они.

А индийский петух, который родился со шпорами на ногах и потому воображал себя чуть не императором, надулся и, словно корабль на всех парусах, подлетел прямо к утенку, поглядел на него и сердито залопотал; гребешок у него так и налился кровью. Бедный утенок просто не знал, что ему делать, куда деваться. И надо же было ему уродиться таким гадким, что весь птичий двор смеется над ним!

Так прошел первый день, а потом стало еще хуже. Все гнали бедного утенка, даже братья и сестры сердито говорили ему: “Хоть бы кошка утащила тебя, несносный урод!” А мать прибавляла: “Глаза б мои на тебя не глядели!”

Утки щипали его, куры клевали, а девушка, которая давала птицам корм, отталкивала его ногою.

Афтæ сæ суазæг кодтой фыццаг хатт цъиуты кæрты. Бирæ маст федта уыцы бон фыдуынд цъиу; мæгуырæн се ’фхæрды хай кодтой бабызтæ се ’ппæт; æгæрмæгуыр, кæрчытæ дæр ма йæ тыдтой æмæ йæ схуыстытæ кодтой.

Цъиутæ дзы се сæфты хай федтой æмæ дзырдтой: «Нæ йæм кæсут, кæуылты ныннæрсти!»

Уыцы ран ма лæууыди иу гогыз; : уымæн æрдзæй уыди сыкъатæ йæ къæхтыл æмæ цыма мæргътæн сæ паддзах уыди, уыйау йæхи дардта. Науы пæлæзты хуызæн йæхи ныддымста, бацыди бабызы цъиумæ æмæ афтæ ныхъхъыр-хъыр кодта, æмæ йæ сæры туг абадти.

Мæгуыр цъиу цы фæцадаид, уый нал зыдта æмæ сагъæс кодта йæ фыдкондыл.

Афтæ арвыста йæ фыццаг бон уый цъиуты кæрты; худынæй йыл нæ банцадысты дыккаг бон дæр. Цъиутæ йæ сегас дæр æфхæрдтой, йе ’фсымæртæ æмæ йæ хотæ дæр ма дзырдтой: «Цымæ дæ гæды кæд бахæрдзæни, удхæссæджы къалиу!»

Æгæр-мæгуыр ма йæ мад дæр дзырдта: «Тæхуды мæ дæ афтидæй куы аззаин»!

Бабызтæ йæ къуырц-къуырц кодтой, кæрчытæ йæ тыдтой, чызг та йæ, цъиутæн холлаг даргæйæ, йæ къахæй скъуырдта.

Наконец утенок не выдержал. Он перебежал через двор и, распустив свои неуклюжие крылышки, кое-как перевалился через забор прямо в колючие кусты.

Маленькие птички, сидевшие на ветках, разом вспорхнули и разлетелись в разные стороны.

Уæд мæгуыр бабызы цъиу алыгъди æмæ быруйы сæрты атахти. Къудзитыл бадтысты цъиутæ, æмæ йæ куы федтой, уæд фæйнæрдæм фæхæлиу сты.

"Это оттого, что я такой гадкий", - подумал утенок и, зажмурив глаза, бросился бежать, сам не зная куда. Он бежал до тех пор. пока не очутился в болоте, где жили дикие утки.

Тут он провел всю ночь. Бедный утенок устал, и ему было очень грустно.

— Мæ фыдкондæй ацы ран дæр фæтарстысты, — загъта бабызы лæппын, йæхи фæцъынд кодта æмæ дарддæр атахти.

Фæстагмæ æртахти иу стыр цъыфдзастмæ; уым цардысты хъæддаг бабызтæ, æхсæв бонмæ уым фæхуыссыди фæлладæй, мæстджынæй.

Утром дикие утки проснулись в своих гнездах и увидали нового товарища.

- Это что за птица? - спросили они. Утенок вертелся и кланялся во все стороны, как умел.

Райсомæй бабызтæ куы райхъал сты, уæд федтой æнахуыр уазæджы.

— Бафæрсын аипп ма уæд, фæлæ чи дæ, кæцæй дæ? Мæгуыр цъиу дзурын нал бафæрæзта, æрмæст ма æнарæхстæй алырдæм куывта, йæ удæй цыди, аивдæр сын салам куыд радта, ууыл.

- Ну и гадкий же ты! - сказали дикие утки. - Впрочем, нам до этого нет никакого дела, только бы ты не лез к нам в родню.

Бедняжка! Где уж ему было и думать об этом! Лишь бы ему позволили жить в камышах да пить болотную воду, - о большем он и не мечтал.

Так просидел он в болоте два дня. На третий день туда прилетели два диких гусака. Они совсем недавно научились летать и поэтому очень важничали.

— Цы фыдуынд дæ! — загътой йын хъæддаг бабызтæ. — Уæвгæ махæн хъауджыдæр нæу: дæу йæ бинонтæм æввахс чи уадзы.

Мæгуыр цъиу иунæгæй кæй баззади, уый тыххæй чысыл нæ фæцин кодта æмæ ма цъыфдзасты дыууæ боны фæхуыссыди.

Уæд кæцæйдæр цъыфдзастмæ æвиппайды æртахти дыууæ хъæддаг хъазы; уыдон ма уыдысты лæппынгомау æмæ уымæ гæсгæ æдæрсгæ бацыдысты бабызы цъиумæ æмæ загътой:

- Слушай, дружище! - сказали они. - Ты такой чудной, что на тебя смотреть весело. Хочешь дружить с нами? Мы птицы вольные - куда хотим, туда и летим. Здесь поблизости есть еще болото, там живут премиленькие дикие гусыни-барышни. Они умеют говорить: "Рап! Рап!" Ты так забавен, что, чего доброго, будешь иметь у них большой успех.

— Нæ хæлар, æрбайхъус нæм,—зæрдæмæ иттæг бацыдтæ, кæд фыдуынд дæ, уæддæр. Ардæм æввахс цæрынц дыууæ рæсугъд сыл хъазы, атæхæм уыдонмæ, чи зоны, æмæ сæ зæрдæмæ бацæуис...

Пиф! Паф! - раздалось вдруг над болотом, и оба гусака упали в камыши мертвыми, а вода покраснела от крови.

Пиф! Паф! - раздалось опять, и целая стая диких гусей поднялась над болотом. Выстрел гремел за выстрелом. Охотники окружили болото со всех сторон; некоторые из них забрались на деревья и вели стрельбу сверху. Голубой дым облаками окутывал вершины деревьев и стлался над водой.

«Дæнг, дæнг!» — æмæ æвиппайды дыууæ лæппын хъазы цъыфдзастмæ æрхаудысты æмæ сæ алыфарс хъарм тугæй ахъулон ис.

«Дæнг, дæнг!» — сси алырдыгæй æмæ бæлттæ-бæлттæ хъæддаг хъазтæ æмæ бабызтæ сæхи истой цъыфдзасты сæрмæ æмæ зилдух кодтой уæлдæфы.

Топпы гæрæхтæ нал æнцадысты. Уыдон цуанæтты гæрæхтæ уыдысты. Цуанæттæ цъыфдзасты алыфарс æрзылдысты, къудзиты бын, бæлæсты сæр рындзыл æрбадтысты. Топпы хосы фæздæг къуыбылæйттæ кодта цъыфдзасты сæрмæ æмæ мигъау йæхи хæрдмæ систа.

По болоту рыскали охотничьи собаки. Только и слышно было: шлёп-шлёп! И камыш раскачивался из стороны в сторону. Бедный утенок от страха был ни жив ни мертв.

Он хотел было спрятать голову под крылышко, как вдруг прямо перед ним выросла охотничья собака с высунутым языком и сверкающими злыми глазами. Она посмотрела на утенка, оскалила острые зубы и - шлёп-шлёп! - побежала дальше.

"Кажется, пронесло, - подумал утенок и перевел дух. - Видно, я такой гадкий, что даже собаке противно съесть меня!"

Æрбазгъордтой куыйтæ’ æмæ цъыфдзасты зилын байдыдтой, цæф мæргъты’ æмбырд кæнгæйæ. Мæгуыр цъиуы чысыл тас нæ бацыди.

Йæ сæр схъил кодта æмæ йæ базыры бын амбæхсынмæ куыд хъавыди, афтæ куыдз йæ разы фестади, йæ дзых хæлиуæй. Йæ амонд уыди æмæ йæм куыдз нæ бавнæлдта.

— Хуыцау, дæуæй бузныг! — сцин кодта бабызы цъиу, йæ зæрдæ йе’муд куы ’рцыди, уæд.—Æз афтæ фыдуынд дæн, æмæ мæм куыдз дæр нæ бавнæлдта.

И он притаился в камышах. А над головою его то и дело свистела дробь, раздавались выстрелы.

Пальба стихла только к вечеру, но утенок долго еще боялся пошевельнуться.

Прошло несколько часов. Наконец он осмелился встать, осторожно огляделся вокруг и пустился бежать дальше по полям и лугам.

Дул такой сильный встречный ветер, что утенок еле-еле передвигал лапками.

Куыд бадти, афтæмæй бадгæйæ баззади цъыфдзасты, цалынмæ топпы хъæртæ банцадысты æмæ цуанæттæ æд куыйтæ ацыдысты, уалынмæ.

Иу-дыууæ сахаты ма дзы афæстиат и, йæхиуыл схæцыди; йæ алыфæрстæм ахъахъхъæдта æмæ афардæг и цъыфдзастæй, йæ къæхтæ йæ кæдæм хастой, уырдæм; тыхджын дымгæйы ницæмæ æрдардта, кæд ын йе згъорд хъыгдардта, уæддæр.

К ночи он добрался до маленькой убогой избушки. Избушка до того обветшала, что готова была упасть, да не знала, на какой бок, потому и держалась.

Ветер так и подхватывал утенка, - приходилось прижиматься к самой земле, чтобы не унесло.

К счастью, он заметил, что дверь избушки соскочила с одной петли и так перекосилась, что сквозь щель можно легко пробраться внутрь. И утенок пробрался.

Æризæр и, афтæ иу чысыл хæдзармæ бахæццæ; хæдзар уыди зæронд æмæ ныр акæлон, уæд акæлоныл сси, фæлæ ма куыддæртæй йæхиуыл хæцыди.

Скодта тыхджын дымгæ; бабызы цъиу, цæмæй йæ дымгæ искуыдæм нæ фæхæсса, уый тыххæй зæххыл фæтъæпæн. Тымыгъ нал æнцади, бабызы цъиу цы фæуыдаид, уымæн йæ сæрæн ницыуал хос ардта.

Уалынмæ хæдзары дуармæ фæкомкоммæ æмæ дзы ауыдта зыхъхъыр (дуар тарвазмæ æнгом нæ цыди). Бабызы цъиу ай-уый нал фæкодта, фæлæ дуары зыхъхъырыл хæдзары смидæг и.

В избушке жила старуха со своей курицей и котом. Кота она звала Сыночком; он умел выгибать спину, мурлыкать и даже сыпать искрами, но для этого надо было погладить его против шерсти. У курицы были маленькие коротенькие ножки, и потому ее так и прозвали Коротконожкой. Она прилежно несла яйца, и старушка любила ее, как дочку.

Утром утенка заметили. Кот начал мурлыкать, а курица кудахтать.

- Что там такое? - спросила старушка. Она поглядела кругом и увидела в углу утенка, но сослепу приняла его за жирную утку, которая отбилась от дому.

Чысыл хæдзары царди зæрдæхæлар зæронд ус, уыди йæм гæды æмæ карк. Гæды, йæ хъæбул кæй хуыдта, уый æнæминиуæг нæ уыди, уый зыдта аргъæуттæ кæнын, йæ астæу къæлæт кæнын, йæ хъуын та-иу калдта цæхæртæ, дызгъуынмæ йæ талынджы куы адаудтаис, уæд. Æфтаугæ каркæн уыди цыбыр къæхтæ æмæ йæ уый тыххæй фæкодтой «цыбыркъах». Зæронд ус сæ уарзта йæ хъæбулты хуызæн.

Райсомæй зæронд усæн йæ фыццаг каст фæци бабызы цъиумæ. Гæды аргъæуттыл схæцыди, карк та байдыдта хъуыдатт кæнын.

— Ай та нын кæцы хуыцау æрхаста? — сцин кодта зæронд ус. Фæлæ, цæстæй хорз нæ уæвгæйæ, бабызы цъиуы нæ раиртæста æмæ афтæ æнхъæлдта æмæ йæм нард бабыз æрбатахти.

- Вот так находка! - сказала старушка. - Теперь у меня будут утиные яйца, если только это не селезень.

И она решила оставить бездомную птицу у себя. Но прошло недели три, а яиц всё не было. Настоящим хозяином в доме был кот, а хозяйкой - курица. Оба они всегда говорили:

“Мы и весь свет!” Они считали самих себя половиной всего света, и притом лучшей половиной. Утенку, правда, казалось, что на сей счет можно быть другого мнения. Но курица этого не допускала.

- Умеешь ты нести яйца? - спросила она утенка.

— Ай дын стæммæ арæггаг, гъе! — загъта зæронд ус. — Ныр бабызы æйчытæ махмæ дæр уыдзæн, кæд нæл нæ разына, уæд.

Бабызы цъиуы ныууагъта йæхимæ. Къуыри рацыди, фæлæ айкæн йæ кой дæр нæма уыди. Гæды, хæдзары хицауад чи кодта, æмæ карк, æфсинад йæ къухы кæмæн уыди, уыдон сæхи схъæл дардтой бабызы цъиуы цæстмæ æмæ æдзухæй дæр дзырдтой:

«Мах стæм бæсты бикъ æмæ комы дæгъæл», — цыма уыдонæй хуыздæр æгас дунейыл нæ уыди, уыйау. Бабызы цъиу уыди æмæ иу хаттæй-хатт фæлвæрдта сæрмагондæй йæхи зонд равдисын. Фæлæ йын уыцы хъуыддаг карчы зæрдæмæ æппын нæ цыди.

— Фæлæуу-ма, бафæрсон дæ, æйчытæ æфтауын зоныс?

- Нет!

- Так и держи язык на привязи! А кот спросил:

- Умеешь ты выгибать спину, сыпать искрами и мурлыкать?

- Нет!

- Так и не суйся со своим мнением, когда говорят умные люди!

И утенок сидел в углу, нахохлившись.

Как-то раз дверь широко отворилась, и в комнату ворвались струя свежего воздуха и яркий солнечный луч. Утенка так сильно потянуло на волю, так захотелось ему поплавать, что он не мог удержаться и сказал об этом курице.

— Нæ зонын.

— Уæдæ де ’взагыл æнцад хæц. Гæды дæр æй æнцад кæм уагъта.

— Аргъæуттæ кæнын зоныс, дæ фæсонтæ къæлæт кæнын зоныс? Дæ хъуын цæхæртæ фæкалы, мыййаг?

— Нæ!

— Уæдæ дæм дæхи зонд хорз ма кæсæд, ма, фæлæ зондджын адæммæ хъус.

Талынг къуымы-иу æнкъардæй сбадти бабызы цъиу æмæ йæхицæн хъуыдытæ кодта: «Цæй тæхудиаг сты, йæ сæр йæ бар кæмæн у ацы рухс дунейыл».

Æмæ йæм ленк кæнын афтæ тынг æрцыди æмæ, йæхи нал бауромгæйæ, йæ зæрдæйы фæндон каркæн радзырдта.

- Ну, что еще выдумал? - напустилась на него курица. - Бездельничаешь, вот тебе в голову и лезет всякая чепуха! Неси-ка яйца или мурлычь, дурь-то и пройдет!

- Ах, плавать так приятно! - сказал утенок. - Такое удовольствие нырнуть вниз головой в самую глубь!

— Цы та дæ бафæндыди? — бафарста йæ карк. — Дзæгъæл бадт кæныс бон-изæрмæ æмæ дæ дæ сæр дзæгъæлты хæссы. Мæнау æйчытæ куы ’фтауис, кæнæ гæдыйау хъуыр-хъуыр куы кæнис, уæд уыцы ницæйаг хъуыдытæ дæ сæрмæ æввахс дæр не ’рцæуиккой.

— Уæ мæ хæлар «цыбыркъах», ленк кæнын зæрдæйæн куыд æхсызгон у, куыд æхсызгон у доны ныгъуылын — гъе уый куы зонис! — дзуапп ын радта бабызы цъиу.

- Вот так удовольствие! - сказала курица. - Ты совсем с ума сошел! Спроси у кота - он рассудительней всех, кого я знаю, - нравится ли ему плавать и нырять? О себе самой я уж не говорю. Спроси, наконец, у нашей госпожи старушки, умнее ее, уж наверное, никого нет на свете! Она тебе скажет, любит ли она нырять вниз головой в самую глубь!

- Вы меня не понимаете! - сказал утенок.

— Уый бæрц сæры хицау нæ дæн, фæлæ дæ ныхæстæ уæддæр бамбардзынæн, — загъта йын карк худгæйæ. — Куыд бафиппайдтон, афтæмæй, æнхъæл дæн, дæ сæры æппындæр ницы ис. Гæдыйы-ма бафæрс, — уымæй зондджындæрыл æз никуыма амбæлдтæн, — кæддæра афтæ бæллиццаг хъуыддаг у доны ныгъуылын. Мæхи тыххæй дын цы зæгъон: хицæй æппæлæгау уыдзæн; фæлæ дын нæ хæдзары хицау дæр зæгъдзæн, уымæй зондджындæр та æгас дунейыл дæр хъуамæ ма уа, кæддæра ды куыд æнхъæлыс, уый бæрц æхсызгондзинад у доны ленк кæнын?

— Уынгæджы куыд фæдæн сымахимæ, — загъта бабызы цъиу, — сымах мæ нæ бамбардзыстут, нæ.

- Если уж мы не понимаем, так кто тебя и поймет! Ты, видно, хочешь быть умнее кота и нашей госпожи, не говоря уже обо мне! Не дури и будь благодарен за все, что для тебя сделали! Тебя приютили, пригрели, ты попал в такое общество, в котором можешь кое-чему научиться. Но ты пустая голова, и разговаривать с тобой не стоит. Уж поверь мне! Я желаю тебе добра, потому и браню тебя. Так всегда поступают истинные друзья. Старайся же нести яйца или научись мурлыкать да сыпать искрами!

- Я думаю, мне лучше уйти отсюда куда глаза глядят! - сказал утенок.

— Дæхимæ стыр исты кæсдзынæ! Æмæ дæ кæд мах нæ бамбардзыстæм, уæд ма дæ чи бамбардзæни! Мæн ныууадзæм, фæлæ зæронд ус кæнæ гæдыйы зондмæ ма дæ бирæ цыдæртæ хъæуы. Уæвгæ, адæймагæн йæ къухы цы уа, уый йæм æгад кæсы; дæуæй æндæр æрвылбон хуыцауæн лæгъстæ кæнид, ахæм цард ын кæй ис. Хъарм агъуысты дæ бынат хорз бинонты астæу, дæ зæрдæмæ исты хорздзинадтæ кæмæй райсай. Дæ сæр æцæг афтид у, æцæг; дзургæ дæр дæм æнæбары кæнын. Æмæ кæд хаттæй-хатт дæ зæрдæйæн æхсызгон чи нæ у, ахæм ныхæстæ мæ сирвæзы, уæд уый бамбар æмæ дæ фыдгул нæ дæн. Ахуыр кæн æйчытæ æфтауын, хъуыр-хъуыр кæнын, йе цæхæртæ калын.

— Мæ бон нæ бауыдзæн, уый бæсты цом æмæ рухс дунейыл хæтон, — загъта бабызы цъиу.

- Ну и ступай себе! - ответила курица.

И утенок ушел. Он жил на озере, плавал и нырял вниз головой, но все вокруг по-прежнему смеялись над ним и называли его гадким и безобразным.

А между тем настала осень. Листья на деревьях пожелтели и побурели. Они так и сыпались с ветвей, а ветер подхватывал их и кружил по воздуху. Стало очень холодно. Тяжелые тучи сеяли на землю то град, то снег. Даже ворон, сидя на изгороди, каркал от холода во все горло. Брр! Замерзнешь при одной мысли о такой стуже!

Плохо приходилось бедному утенку.

— Фæндараст, тыхст дыл не стæм; мæнгæй нæ бакæнынц: «Мæлдзыгæн йе сæфт куы ралæууы, уæд ыл базыртæ базайы, — схъæр кодта «цыбыркъах».

Бабызы цъиу араст и чысыл хæдзарæй. Уый ленк кодта доны мидæг, ныгъуылдтытæ дзы самадта, йæ зæрдæ цас загъта, уыйас, æрмæст дзы цъиутæ сæхи дардмæ ластой æмæ йын худтысты йæ фыдкондыл.

Фæззæг ралæууыди. Хъæды сыфтæр фæбур и, æмæ дымгæйæ зæхмæ згъæлди. Уазал кæнын байдыдта. Сау мигътæ арв æрбамбæрзтой; сынт, кауыл бадгæйæ, ихæнæй уасыди: «хъуахъ, хъуахъ!» Куыд нæ суазал уыдаид ахæм рæстæджы мæгуыр бабызы цъиу.

Раз под вечер, когда солнышко еще сияло на небе, из-за леса поднялась целая стая чудесных, больших птиц. Таких красивых птиц утенок никогда еще не видел - все белые как снег, с длинными гибкими шеями...

Это были лебеди.

Их крик был похож на звуки трубы. Они распростерли свои широкие, могучие крылья и полетели с холодных лугов в теплые края, за синие моря... Вот уж они поднялись высоко-высоко, а бедный утенок всё смотрел им вслед, и какая-то непонятная тревога охватила его. Он завертелся в воде, как волчок, вытянул шею и тоже закричал, да так громко и странно, что сам испугался. Он не мог оторвать глаз от этих прекрасных птиц, а когда они совсем скрылись из виду, он нырнул на самое дно, потом выплыл опять и все-таки долго еще не мог опомниться.

Утенок не знал, как зовут этих птиц, не знал, куда они летят, но полюбил их. как не любил до сих пор никого на свете. Красоте их он не завидовал. Ему и в голову не приходило, что он может быть таким же красивым, как они.

Он был рад-радехонек, если бы хоть утки не отталкивали его от себя. Бедный гадкий утенок!

Иу хатт изæрырдæм — хур йæ бынатмæ куы æрцæйцыди, уæд хъæдæй ратахти рæсугъд æнахуыр цъиуты бал; уыдон разындысты митхуыз денджызы хъазтæу хæрзконд даргъ къубæлттæ сын. Æнахуыр хъæр ныккæнгæйæ, се стыр базыртæ фæйнæрдæм фæхастой æмæ атахтысты уазал ранæй хъарм бæстæм, стыр дæнеджызтæм. Цæсты фæныкъуылдмæ уыдон сæхи афтæ бæрзонд систой, æмæ мæгуыр бабызы цъиуæн уыдон фæдыл кæсынæй йæ сæр разылди.

Уыцы рæсугъд мæргъты фендæй мæгуыр бабызы цъиуыл цыдæр æрцыди: уый доны цалхау зилдух кæнын байдыдта, аивæзта йæ даргъ хъуыр æмæ ахæм æнахуыр хъæр ныккодта, æмæ йыл йæхæдæг дæр ма фæдис кодта. Йæ зæрдæ рæсугъд мæргътимæ баззади, æмæ сæ куы нал уыдта, уæд донæн йæ тæккæ бынмæ аныгъуылди; кæдæй-кæдмæ нал зынди доны сæр, цыма иудадзыг дæр доны бын бацæрынмæ хъавыди, уыйау.

Бабызы лæппын мæргътæ кæдæм атахтысты, уый нæ зыдта, нæ зыдта сын сæ нæмттæ, фæлæ йæ зæрдæмæ афтæ бацыдысты, æмæ сæ йæхи уды йас бауарзта. Хæлæг, мыййаг, сæм нæ кодта, уый тыххæй æмæ уыдон рæсугъддзинады хуызæн ма зæххыл разындзæн, уый йæ нæ бауырныдтаид.

Уый-иу цинæй марди, бабызтæ йæ сæ астæумæ куы уагътой уæд, денджызы хъазтимæ балымæн уыдзæн, уый та мидзæрды зæгъын дæр нæ бауæндыдаид.

Зима настала холодная-прехолодная. Утенок должен был плавать по озеру без отдыха, чтобы не дать воде замерзнуть совсем, но с каждой ночью полынья, в которой он плавал, становилась все меньше и меньше. Мороз был такой, что даже лед потрескивал. Утенок без устали работал лапками. Под конец он совсем выбился из сил, растянулся и примерз ко льду.

Зымæг æрхæццæ æмæ схъызыди. Бабызы цъиу, ныссæлынæй тæрсгæйæ, æнцад нал бадти — æдзухæй дæр ленк кодта. Фæлæ бонæй-бонмæ доны арæнтæ кæрæдзимæ хæстæг цæуын байдыдтой; æмæ кæд тынг æнæзивæгæй архайдта йæ чысыл къæхтæй, уæддæр фæстагмæ йæ азмæлæнтæ йæ бар нал уыдысты æмæ ихыл ныссалди.

Рано утром мимо проходил крестьянин. Он увидел примерзшего ко льду утенка, разбил лед своим деревянным башмаком и отнес полумертвую птицу домой к жене.

Утенка отогрели.

Дети задумали поиграть с ним, но утенку показалось, что они хотят обидеть его. Он шарахнулся от страха в угол и попал прямо в подойник с молоком. Молоко потекло по полу. Хозяйка вскрикнула и всплеснула руками, а утенок заметался по комнате, влетел в кадку с маслом, а оттуда в бочонок с мукой. Легко представить, на что он стал похож!

Райсомæй рацыди иу кусæг лæг æмæ фæкомкоммæ мæгуыр цъиумæ. Æркарста их, бабызы цъиуы систа йæ къухмæ æмæ йæ ахаста йæ усæн. Кусæг лæджы хæдзары бабызы цъиу æрæгас и.

Сывæллæттæ йæм базгъордтой — йемæ ахъазын æфсон. Мæгуыр цъиу фæтарсти, алыгъди æмæ æхсыры дурыны скуыси; афæлдæхта дурын, æхсыр зæххыл ныккалди. Æфсин йæ къухтæ сцагъта, бабызы цъиу тæссæй æхсыры цъæртты дурын акалдта, уырдыгæй ссады мигæнæны балæууыди. Ссадæй иу хуызæнæй рацыди æмæ йæм зæрдæ бакæсын нал куымдта.

Хозяйка бранила утенка и гонялась за ним с угольными щипцами, дети бегали, сшибая друг друга с ног, хохотали и визжали. Хорошо, что дверь была открыта, - утенок выбежал, растопырив крылья, кинулся в кусты, прямо на свежевыпавший снег, и долго-долго лежал там почти без чувств.

Æфсин æй йæ уæлныхты лæдзæгимæ айста, сывæллæттæ худгæйæ згъордтой йæ фæдыл — æрцахсын æнхъæл; йæ амондмæ гæсгæ дуар гом уыди, æмæ мæгуыр бабызы цъиу, йæ сæр — йæ кой, афтæмæй аирвæзти кæртмæ æмæ миты бахауди. Уайтагъд æй уыцы ран сывæллæттæ ссардтой.

Было бы слишком печально рассказывать про все беды и несчастья гадкого утенка в эту суровую зиму.

Наконец солнышко опять пригрело землю своими теплыми лучами. Зазвенели жаворонки в полях. Вернулась весна!

Утенок выбрался из камышей, где он прятался всю зиму, взмахнул крыльями и полетел. Крылья его теперь были куда крепче прежнего, они зашумели и подняли его над землей. Не успел он опомниться, как долетел уже до большого сада. Яблони стояли все в цвету, душистая сирень склоняла свои длинные зеленые ветви над извилистым каналом. Ах, как тут было хорошо, как пахло весною!

Аминонæн дзуринаг сты, мæгуыр бабызы цъиу кæй бавзæрста æфхæрдæй, мастæй æгас зымæг. Фæлæ та уалдзæг куы ралæууыди, хур та куы сæрттывта цъæх арвыл æмæ дыгоппон зарын куы байдыдта, уæд та нæ бабызы цъиу донмарæны сæр бацарди.

Æппæты фыццаг ацы ран араст кодта уый йæ базыртæ, æмæ бамбæрста, уыдон кæй райрæзтысты æмæ кæй сфидар сты, уый. Æмæ йæхинымæр хъуыдытыл куыд уыди, афтæ иу стыр цæхæрадоны фестади; цæхæрадоны бæлæстæ дидинæг рафтыдтой, кæрдæджы дидинæгæй дзы бацæуæнтæ дæр нæ уыди; рæсугъд къанæутты дзы алырдæм цыди сыгъдæг дон. Тынг рæсугъд, тынг райдзаст уыди цæхæрадоны!..

И вдруг из чащи тростника выплыли три чудных белых лебедя. Они плыли так легко и плавно, точно скользили по воде. Утенок узнал этих прекрасных птиц, и его охватила какая-то непонятная грусть.

Уалынмæ фæкаст, æмæ йæ разы æртæ рæсугъд денджызы хъазы; базыдта сæ уайтагъддæр: уыдон разындысты, фæззæджы дис кæуыл кодта, уыцы мæргътæ.

“Полечу к ним, к этим величавым птицам. Они, наверно, заклюют меня насмерть за то, что я, такой гадкий, осмелился приблизиться к ним. Но все равно! Лучше погибнуть от их ударов, чем сносить щипки уток и кур, пинки птичницы да терпеть холод и голод зимою!”

«Цæй æмæ сæм батæхон, — æнкъардæй ахъуыды кодта бабызы цъиу. — Мард мæ бафæразæнт мæ фыдуынды тыххæй: бирæ хуыздæр мæм кæсы уыдон цæфтæй мæрдтæм бæцæуын, цæй нæ фæлтау мын кæрчытæ æмæ бабызтæ алы бон се ’фхæрды хай кæной».

И он опустился на воду и поплыл навстречу прекрасным лебедям, а лебеди, завидев его, замахали крыльями и поплыли прямо к нему.

- Убейте меня! - сказал гадкий утенок и низко опустил голову.

И вдруг в чистой, как зеркало, воде он увидел свое собственное отражение. Он был уже не гадким темно-серым утенком, а красивым белым лебедем!

Æмæ батахти рæсугъд денджызы хъазтæм; уыдон æй куы федтой, уæд уайтагъд сæ даргъ рæсугъд хъуыртæ раивæзтой.

— Амарут мæ! — сабыргомауæй загъта бабызы цъиу æмæ тæссæй йæ сæр æруагъта, мæлæтмæ æнхъæлмæ кæсгæйæ.

«Ай та цавæр диссаг уа», — йæхинымæры сдзырдта бабызы цъиу, донмæ йæхимæ куы фæкомкоммæ, уæд: доны уый федта йæхи урс-урсид рæсугъд цъиуы хуызы. Цы ма йын базонын хъуыди уæд — нæ фыдуынд бабызы цъиу рæсугъд денджызы хъаз кæй уыди, уый.

Теперь утенок был даже рад, что перенес столько горя и бед. Он много вытерпел и поэтому мог лучше оценить свое счастье.

Æрмæст ныр бамбæрста, бирæ фыдæбæттæ бавзарыны фæстæ йæм цы амонд касти, уый; æрмæст ныр саргъ кодта, рæсугъдæй райгуырын стыр курдиат кæй у, уымæн.

А большие лебеди плавали вокруг и гладили его своими клювами.

В это время в сад прибежали дети. Они стали бросать лебедям кусочки хлеба и зерно, а самый младший из них закричал:

- Новый прилетел! Новый прилетел! И все остальные подхватили:

- Да, новый, новый!

Дети хлопали в ладоши и плясали от радости. Потом они побежали за отцом с матерью и опять стали бросать в воду кусочки хлеба и пирожного.

И дети и взрослые говорили:

- Новый лебедь лучше всех! Он такой красивый и молодой!

И старые лебеди склонили перед ним головы.

Денджызы хъазтæ йæм хæстæг баленк кодтой æмæ йын байдыдтой йæ систæ дзæбæхтæ кæнын, рæвдауын.

Уалынмæ цæхæрадонмæ æрбазгъордтой сывæллæттæ æмæ хъазтæн кæрдзыны къæбæртæ æппарын систой, сæ кæстæр та схъæр кодта:

— Уæу, мæнæ ма сын иу ног æмбал!

— Æцæг, æцæг! Иу ма сыл бафтыди! — схъæр кодтой аннæ сывæллæттæ, æрымдзæгъд кодтой, скафыдысты æмæ сæ мад æмæ сæ фыдмæ базгъордтой.

Къæбицæй ма рахастой дзулы къæбæртæ æмæ се ’ппæт дæр æмдзыхæй загътой:

— Ног сегасæй рæсугъддæр æмæ хæрзконддæр у! Денджызы хъазтæ сæ сæртæ æруагътой, цыма сывæллæтты ныхасыл сразы сты, уыйау.

 А он совсем смутился и спрятал голову под крыло, сам не зная зачем. Он вспоминал то время, когда все смеялись над ним и гнали его. Но всё это было позади. Теперь люди говорят, что он самый прекрасный среди прекрасных лебедей. Сирень склоняет к нему в воду душистые ветки, а солнышко ласкает своими теплыми лучами... И вот крылья его зашумели, стройная шея выпрямилась, а из груди вырвался ликующий крик:

- Нет, о таком счастье я и не мечтал, когда был еще гадким утенком!

Лæппын денджызы хъаз фефсæрмы æмæ йæ сæр йæ базыры аууон бакодта. Уый тынг амондджын уыди, фæлæ уæддæр йæхиуыл нæ фервæссыди, уый тыххæй æмæ хорз зæрдæйы хицау уыди, стæй бирæ хъизæмæрттæ бавзæрста. Йæ зæрдыл дардта, бирæ фыдбонтæ кæй федта, уый, цалынмæ йын йæ рæсугъддзинадæн аргъ скодтой, уалынмæ.

Лулæ-дидинджытæ сæ сæртæ æркъул кодтой доны сæрмæ, хур фыццагæй тынгдæр сæрттывта. Лæппын денджызы хъаз йæ базыртæ араст кодта, йæ даргъ аив хъуыр аивæзта æмæ фырцинæй ахъуыды кодта:

«Ныр дæр мæ нæма уырны, ахæм амонд мæм æрхаудзæн, уый... Афтæмæй та æвзæр бабызы лæппын уыдтæн, уый кæй бауырндзæн».