ПОЭЗИ

Багъæрати Созур

(1888 - 1928)

ÆМДЗÆВГИТÆ

Багъæрати Созур. Уадзимистæ: Æмдзæвгитæ. — Дзæуæгигъæу: Ир, 2005.
Литературно-художественное издание.

Составитель и автор предисловия
Скодтаев Эльбрус Борисович.

СОЗУРИ ТУХХÆН:
ПОЭЗИЙ КУРДОН. Скъодтати Эльбрус
ПЕВЕЦ СВОБОДЫ. Нафи Джусойты
БАГЪÆРАТИ СОЗУР. Хъодзаты Æхсар

СТИХИ

Переводчики (номера в скобках после названия стихотворения в русском переводе указывают на того или иного переводчика):

ÆМДЗÆВГÆТÆ

Дыгурон диалектæй Скифироны ивд

Чиныг «Алыхуызон мæсыг». Ирон аив дзырды хæзнатæ.
Æвзæрст уацмыстæ. Рауагъдад «Ирыстон», Цхинвал — 1987.
Чиныгаразæг — СКИФИРОН

МÆТЪÆЛ

МÆНГÆ СОМИ
ЕУНÆГ
ХÆФСÆ
КÆЛХУАРД
БÆХБАДÆГ

ЛОЖНАЯ КЛЯТВА (6)
ОДИНОКИЙ (6)
ЛЯГУШКА (1)
ЧЕРВИВОЕ ЯБЛОКО (4)
ВСАДНИК (1)

РÆСУГЪД
БАДÆГ ÆМÆ КУСÆГ
ТЫХСТ
УАРЫН
ЦЫ ЙÆ ХУЫНДÆУА
ХÆРÆДЖЫ ДЫМÆГ
ЛИДЗÆДЖЫ ЗАРÆГ
ЧЫРЫСТОНХЪÆУ
КЪОСТАЙЫ МЫСГÆЙÆ
ÆРЫДОНЫ ТÆРХОНДОНЫ
ÆРВДЗАВД ХЪÆУ
КЕРМЕНЫ КЪОРД
ДЗУАРЫ
СÆР-УÆЙ
БАЗОН-БАЗОН
КЪИБИЛТЫ ГУГЪОЙÆН ДЗУАПП
СИМОНÆН
ЧИ КÆЙ ХÆССЫ
ЦЫ БАСЫГЪДИ
ЛАПЪАРДА
ЛЫГЪД АДÆМÆН
ХИВАСТ
МУЛКÆН
ÆРВДЗАВД ХÆРÆГ
ДЗÆГЪÆЛ ХЪÆР
ДЫГУРОН ЛÆГ
УÆРМЫ ЦÆРÆГÆН
ХУЫМГÆНÆДЖЫ МÆТ
БÆРГÆ ЗЫЛДТÆН

ЗÆРДИ ДУАР

Ци зæгъетæ мин сумах?
Фидтæлти дзурд æцæг æй.
Æркæсетæ, уæ къодах
фиццаг цæфбæл бæрæг æй.

Лæвари бæх дæндагæй
ма фæйнетæ сумах дæр.
Æнахур лæг къуæзагæ ‘й,
багъæуй æй сумах сæр.

Мæ лæвар уин зæрди дуар—
ма’й ниууагътæ атемæй.
Ци гъæуагкин æй мæ зар,
уой фæрæзнæ уæхемæ ‘й.

1908 анзи мартъий 1 бон

ДВЕРЬ СЕРДЦА (1)

Что хотите мне сказать?
Мудры предков все слова:
Можно крепость пня узнать,
Раз ударив, а не два.

И дареному коню
В зубы смысла нет глядеть.
Может, я не в лад спою,
Постарайтесь лучше спеть.

Сердца дверь я вам дарю,
И на суд ваш выношу,
Если что не так спою,
Вы поправите, прошу.

ЗÆРДИ^[1] ДУАР

Цы мын зæгъдзыстут сымах?
Фыдæлты дзырд æцæг у.
Æркæсут-ма, уæ къодах
Фыццаг цæфæй бæрæг у.

Лæвары бæх дæндагæй
Ма бафаут сымах дæр.
Æнахуыр лæг къæзаг у,
Бахъæуы йæ сымах сæр.

Мæ лæвар уын зæрди дуар —
Ма йæ уадзут афтæмæй.
Цы цух разына мæ зард,
Уый фæрæз ис уæхимæ.

1908 азы мартъийы 1 бон

КЪУÆТТИ

Æнæ ‘взаг æй, æнæ ‘взаг,—
искæнунцæ ‘й сæ кустаг.
Къуæтти, къуæтти, къуæзæнæг,
карди комбæл дæ зæнæг.

Ка сæ дæмуй æ дзурдæй,—
ранæмунцæ’й æмбурдæй.

Маци дзорæ æ сæрбæл,
нæ ин гъæуй тæрегъæд.
Къуæтти кæд æй — нæ хонхбæл
æвзæгутæ æруедзæд.

1908 анзи апрели 1 бон

НЕМОЙ (1)

«Вот немой идет, немой!»
Дети вслед за ним гурьбой.
«Безъязыкий ты, немой,
И ребенок твой такой!»

Кто заступится порой —
Избивают всей толпой.

Строго не брани детей,
И немого не жалей.
В горы он пускай пойдет,
Языки там соберет.

КЪУЫТТЫ

Æнæвзаг у, æнæвзаг,
Ыскæнынц æй сæ куыстаг.
Къуытты, къуытты, къæзæнæг,
карды комыл дæ зæнæг.

Чи сæ домы йæ дзырдæй, —
ранæмынц æй æмбырдæй.

Мацы-иу дзур йæ сæрыл.
Нæ йæ хъæуы тæригъæд.
Къуытты кæд у — нæ хохыл
æвзæгтæ уый æруидзæд.

1908 азы апрелы 1 бон.

УÆЛМÆРДХУÆРНÆГ

Мали рамардæй,
мæгур, æгадæй,
ка ‘йбæл никкæуа?
Берæ фæццардæй,
нимади н’адтæй,
ка ‘ймæ æрцæуа?

Адтæй дзи мулкæн
мæллæг гъог æма
дугæрдуг богъа.
«Нæ фидæн хистæн
ци фæндæ скæнæн,
ка сæ нивгæрда? «

Адæмæн хуали —
рамардæй Мали, —
æрæмбурд æнцæ.
Тæфирфæс кæнгæй
сæ галеу къохтæ
æррæуегъунцæ.
Зæрдигъæлдзæгæй
сæ хæдзæрттæмæ
фæххæлеуунцæ.

1908 анзи июни 13 бон

ПОМИНКИ (2)

Умер Мали.
Был бедняком он.
Кто это горе оплачет?
Старый, больной,
Век свой он прожил.
Смерть его много ли значит?

В тихом дворе,
Жалобно воя,
Тощая ходит корова.
Думает сын:
«Что мне поделать? —
Надо поминки готовить».

Умер Мали.
Люди собрались,
Старца Мали поминают.
И горячо
Сыну покойника
В будущем счастья желают.
Все на поминках
И ели, и пили,
Развеселившись,
Домой уходили.

ЗÆРОНД ЛÆГ

Æ орс сæрбæл лæгун ходæ,
нæбал уинуй æ цæстæй.
Зæронд лæгбæл ма нихходæ!—
нæ фидтæлтæй фæдзæхст æй.

Дус ма гъудæй æ къæреди, —
исæнхæст æй бузуртæй.
Ци ма гъæуй сæ зæронди?
Хъæбæр боз æй æ фурттæй.

Æрхастонцæ сæ биццеутæ
æргъæвст цæргæс кæцæйдæр,
фæссайдтонцæ дзи зæронди
æ сайтанæй хъæбæрдæр.

Ниггæлстонцæ’й-мæ’й æ уатмæ:
«Дæ одесæг æ хæццæ ‘й».
Æ оди тæссæй идардмæ
æ гъæрзунгъæр игъустæй.

1909 анзи июни 3 бон

СТАРИК (3)

В драной шапке, седовласый,
Потерял он зоркость глаз.
«Над седым не издевайся»,—
Предки дали нам наказ.

К шубе старенькой рукав бы!
Но старик и рвани рад.
Сыновьями он доволен,
Ими счастлив и богат.

Внуки раз нашли орленка
За высокою горой,
И, чтоб им потешить старца,
Принесли его домой.

Бросили орленка в хату,
Чтобы деда напугать,
И старик в безумном страхе
Стал метаться и кричать.

ЗÆРОНД ЛÆГ

Йæ урс сæрыл йæ лæгуын худ.
Нал дæр уыны йæ цæстæй.
Зæронд лæгыл ды ма ныххуд! —
нæ фыдæлтæ фæдзæхстой.

Дыс-ма хъæуы йæ къæриты, —
Сæххæст ын ис бызгъуыртæй.
Цы-ма хъæуы сæ зæронды?
Хъæбæр бузн у йæ фырттæй.

Æрхастой йæм сæ лæппутæ
æргъæвст цæргæс кæцæйдæр.
Фæсайдтой дзы уым зæронды
дæлимонæй хъæбæрдæр —

Баппæрстой йæм æй йæ уатмæ:
«Дæ удхæссæг æркуысси».
Йæ уды тасæй фырдардмæ
йæ хъæрзын-хъæр куы хъуысти.

1909 азы июны 3 бон.

ЦЪЕТЕ

Æ рехæ целæй
метæй исорсуй.
Ку’ртайуй бонæй,
уæд, цид, ниррохсуй.

Цъæх мегъæ арвбæл
тумугътæ кæнуй.
Æхе ниццæвуй
цæхгæрмæ обæл.

Æ фæрстæ федар, —
сæ ех æрттевуй.
Тæфсуй æ хонсар —
æ дор æрзелуй.

Æ хед æ финдзæй
урдугмæ уайуй.
Æ ходæ тайуй,
тæдзуй æ усхъæй.

Æ дон, цæф арсау,
гъæргæнгæ ледзуй.
Æсхъеугæ, фатау,
будурмæ тундзуй.

Незгунтæн бадæн
цъетемæ хæстæг.
Зонунцæ’й адæм —
е ке’й сæ хæссæг.

Æ комти фиййау
нæл сæгътæ хезуй.
Æ зартæ — тугъдау —
къæдзæх ниррезуй.

Цъете ин фæрсаг
уæддæр фæразуй.
Æ дор — æ кустаг, —
бунмæ’й æруадзуй.

1909 анзи июли 25 бон

ЛЕДНИК (4)

Лежит ледник белобородый
Под снегом талым.
И светлые струятся воды
Под солнцем алым.

С рассвета бурю кличут в небе
Лихие тучи
И в бешенстве штурмуют гребень,
Хребет могучий.

Но весь охват широких ребер —
В сияньи фирна...
Скользит, швыряет камни в злобе
Оплыв обширный.

И стряхивает капли пота
Ледник с размаха.
Упала в глубь водоворота
Его папаха.

Поток бежит, грозя соседям,
Ручьем усталым,
И раненым ревет медведем,
И давит валом.

Как пули — волн скачки шальные,
И грохот грома...
Собравшись в круг, сидят больные
У водоема.

Студеных волн целебна сила...
Постой, послушай:
Чья песня горы огласила
Тоской пастушьей?

Сейчас застынет стадо козье
На косогоре.
Вздохнет утесов стоголосье,
Той песне вторя.

И голосом похолоделым
Напев подхватит
Ледник, что вечно занят делом
И камни катит.

ЦЪИТИ

Йæ цилæй рихи
митæй æсурси.
Куы 'ртайы бонæй,
уæд, кæс, ныррухси.

Цъæх мигъ йæ сæрмæ
тымыгътæ здухы.
Йæхи ныздухы
ууыл цæхгæрмæ.

Йæ фæрстæ фидар, —
сæ их æрттивы.
Тæфсы йæ хуссар —
йæ дур æрзилы.

Йæ хид йæ фындзæй —
уырдыгмæ уайы.
йæ худæй тайы —
тæдзы йæ уæхскæй.

Йæ дон, цæф арсау,
хъæргæнгæ лидзы.
Æсхъиугæ фатау,
быдырмæ тындзы.

Низджынтæн бадæн
цъитимæ хæстæг.
Зонынц æй адæм,
кæй у сæ хæссæг.

Йæ кæмтты фиййау —
нæл сæгътæ хизы.
Йæ зардæй, тохау,
къæдзæх нырризы.

Цъити йын хъырнын
уæддæр фæразы.
Йæ дур йæ куыстаг, —
бынмæ йæ 'руадзы.

1909 азы июлы 25 бон.

КУРЕС ÆМА КЪÆЛМÆГ

Фæдес цæуй; ци фæдес æй?
Куресбæл зинг фæццæфстæй.
Къæлмæг кæсуй æ гъæбесæй, —
Æнхос кæнуй æ цæстæй.

Нур æй даруй æ зæрдæбæл;
Курес хъурмæй куд кудтæй,
Фал уæд хуæстæй æ сунтæбæл, —
Кæунмæ гъæр ниххудтæй.

Омæн йе ‘рдæг ку расугъдæй —
Тухсун райдæдта къæлмæг.
Мах дæр хинцуй гъæла дзурдæй —
Цидæр фæцæй æ ходæг.

Омæй дæстæг фæййервазтæй.
Къæлмæг бунтæй ниссугъдæй.
Рандæуо нур æнæмастæй,
Фунук иссæй дæу фудæй.

1910 анзи майи 25 бон

СНОП И ЖГУТ (3)

Тревога! О, проклятие!
Пожаром сноп охвачен,
И у жгута в объятиях
В тяжелом горе плачет.

А жгут снопа страданий
Понять никак не хочет
И над бедой нежданной
Безжалостно хохочет.

А сноп в огне пылающем
Сгорел до половины.
Тогда-то жгут страдающий
Изведал страх, кручину.

Сгорел дотла, насмешливый,
Рассыпался золою.
Не смейся над товарищем
И над его бедою!

КУЫРИС ÆМÆ КЪÆЛМÆГ[2]

Фæдис цæуы: цы фæдис у?
Куырисыл зынг фæхæсти.
Къæлмæг кæсы йæ хъæбысæй, —
æххуыс кæны йæ цæстæй.

Ныр æй дары йæ зæрдыл дæр;
Куырис куы 'рцыд мæлынмæ,
уæд уый хæцыд йæ сины сæр, —
хъæрæй ныххудт кæуынмæ.

Уымæн йе 'рдæг куы басыгъди —
тыхсын байдыдта къæлмæг.
Мах дæр хынцы æрра дзырдæй —
цыдæр фæци йæхæдæг:

«Уымæй-ма дæстæг фервæзти,
Къæлмæг бабын хæрз сыгъдæй».
Ацу гъеныр æнæмастæй,
Фæнык фæци дæу фыдæй.

1910 азы майы 25 бон.

НÆ ЗУМÆГ

О нæ зумæг, нæ зумæг,
ци даргъ ниццæй дæ думæг?
Æнæсцохæй ку уарис.
Æнæ тиллæг, æнæ сог —
ку нæбал косуй нæ тог,
ехæнæй нæ ку марис.

Дæуæй тæрсуй нæ уалдзæг,
кадгин нæмæ’й иуазæг,
цæмæннæ нæмæ’й уадзис?
Ку нин зонис нæ рæстæг,
ду ку нæ дæ нæ хæссæг —
цæмæннæ нæ ниууадзис?

1911 анзи мартъий 1 бон

НАША ЗИМА (1)

Ах, зима наша, зима,
Как ты холодна, длинна,
Сыпешь на сугроб сугроб.
Нет уж хлеба, нет и дров,
В жилах застывает кровь,
Скоро нас загонишь в гроб.

Наш желанный гость—весна,
Но ей тоже ты страшна,
Ей дорогу уступи.
Ты же знаешь, никогда
Нам опорой не была,
Так скорее уходи!

НÆ ЗЫМÆГ

О, нæ зымæг, нæ зымæг,
цы даргъ ныцци дæ дымæг?
Æнæсцухæй куы уарыс,
Æнæ тыллæг, æнæ суг —
куынæ уал кусы нæ туг.
Ихæнæй нæ куы марыс.

Дæуæй тæрсы нæ уалдзæг,
Кадджын нæм у уый — уазæг,
цæмæннæ нæм æй уадзыс!
Куы нын зоныс нæ рæстæг,
ды куы нæ дæ нæ хæссæг —
цæмæннæ нæ ныууадзыс?

1911 азы мартъийы 1 бон.

ФАРНÆ

Донифарси фиццаг фунти
мегъи пъæсту фæззиндтæй.
Не’ скæнæг Хуцау мæгурти
уæгъдæ кæнуй сæ зинтæй.

Арви гъæртæ фæццудæнцæ,
тухгин ех дзи æрцудæй.
Хуари хумтæ никкæлдæнцæ,
сæ нæмуг си фæгъгъудæй.

Хуæнхтæ цъæх цирен кæнунцæ,
гъæдæ содзуй сæ тæфæй, —
дортæ коммæ æсхъеунцæ,
Ирæф неуй сæ бунæй.

Зурæ хонхæй къир-уæзæгмæ
циренгæнгæ бацудæй,
æрцудæй дуйне æцæгмæ,
нæ фидбилиз басугъдæй.

Нæ над иссæй нæхе барæ, —
нурмæ дæр нæ ку гъудæй.
О, ме’нгарæ, ниммин зарæ,
Фарнæ нæмæ æрцудæй.

1911 анзи мартъий 24 бон

ФАРНА (4)

Мне приснилось: над стремниной
Гребень тучи выплыл вдруг.
Бог, создавший нас из глины,
Избавляет мир от мук.

Грома вырвались раскаты.
Град ударил. Все темно...
Жито сбито с ног и смято,
Колос выронил зерно.

Гложет горы пламень жгучий,
С берегов траву содрав,
Камни в пропасть мчатся с кручи
Прямо в стонущий Ираф.

Лава пламенной метели
С гулом по холмам пошла.
Неужели в ней сгорели
Наши горести дотла?

Даль ясна и светозарна...
Так нам грезилось не раз.
Пой же, брат мой, благодарно!
Фарна посетила нас!

ФАРН

Доныфарсы фыццаг фынты
мигъы бындзыг фæзынди.
Не скæнæг хуыцау мæгуырты
куы уæгъд кæны сæ зынтæй.

Арвы хъæртæ фæцыдысты,
тыхджын их дзы æрцыди.
Хоры хуымтæ ныккалдысты,
сæ нæмыг сæ фæхъуыди.

Хæхтæ цъæх цырен куы кæнынц,
хъæд куы судзы сæ тæфæй, —
дуртæ коммæ куы нысхъиуынц,
Ирæф ниуы сæ бынæй.

Зыр уæлхохæй чъыруæзæгмæ
цыренгæнгæ бацыди,
æрцыди дуне æцæгмæ,
нæ фыдбылыз басыгъди.

Нæ фæндаг æсси нæхи бар, —
нырмæ дæр нæ куы хъуыди.
О, ме 'мгар, ныззар мын фидар.
Фарны рад нæм æрцыди.

1911 азы мартъийы 24 бон.

ЦИ ЗÆГЪОН?

Тæходуй есгæд мæн дæр
ку фæцайдæ дзурди бон,
уæд фегъустайдæ мæ гъæр,
‘ма загътайнæ мæ фæндон.

Уæд адтайдæ мæ зуст дзурд
зуст дзорæгæн зæрди нез,
фал фæууæд нур ба мæ фуд, —
фæндон миутæ нур кæм’ес.

Зæгъун: нур ма ци зæгъон?
Мæ дзурд æгой, æвæстаг.
Фæлтау мæ цъухбæл хуæцон.
Хæфсау мæ хъур донæйдзаг.

1911 анзи апрели 6 бон

ЧТО СКАЗАТЬ? (5)

Мне бы право говорить
Получить когда-нибудь,
Я сумел бы вам открыть
Что мою волнует грудь.

Горяча была бы речь,
Вся — угроза палачу...
Но — закону не перечь!
Права нет — и я молчу.

Все сказал бы, не тая,
Да недолго до беды.
Как в пруду лягушка, я
Должен в рот набрать воды.

ЦЫ ЗÆГЪОН

Тæхуды искæд мæн дæр
Куы фæцадаид дзырд-бон,
уæд фехъуыстаид мæ хъæр,
'мæ загътаин мæ фæндон.

Уæд уыдаид мæ пыхс дзырд
пыхс дзурæгæн зæрды низ,
фæлæ уæд мæнæй æвыд, —
фæндон митæ ныр кæм ис?

Зæгъын: ныр ма цы зæгъон?
Мæ дзырд æгой, æвæстаг.
Фæлтау мæ дзыхыл хæцон.
Хæфсау мæ хъуыр донæй 'дзаг.

1911 азы апрелы 6 бон.

ÆНÆСАГЪÆС

Ку фæуун фиди гъæстæ,
ку ‘ссерун, цид, баси хупп,
фæккалун уæд бæлæстæ, —
æхцæуæн мин æй сæ гупп.

Нæ дарун кæдзос дарæс —
имонау ахур нæ дæн,
фал уæддæр æнæсагъæс, —
нæ зин кæнун мæ зæрдæн.

Адæм сагъæс кæнунцæ,
сæргубуртæй хæтунцæ.
Ка си æ сæрбæл хуæцуй,
ка си зæнхæмæ кæсуй.

Æз есгæмæн ракосун,
бафсадуй мæ кæрдзинæй.
Мæ кустмæ мизд нæ есун, —
йе’фснайун дæр мин зин æй.

Хуссун берæ нæ уарзун.
Хуасæ кæрдун цæвæгæй.
Арахъ къосæй ниуазун,
кафун æфсес, цæрдæгæй.

1911 анзи апрели 19 бон

БЕЗЗАБОТНЫЙ (4)

Лес валю что ни день я,
Было 6 мясо да суп, —
И деревьев паденье
Полюбил лесоруб.

Люди ходят угрюмы
Среди стольких забот,
Там — о будущем думы,
Тот — о прошлом вздохнет.

Я — чумазый и потный,
И убогий на вид,
Но зато беззаботный,
И душа не болит.

Неиссякшею силой
Заплачу за чурек,
И не станет постылой
Мне работа вовек.

Не занежусь в постели —
На работу спешу,
А потом — в самом деле —
Пьян и весел, пляшу.

БУНГАРД

Дунгæ дæ æвзонгæй кæддæр расаста,
æ цæфтæ зæрдæбæл лæуунцæ.
Бавзарунмæ зинтæ дæу ма ниууагъта,
бунтæй дæ уедæгтæ ресунцæ.

Дæ цилпæ мæтъæлæй рæхцуй дæ сæрбæл,
бадуй дзи гъолон цъеу астъони.
Сауæнгæ нæ кæуис уæддæр дæ зинбæл —
цъеу ма дин разаруй хор бони.

1911 анзи июни 4 бон

СЛОМАННОЕ ДЕРЕВО (5)

Давно уже буря сломила тебя,
Но те времена не зыбыты.
Болят твои корни. И, молча скорбя,
Встречаешь удары судьбы ты.

Побеги без листьев. Мертвящая тишь.
В ветвях лишь кукушка ютится.
Но все ж не всегда ты в молчаньи грустишь —
Поют иногда тебе птицы.

ТОХ

Æваст æрбадумдта Бестауи хуæнхтæй,
сау гъæдæн фехалдæй æ сабур цард.
Ралигъдæнцæ сирдтæ сæ гъар хуссæнтæй,
рацæнцæ гъæдæмæ хъæбæр идард.

Тохæй ка нæ тæрсуй, ка нæ ниррездзæй?
Бæлæстæн сæ зæнгтæ ниррезунцæ,
сæ сæртæ сæттунцæ кæрæдзей цæфтæй.
Астъæнттæй цæргæстæ æсхъеунцæ.

Сах-уарун фелвæстæй æ дунги фæдбæл,
рахснадта бæлæстæн сæ цæф цъæрттæ.
Уарундон райвулдæй Орс-дони комбæл,
ласуй сæ урдугмæ æд уедæгтæ.

1911 анзи августи 25 бон

БОРЬБА (3)

Вот и подуло с вершины Бештау.
Черного леса нарушен покой.
Звери бежали, оставив берлоги,
В степи ушли — далеко, далеко.

Кто же тяжелой борьбы не боится?
Сосны, склоняясь, под ветром шумят,
Бьются, ломают деревья друг друга,
Птицы над лесом тревожно летят.

Гром прокатился, гроза разразилась,
В страхе смертельном качается клен.
Сила дождя проливного сказалась:
Мчит он с корнями деревья в Урсдон.

ÆЛДАРГИНТÆ

Кæдмæ цæрдзйан æнæ зæнхæй,
кæд исодзйан æнæ ‘лдар?
Дæ фудголмæ фæффудæнхæй, —
исæрхæнтæ уй æ цар.

Æ зæнхæбæл ку фæккосæн, —
фæддæттуй æй æмбесбæл.
Хевастæй дзи ку фæййесæн —
нæ ауæрдуй æ уесбæл.

Ку бакосæн нæ тиллæгбæл, —
исæйбаруй тæразæй.
Ка нихходуй дзæгъиндзæгбæл
цъеу æскъæфгæй æ разæй.

Сæ дзæбæхтæ син равзаруй, —
æхе къох æй æ тæрхон.
Æ уæлдæйттæ нин байзайуй,
ранинзæгъуй хуæрзæбон.

Ка дæ фæууа, уой æрласæ,
бадзифедæ дæ хъалон.
Ци хиццаг æй нæ минасæ?
Ранæфæнзуй нæ халон.

Бæргæ дзорæн нæ хабæрттæ,
бæргæ тухсæн нæ незæй,
фун уингæй дæр ма æ хæццæ
бæргæ хуæцæн гъæбесæй.

Бæргæ косæн, фал не’лдарæн
ци федар æй æ сæрбонс.
Исæнтæстан гъезæмарæн,
æнгъæлуй нæ æ саувонс.

1911 анзи сентябри 24 бон

ПОДНЕВОЛЬНЫЕ (3)

Долго ль будем жить без пашен?
Скоро ль сгинет царство бар?
Вечный враг наш, он нам страшен —
Злой, безжалостный алдар.

Пашем ли его поля мы —
Он нам платы не дает,
Самовольно ли возьмем мы —
Нас кнутом нещадно бьет.

Нами собранное в поле
На весы свои кладет.
Кто же коршуном доволен,
Коль открыто кур крадет?

И, сказавши нам коварно:
«До свидания, пока!», —
Свозит лучшее в амбары, —
Суд его — его рука.

Остальное — что придется —
В дань свези ему домой.
Тяжело нам всем живется
Под алдарскою пятой.

Хоть страшны судьбы удары,
И хоть давит нас недуг,
И хоть мы во сне с алдаром
Бьемся насмерть, — все вокруг

Не меняется: обманом
Долго злой алдар живет,
Растравляет наши раны,
Нас холопами зовет.

ÆЛДАРДЖЫНТÆ

Кæдмæ цæрон æнæ зæххæй,
кæд суыдзынæн æнæ 'лдар?
Дæ фыдгулмæ фæфыдæх дæ,—
уæд цин кæны йæ хæдзар.

Йæ зæххыл-иу куы фæкусæм,—
фæдæтты йæ æмбисыл.
Хивастæй дзы куы фæисæм, —
нæ ауæрды йæ уисыл.

Куы бакусæм нæ тыллæгыл, —
йæ ис бары тæразæй.
Чи ныххуды дзæгъындзæгыл
цъиу æскъæфгæ йæ разæй.

Сæ дзæбæхтæ сын равзары, —
йæхи къух у йæ тæрхон.
Йæ уæлдæйттæ нын баззайынц,
Фæзæгъы нын хæрзæбон.

Чи дæ фæуа, уый æрласгæ
бафиддзынæ дæ хъалон.
Цæйаг ма у нæ минас та?
Рафæзмы нæ нæ халон.

Бæргæ дзурæм нæ хабæрттæ,
бæргæ тыхсæм нæ низæй,
фын уынгæ дæр ма уыимæ
бæргæ хæцæм хъæбысæй.

Бæргæ кусæм, фæл' не 'лдарæн
цы фидар у йæ сæрбос.
Сæнтыстыстæм хъизæмарæн.
Æнхъæлы нæ йæ саувос.

1911 азы сентябры 24 бон.

ЦÆБÆЛ НИЙНÆФТÆ?

Цæмæн мæ фæрсис, цæбæл нийнæфтæ?
Нæ мин радавдæй мæ саулох бæхтæ.
Нæ мæ гъæунцæ мæ царди бæнттæ,
некæд мин æнцæ мæ зæрди фæндон.

Дзорагæ мадæ — зæнæг иуарæг,
кæуагæ осæ — æ лæги марæг.
Цолазæрдæ лæг — мæстгунгæнагæ,
мæстгунгæнагæ — оси нæмагæ.

Мæгури зæрдæ инæфун уарзуй.
Мæ еунæг кизгæ цæбæл дзиназуй?
Æ уарзон мадæ мæн надæй гъæрзуй —
обæл дзиназуй мæ цъæх сувæллон.

1911 анзи ноябри 2 бон

О ЧЕМ ВЗДЫХАЕШЬ? (4)

Не спрашивай, о чем вздохнул устало,
Табун моих коней враги не уведут.
А просто жизни дни мне не нужны, пожалуй,
Раз счастья никогда они не принесут.

Та, что болтает всласть — детишек не докличет,
И мучает всерьез жены болтливый рот,
Со слабым сердцем муж — обыкновенно вспыльчив,
А тот, кто вспыльчив, жену частенько бьет.

Вздыхает век бедняк, печаль ему всех ближе.
Что, девочка моя, в слезах уходишь прочь?
Там стонет мать ее — от кулаков моих же,
И оттого в слезах единственная дочь.

КУРÆНТТИ САЙД

Æцæг давæг гъæувæдесæй нæ фæттæрссуй,
нæ радавун æ сæрмæ дæр нæ фæххæссуй.
Сæ гъæурæбунти зилдæнцæ сæ курæнттæ,
æхсæвæ-бонмæ хъæрттæнцæ сæ зинбæнттæ.
«Цæун гъæуй, расидавон мæхе фагæ», —
æрбатухтон мæ еу цонгбæл мæ голлагæ.
Багъузинæ, бахæстæг уинæ æ размæ,
æ дуармæ мæ нæбал гъæуидæ изазнæ.
Фæгъгъосуидæ, æ гъарæнгæ фæууадзидæ, —
«гулмæ инсун, гулмæ инсун», — низзаридæ.
Хиститæн сæ багъæуæнтæ сæ мæнæутæ.
Гулми кæрдзин бахуæрæнтæ сæ къæлæутæ.
Еуæй-еу хатт мæ еу балци нæ фæббæззуй,
ревæдæй мæ æздæхун дæр нæ фæффæндуй.
Рамæстгун дæн, — сæ еуемæ фæммедæг дæн,
никкæнæн син нæбал адтæй æ дзоллæгтæн.

1911 анзи ноябри 29 бон

ОБМАН МЕЛЬНИЦ (4)

Настоящий вор не станет убегать средь бела дня,
Нас не грабить — он считает униженьем для себя.
У околицы крутились до рассвета жернова,
Ночь без устали трудились и управились едва.
— Ну, пойду, возьму муки я, украду, чего жалеть, —
Накрутил мешок на руку, лишь бы до света поспеть.
Коли крадучись подходишь — в обе стороны смотри,
Вот и шаг всего остался до заветной до двери.
Только мельница затихла, прикусила язычок, —
— Я мелю, мелю мучицу, — проскрипела и — молчок.
Пусть бы уж пшеница эта на поминки им пошла,
И чурек хозяйский стал бы угощеньем для осла.
А порой уйдешь обратно, если высмотришь кого,
Да с пустыми-то руками возвращаться каково? —
Рассердился, дверь откинул, прямо в мельницу влетел,
И мешок мукой пшеничной я наполнил — не сробел.

СУВÆЛЛОН

Хуссæд бал, цалинмæ неци лæдæруй,
цалинмæ е ‘знаги нæ фæсмæруй.
Нуртæккæ алкедæр изæд æнгъæлуй;
нанатæ, бабатæ нигъгъæр кæнуй.

Ку феста, — ирæзгæ од ку сæстур уа,
æнгари, синхони берæ уарзгæй, -
уæддæр æ тоггини ку бафæсмæра,
уæд æй ниххуссунмæ нæ евдæлдзæй.

1911 анзи декабри 9 бон

РЕБЕНОК (3)

Уснул, глянь, ребенок! Пока беззаботный,
Не отличит он врага своего,
Считает он каждого добрым, хорошим,
А «мама» и «папа» — вся радость его.

Когда же он вырастет, станет могучим,
Народ трудовой бесконечно любя, —
Познает врагов — угнетателей злобных —
И сном не порадует больше себя.

ФÆСМОН

Идзулд адтæй мæ хæстæг,
ку бацудтæн уæрдунæй,
æнгъæлдзау к’уа ируст лæг,
уæд баходуй мур-мурæй.
Куд иссонт дæн цæф сирдау, —
хъурмæ адтæн мæ незæй,
ниххæццæ дæн рагацау
нæ молломæ фæдесæй.
Мæлгæ кодтон ехæнæй,
мæ еу къах дæр басудæй.
Никкудтæн ин зæрдбунæй:
«Дæ агъаз мæ багъудæй».
«Мабал тæрсæ дæ одæн,
гъоги къах уæс нæ маруй».
Уæззау уæр ин æ дзиппæн, —
лæгъуз хуастæ нæ даруй.
Бадардта мин содзгæ марг
сурх сæкæрбæл æнтудæй.
Мæ аст соми ‘ма мæ карк —
дæдтун ин сæ нæ гъудæй.

1912 анзи апрели 1 бон

РАСКАЯНИЕ (6)

Уж приветлив был мой благодетель со мной,
Как въезжал на арбе я, недужный...
Если близко поживу почует скупой,
Улыбается он добродушно...
Я, как, раненый зверь, обезумел, тогда,
Мой недуг меня жег, словно рана,
И, как будто за мною гналась беда,
Я примчался к мулле утром рано.
И уж так нестерпимо озноб меня тряс,
И так боль доставала до краю,
Что взмолился к нему от души в первый раз:
«Помоги мне, спаси, погибаю!»
«Твой недуг? Для тебя ничуть не страшней,
Чем теленку ляганье коровы».
Я ягненка ему преподнес поскорей,
К исцеленью святому готовый.
Он меня опоил, чуть со свету не сжил,
А я верил в спасение свято,
И еще я деньгами и птицей платил,
Да напрасно была эта плата.

БÆХВÆНДАГБÆЛ

Бæхвæндагбæл целæ
дорбæл æнцойнæй
уазали сæлуй.
Цубур лæг, бор хелæ
еу ахæстонæй
иннемæ цæуй.

Æрхаудтæй целæбæл
фæллад лæг тухстæй.
Салдат æй нæмуй.
Æ разæй цо, дзæгъæл,
дæ мадæ мæстæй
кæрдзин нæ хуæруй.

1912 анзи апрели 7 бон

ПО ДОРОГЕ ГОРНОЙ (3)

В зиму, в стужу злую
На горе высокой
Лег прозрачный лед.
По дороге горной
Человек плетется:
Он в тюрьму идет.

Он устал, бедняга,
И идти не в силах,
Бьет его солдат...
Дома мать по сыну
Изнывает с горя.
Эх, несчастный брат!

СОВАХЪ ÆМА БÆЗÆРХУГ

— Ци зин дин æй, нæ совахъ,
нæ дин бæззуй нæ арахъ.
Æрхæстæг æй дæ адзал —
дæ уод есун дæ мадзал.
Дæ фур зудæй дæ куст дæр,
сæйгæ уогæй нæ уадзис.
Æрхæстæг æй дæ хист дæр,
æрдинхуæрдзæн дæ далис.

— Нæ дæ хонуй кувдгæнæг, —
исæй ерис дæхуæдæг.
Фæззинуй дзи бæзæрхуг —
сæ арахъæн дугъосуг.
Бон-изæрмæ нæ гъæубæл
дзæгьæлдзойæй фæххæтис.
Нæ фæхходис дæхебæл,
дзæгъæлдзорæ фæккæнис.
Ку фæгъгъарис дæ губун, —
æрæздæхис туппурæй,
æрæййафис дæ гудун
æнæ гахæй, сугъд билæй.

1912 анзи апрели 20 бон.

ТРУЖЕНИК И ДАРМОЕД (1)

— Любишь только труд, сосед,
Арака тебе во вред.
Уж близка и смерть твоя,
Вздох последний ждет тебя.
Ты от жадности к труду
Не заметишь и беду.
И на поминках твоих
Буду есть я за троих.

— Не зовут тебя на пир,
Но незваным ходишь ты.
Пить горазд ты, дармоед,
И обжорство не во вред.
Обходить тебе не лень
Двор за двором целый день.
Нет стыда в тебе совсем,
Чушь несешь везде и всем.
Попрошайкой ты живешь,
Ешь и пьешь все, что найдешь.
А приходишь ты домой,
Там — чурек горелый твой.

ГЪАЗТИ

Рахес фарсæй сæ хестæртæ
низзарунцæ цæрдæгæй.
Ниххуæцунцæ, æрсемунцæ
сæ фингæбæл зилдæгæй.
Галеу фарсæй дзи кæстæртæ
æсхъеунцæ сæ рæнгъæй.
Сæ фæндурдзæгъдæг — еу кизгæ, —
куд син цæгъдуй æ зæрдæй!
Нæ хестæртæ сæ къеретæн
нæ тæрсунцæ ледзунæй.
Рæсугъд кизгæ æ уарзонæн
кæмæй тæрсуй есунæй?
«Æсси къуда, æсси къуда,
куд уин зæгъуй мæ фæндур?
Мæстæй мæла бæсти фудуаг —
бæсти сабур мæ уæлхъур».

1912 анзи майи 2 бон

НА ТАНЦАХ (7)

Направо старшие сидят,
Их песня весела.
Рука с рукою — встали в ряд.
Симд пляшут вкруг стола.
А слева младшие стремглав,
Пустились с места в пляс.
И гармонистка, ритм поймав,
За дело принялась.
Чего бояться старикам, —
Не убежит пирог!..
Тревожно девушке, — дружка
Кто б здесь похитить смог?
Асси-куда!«Меня не тронь,
Ты слишком смел и груб.
Не для тебя поет гармонь.
Мне самый скромный люб!»

НАРТИ ФÆНДÆ

Бафæндæ кодтонцæ Нарт:
«Нæ лæгъузти ниццæгъдæн.
Исинсæд алке æ кард —
æмвæндæй сæ ниццæвæн.

Æнæ хилæ, æнæ мард
нæ рахæссæн мæйæ дæр,
бонвуддæр кæнуй нæ цард —
фæммард уй, цид, нæ хуæздæр».

Сæ лæгъуздæр гъæр кæнуй:
«Арази’йбæл дæн æз дæр».
Æ карди сæрбæл хуæцуй, —
мæлæн бон æй кæмæндæр.

1912 анзи майи 25 бон

РЕШЕНИЕ НАРТОВ (1)

Нартам раз пришлось решить —
Своих худших истребить.
«Пусть наточит каждый меч,
Чтоб им головы отсечь.

Превращают в смертный спор
Самый простой разговор.
Гибнут лучшие из нас,
Вот жизнь наша без прикрас».

Самый худший не молчит, —
«Я согласен!», — он кричит.
Крепко держится за меч —
Жизнь кому-то не сберечь.

ДУУÆ ÆРДХУАРДИ

Нæ хуæнхти, нæ бæсти
Нарти гъæу цардæй,
Æрветгæ сæ бæнттæ
гъæздуг бæркадæй.
Æдзох сæ зарунгъæр
цудæй сæ фæндон,
адтæй син алкæддæр
онæн бæрæгбон.
Еу бон æрбадтæнцæ
нихæси рæнгъæй,
аргъæуттæ кæнунцæ
хестæртæ радæй.
Кæсунцæ Орс хонхмæ —
мегъæ’йбæл бадуй.
Дзорунцæ кæстæртæ:
«Нæ Орси уаруй.
Æврагъ æй, æврагъ æй,
арв дæр дзи нæруй».
Зæронд дæр фестадæй,
кæстæртæн зæгъуй:
«Зæронди фæрсетæ, —
мегъæ уæ сайуй,
цауæйнон сикъети
бæрзондбæл маруй.
Гуймани фæйдтайтæ
айсоми цæугæ, —
ку радта не’Фсати —
хуæрдзйан æй бæргæ».
Хæснитæ кæнунцæ
æ хæццæ хинстбæл:
«Зæгъæн, ка фæммулд уа,
æврагъ ес Орсбæл...»
Дзорунцæ йе ‘рдхуардмæ:
«Райсæ нин бæрæг!»
Рарветуй æ топмæ, —
рандæуй Дзæуæг.
Ку ‘схъæртуй Гуйманмæ, —
хæрдмæ’ймæ кæсуй:
хонсарæй цæгатмæ
дзæбедур æхсуй.
Цауæйнон бастадæй,
æ топп исзинг æй.
Дзæбедур цæгатæй
уæддæр нæ киудтæй.
Ку ‘скастæй «бонхуарз»-мæ, —
æ топп ниггæлдзуй:
«Ци ‘сдзорон ме ‘рдхуардмæ?»
Кæуæги фæнзуй.
«Хиццаг нæ минасæ, —
фулдæр мæ фæсмон.
Фесафтон мæ хуасæ, —
æхстон нивисон».
Цæунцæ цæгатмæ
лимæнтæ уæддæр:
«Нийзелæн еу къагъдмæ,
додой нин æ сæр».
Хæстæгмæ разиндтæй
дзæбедур æцæг.
Æскъуди ниндагъдæй
федар æ сæфтæг.
Нуртæккæ Гуймани
хуæздæр ци гъудæй?
Фенсонуй æ сирди,
райзелуй билæй.
Равардта не ‘Фсати —
адгин сæ рæфтад.
Хæссунцæ ‘й цæгати, —
хайуантæ... фæснад.
Сау Силам Гуйманмæ
неугæ никкæсуй:
«Ракæсæ де ‘мбалмæ, —
байзудта дæ куй».
Уалинмæ Гуймани
фенсонуй Дзæуæг...
Байзадæй адаги
æносмæ нæ лæг.
Расхъиудтæй тæгæрбæл, —
фегъустæй æ гъæр:
«Ме ‘вдесæн фæууотæ,
хор æма тæгæр!»
Сау куй дæр зæйуатбæл,
урдугмæ гургæ,
нистадæй хецауæн
æ цори бæргæ.
«Уæу-æу-æу, уæу-æу-æу», —
неуй æ реубæл.
Фæнзунцæ’й къæдзæхтæ:
рохсаг уа йе ‘нбал.
Бадунцæ нихæси.
Дзæуæг фæззиндтæй.
«Уардта дзи нæ Орси,
Зæронд фæммулдæй.
Не ‘ссердтон Гуймани!
Ецирдиги нæ’й.
Раздахтæн хонсарæй.
Дзæбедур мæн æй.
Февзистон мæ топмæ,
о, мардзæ, цæвæ’й, —
æ фæрци голлагæ
байдзаг æй фидæй».
Сау куй дæр æ фæсте
неугæ фæззиндтæй.
Тонунцæ сæ ростæ
мадæй’ ма ностæй.
Ностæн дæр æ фæндæ
раздæр конд адтæй.
Зунд æнцæ æгъдæуттæ, —
анз ин сау даргæ’й.
Ку сеса æ саутæ, —
Дзæуæгмæ цæудзæй.
Уарзони æдæрсгæ
хъуритæ кæндзæй.
Анзи бон ку ‘рхъæртуй, —
рохсаг Гуйманæн.
Ресунцæ æ фæрстæ
мæстæй Силамæн.
Ку скæсуй Дзæуæгмæ —
æ зæрдæ ресуй.
Дзæуæг æнæфсæрмæй
сæ сæргъи истуй.
Нуртæккæ зæрондæн
æ хæснæ æцæг,
радтуй æ ниуазæн,
райсуй æй Дзæуæг.
Тæгæрæн æ сифæ,
тогæй игъæстæй,
хъалацæн æ хурфи
дунгæй низзилдæй.
Бæгæни хъалаци
хорæй ирадæй.
Сау Силам æзнаги
хуæруй дæндагæй.
Сау куйæй боз æнцæ, —
бæззуй æ дæндаг,
фал ностæ абонмæ
фæцæй тæрхойнаг.

1913 анзи августи 13 бон

НАЗВАНЫЕ БРАТЬЯ (3)

Мудрые, честные,
Нарты когда-то
В наших ущелиях
Жили богато.
Песни их вольные
Всюду звенели,
Праздником радостным
Дни их летели.
Как-то, когда они
Песней и сказкой
Дни коротали
На славном нихасе, —
Горы окутала
Мрачная туча,
И потемнели
И скалы, и кручи.
Молвили младшие:
— Ливень лавиной
Грозно проходит
Над белой вершиной.
Старец внушительно
Младшим ответил:
— Старше я, больше вас
Прожил на свете.
Это не шествие
Страшного грома, —
Это охотника
Выстрел знакомый.
Вы видели нынче
В час утренний, ранний
Шедшего в горы
Нарта Гуймана.
Если к нам милостив
Будет Афсати,
Будем сегодня же
Все пировать мы.
Чтобы решить
Этот спор необычный,
Избран посланцем
Дзауг-нарт двуличный.
Вот он в далекие
Горы уходит,
В горных расселинах
Друга находит.
Видит — от выстрелов
Нарта бесстрашного
Катятся туры
В пропасть опасную.
Черная зависть —
Порука обмана.
Как ему в славе
Сравниться с Гуйманом?
Обуреваем
Преступною думой,
Дзауг к Гуйману
Подходит угрюмо...
Мечется, воет
Собака Гуймана
(Звали собаку ту
Верным Селаном).
Смотрит в глаза она
Верному другу,
Хочет сказать
О коварстве Дзауга.
Поздно! Дзауг этот —
Хуже шайтана,
В страшную пропасть
Толкает Гуймана...
В бездне ущелия
Слышатся стоны:
«Быть очевидцами
Солнцу и клену, —
В бездне ущелья
У праха Гуймана
Слышны надрывные
Стоны Селана:
«У-у-у-у-у-у-У-у-у-у-у-у»
Эхом ущелья
Вторят ему...
Мудрые, честные
Нарты — на сходке.
Дзауг к ним подходит
Походкою робкой.
— Старшие! — молвил он, —
Вы проиграли.
Все я обследовал —
Тропы и скалы.
Там над вершинами —
Дождь и туманы.
Всюду, где б ни был я —
Нет там Гуймана.
Вот за спиною
Убийцы-Дзауга
Пес появился,
Дрожа от испуга.
Плачут знакомые,
Плачут родные,
Старые, малые
И молодые.
Плачет притворно
Жена молодая,
Издавна смерти
Гуймана желая.
Что ей? — быть в трауре
Год по адату,
Будет потом
У Дзауга в объятьях.
Дни миновали
Тяжелого года.
Вот и поминки.
Как много народу!
Только не плачется
Двум по Гуйману, —
Злобной вдове
И Дзаугу-шайтану.
Верная дружбе
Собака Гуймана,
Видя Дзауга,
Грустит постоянно.
Поднес чашу пива
Нарт старший Дзаугу,
Чтоб помянул он
Погибшего друга.
Вдруг лист окровавленный
Старого клена
Ветром с ущелья
Был занесен он.
В чашу преступника
Он опустился,
Под жарким лучом солнца
Он закружился.
И, побледневши,
Убийца смутился,
Верный Селан в него
Крепко вцепился...
Честные нарты —
Славя Гуймана,
Славили так же
В песнях Селана.
Имя ж вдовы,
Как изменницы черной,
Нарты в сказаньях
Клеймили позором.

ФÆНДÆ

Æнæ мастæй фæрнæй бадæ.
Дзурди барæн дин ес радæ.
Хуæрунмæ дин кæрдзин, дзосæ.
Сæ унбæл син зæрдæй косæ.
Лæги зæрдихудтæй тæрсæ.
Ку дæ бафхуæра, уæд бæлсæ.
Ку дæ фарстæуа, уæд дзорæ,
Ку ди райстæуа, уæд корæ,
Ку лæвардæуа, уæд есæ,
Ку дæ надæуа, уæд ледзæ.

1913 анзи декабри 2 бон

СОВЕТЫ (6)

Довольствуйся малым, чудак-человек.
Дадут тебе слово — тогда говори.
Еда неплохая — с рассолом чурек,
За них и работай до поздней зари.

Обиды страшись и судьбой не играй,
Тебя оскорбят — отвечать не моги,
Коль спросят — ответишь,
Берут — так отдай,
Дают — так бери,
А уж бьют — так беги.

ФÆНД

Æнæ мастæй фæрнæй бад.
Дзырды барæн дын ис рад.
Хæрынмæ дын кæрдзын, цæхх..
Сæ бæркады куыстмæ здæх.
Лæджы зæрдæхудтæй тæрс.
Куы дæм хъуса, гъеуæд фæрс.
Куы дæ 'фхæра, уæд фæбыхс.
Куы дыл тайа, — ма у пыхс.
Куы дæ фарстæуа, уæд дзур.
Куы дæ райстæуа, уæд кур.
Куы лæвæрдæуа, уæд ис.
Куы дæ надæуа, уæд лидз.

1913 азы декабры 2 бон.

ГÆКГУГИ ХУЗИ

Фæззиндтæй одесæг,
æвзедуй лæхъуæнмæ
æ циргъ цæвæгæй.
Нæ фæндуй æ оси
æртæсун абони
æ уарзон лæгæй.

«Фæззинæд цъæх бæхгин,
фæлледзæд цæвæггин
æ цæсти ‘нгасæй.
Æрхæццæ ‘й Уасгерги,
æрсæрфта нæ сæйги
æ гетен дусæй.

«Толдзæй уин хæдзæрттæ.
Уарзонæй цæретæ
они фехсудмæ».
Мæгурдæр фæууæнтæ,
омæй син байвардта
мæнгæттæ зæрдæ.

Фæццардæй еу анз ма, —
нæ бæлгæй адзалмæ,
фæззиндтæй имæ.
Дзиназуй æ осæ,
фæббæллуй æноси
æ ниммæлунмæ.

Нæуæг æй хæдзарæ.
Æртæхуй лæхъуæн дæр
гæкгуги хузи.

Кæун ма — сæ барæ.
Æрбадуй ностæ дæр
сæ фæткъуй буни.
Нæ гæкгуг сæударæй
фæууасуй бæласæй
æнæ фæлмæцгæй.
Нæ саудар гæкгугæн
аразуй минасæ
æ цæсти сугæй.

1913 анзи декабри 5 бон

СЫЧ (6)

Смерть явилась, глядит
И мужчине грозит
Косой неминучей.
А жена о родном
Молит ночью и днем
Под черной тучей.

«Пусть на белом коне
Всадник явится мне,
И смерть — растает!»
И Георгий своим
Рукавом над больным
Провел, спасая.

«Будут дни вам легки,
Пока дома крепки —
Дубовые бревна».
Так обманывал их,
Обреченных двоих,
Утешал любовно.

Муж и года не жил —
Смерть убавила сил,
Забрала с собою.
И вдова не живет —
Смерть все время зовет,
По мужу воет.

Крепки бревна и дом,
Обернувшись сычом,
Покойник с дуба
Слышит вдовий напев,
Горький плач, умерев,
Знать слышать любо.

Сыч на дубе своем
Кычет ночью и днем,
Кричит часами.
И, от горя мертва,
Угощает вдова
Его слезами.

ГАККУЧЧЫ ХУЫЗЫ

Фæзындис удисæг,
æвзиды лæппумæ
йæ цыргъ цæвæгæй.
Нæ фæнды йæ усы
хицæп кæнып абон
йæ уарзон лæгæй.

«Фæзынæд цъæх бæхджын,
фæлидзæд цæвæджджын
йæ цæстæнгасæй»,
Æрхæццæ Уастырджы,
æрсæрфта рынчыны
йæ четæч дысæй.

«Тулдзæй уын хæдзæрттæ.
Уарзонæй фæцæрут
сæ баихсыдмæ».
Мæгуырдæр куы фесты, —
уымæй сын бавæрдта
мæнг-æттæ зæрдæ,

Фæцардис ма иу аз, —
нæ бæллы адзалмæ,
фæзындис уымæ.
Дзыназы йæ тыхст ус,
фæбæллы 'гас æнус
йæхи мæлынмæ.

Нæуæг у йæ хæдзар.
Æртæхы лæппу дæр
гаккуччы хуызы.
Кæуын ма — сæ бар у.
Æрбады нæ чындз дæр
сæ фæткъуыйы бын.

Нæ гаккукк, сау даргæ,
фæуасы бæласæй
æнæ фæлмæцгæ.
Нæ саударæг скæны
гаккуккæн минастæ
йæ цæстысыгæй.

ГЪАСТГÆНÆГÆН

Ци гъазт кæнис, ци дес кæнис мæ рæдудбæл?
Лæгъуз зæгъæг ма маст кæнæд лæгъуз дзурдбæл.
Мæ сахъæттæ мини уæнгæ ци нимайис?
Ду дæр мин сæ сæди уæнгæ не евгъауис.
Ку æнтæса мæ хестæрæн сибиртт кæнун,
ци дессаг æй æ кæстæрæн лæуирдтæг ун.

1913 анзи декабри 9 бон

ЖАЛОБЩИКУ (9)

Я неправ, быть может, а тебе неймется.
Как-то странно обижаться сквернослову,
Если после всех трудов ему придется
Брань услышать ненароком от другого.

Сто грехов моих припомнил аккуратно.
У тебя их, предположим, лишь десяток.
Если старший сделал шаг, то, вероятно,
Младший должен сделать два — таков порядок.

МÆТЪÆЛ

— Мæ уарзон лæг, мæ бæстаг!
Цæмæн бадис мæтъæлæй,
цæмæн лæууй дæ кустаг
æнæ ‘фснайдæй, хæлеуæй?

— Цæмæн бадон идзулдæй?
Мæтъæл фæууй мæгур лæг!
Ку фæззиндтæн игургæй —
нæ цапьтонцæ дзæнгæрæг.

Ци дессаг æй нæ косун.
Рæстбæл надæн нæ бухсун.
Лæгъуз дзурдæй, æлгъистæй
мæ сау зæрдæ фæрристæй.

1913 анзи декабри 10 бон

ПЕЧАЛЬНЫЙ (3)

— Мой друг, земляк любимый,
О чем твоя забота?
Ты что-то опечален,
Оставил ты работу.

— А что мне веселиться? —
Быть бедному унылым.
В тот день, как я родился,
В колокола не били.

Что не тружусь — ты видишь,
Душа тоской объята:
Алдар несправедливый
Гнетет меня, проклятый.

МÆТЪÆЛ

Мæ уарзон лæг, мæ бæстаг!
Цæмæн бадыс мæтъæлæй,
цæмæн лæууы дæ куыстаг
æнæфснайдæй, дзæгъæлæй?

Цæмæн бадон фырцинæй?
Мæтъæл фæци мæгуыр лæг!
Куы райгуырдтæн фыдхъуынæй,
нæ цагътой уæд дзæнгæрæг.

Цы диссаг у, нæ кусын.
Рæстыл надæн нæ быхсын.
Æвзæр дзырдæй, æлгъыстæй
мæ сау зæрдæ фæрыстк.

1913 азы декабры 10 бон.

ГЪАРÆНГÆ

Мæ бон бакæла, цæмæн ма цæрун?
Мæ уарзон лæги ку нæбал уинун.
Мæ сувæллæнтти кæмæн фæххæссон,
Нæ фæххæсгæй сæ цæмæй исхæссон?
Цæмæн бартæстæн мæ уарзон лæгæй?
Кæми ма уодзæй мæнæй мæгурдæр.
Фудирай фæууон, мæ цæсти сугæй
Æнæхай кæд æй æ циртдзæвæн дæр.
Бæргæ байдзулун мæ фуни’й уингæй,
Бæргæ феронх ун мæ берæ зинтæ.
Ку æй рагорун, æригъал уогæй, —
Ку нæ уорамун мæ цæсти сугтæ.

1913 анзи декабри 18 бон

ПРИЧИТАНЬЕ (6)

Наше солнце закатилось, как еще живу?
Мужа милого отныне я не обниму.
А моих сирот голодных накормить кому?
Кто растить теперь их будет и учить уму?
Нет кормильца и не будет, горе слабым нам,
Нет бедней меня на свете, что за боль в груди,
И двойная тяжесть сердце рвет мне пополам —
Далеко его могила, некому пойти.
А во сне его живого вижу что ни ночь,
Забываю все обиды пролетевших дней.
Просыпаюсь — и утрату пережить невмочь,
И не чувствую, как слезы льются все сильней.

ХЪАРÆГ

Мæ бон бакæла, цæмæн ма цæрын.
Мæ уарзон лæджы куынæ уал уынын.
Мæ сывæллæтты кæмæн фæхæссон,
Нæ фæхæсгæ сæ цæмæй ысхæссон?
Цæмæн фæцух дæн мæ уарзон лæгæй?
Кæм ма уыдзæни мæнæй мæгуырдæр?
Фыдбойнаг фæуон, мæ цæстысыгæй
Æнæхай кæд у йæ цыртдзæвæн дæр.
Бæргæ байрайын фыны йæ уындæй,
Бæргæ айсафын мæ бирæ зынтæ.
Куы йæ 'рцагурын, æрыхъал уæвгæ, —
Куынæ уромын мæ цæстысыгтæ.

1913 азы декабры 18 бон.

ФÆЙДТОН МÆ ЦАРД

Фæйдтон мæ цард, рист зæрдæ ‘йбæл инæфуй,
арвбæл, хъуæцау, царди нивæ исæфуй,
Арвбæл, мегъау, ку ‘стъумугъ уй мæ сагъæс, —
бадун сæйгау, неуй мæбæл мæ дуаргæс.
Сæйгæ нæ дæн, ходун имæ сайæгау.
Ресуй мæ сæр, зелуй мæбæл расугау.
Фæйдтон мæ цард, бавзурстон æй еунæгæй —
уæззау мæ уаргъ, нæ’й фæразун еу лæгæй.

1913 анзи декабри 29 бон

Я ЖИЗНЬ ИСПЫТАЛ (3)

Я жизнь испытал. О, как трудно далась мне она! —
Была она жгучих страданий и горя полна.
Как тучи, сгустились мои безотрадные думы,
Сижу одиноко под пологом ночи угрюмый.
Но я ведь не болен, я только смотрю, как больной.
Кругом — тишина, и я тоже молчу, как немой.
Познал я тяжелую жизнь и бездомность бобылью,
Я тяжести этой один без людей не осилю.

УАДДЗАЛХ

Нурмæ’й нæ зудтон, дес-еу фæккодтон,
цæмæн мæ хонунцæ уаддзалх.
Фæндон ирæзтæн, — мæхе æнгъалдтон
Орс-дони будуртæн паддзах.

Мæ бунти кæрдæг зæнхæй нæ зиндтæй, —
æхе мæ уиндæй нимахста.
Нур дзи кæцæйдæр золкъæ фæззиндтæй,
мæ уедæгтæ мин исуагъта.

Дунгæ мæ хæссуй, хонсæртти зелун,
амæн мæ худтонцæ уаддзалх.
Мæ зæрдæ хæссуй, сау тог исомун,
фæззелуй, будур, дæ паддзах.

1914 анзи января 20 бон

ПЕРЕКАТИ-ПОЛЕ (1)

Я был удивлен, не знал до сих пор,
Что перекати-поле я.
Урсдонских полей любил я простор,
Царем их считая себя.

Трава подо мной совсем не росла,
Боялась разгневать меня.
Но как-то ко мне змея подползла,
Подрезала корни она.

И вот меня ветер по склонам несет,
Знать, имя ношу я не зря,
И черною кровью меня уже рвет,
Лишились просторы «царя».

КИНДЗÆН

Фæдздзæгъæл дæ сувæллонæй,
рахецæн дæ дæ мадæй;
дæ од бæзгæй, рæсугъд уогæй,
исæстур дæ æгадæй.
Æнагъомæй киндзи цæуис,
цард агорис дæ зæрдæй,
фал, уинæн дæ, кæугæ кæнис —
гъæстаг ма дæ дæ рæвдзæй.
Æвæццæгæн, дæ ниййерæг
дæ зæрдæбæл æрлæудтæй, —
дæ цæстæй ин хуæрзæнгорæг
ци æрветис æфсæнттæй.

1914 анзи феврали 5 бон

НЕВЕСТЕ (3)

С детских лет ты одинока,
Мать в могилу смерть взяла.
Миловидной и покорной
Ты без счастья расцвела.

Ты теперь выходишь замуж
И счастливой хочешь быть,
И тебе ль, скажи, на свадьбе
Тосковать и слезы лить?

Может, мать свою в кручине
Ты припомнила сейчас,
Потому неудержимо
Слезы падают из глаз.

ЧЫНДЗÆН

Фæдзæгъæл дæ сывæллонæй,
рахицæн дæ дæ мадæй;
дæ уд бæзгæ, рæсугъд уæвгæ,
куы сыстыр дæ æгадæй.

Æнахъомæй чындзы цæуыс,
дард агурыс дæ рæстæй,
фæлæ уынæм, кæугæ кæныс —
хъæстаг ма дæ дæ рæвдзæй.

Æвæццæгæн, дæ ниййарæг
æрлæууыдис дæ зæрдыл, —
дæ цæстæй йын хæрзæггурæг
ды æрвитыс æфсæнттыл.

1914 азы февралы 5 бон.

МÆНГÆ СОМИ

Берæ зæнхитæ байзадæй
Хъубадитæн сæ фидæй.
Хъалон есгæй си фиййæуттæ
багъигæнцæ сæ зудæй.
Хæси-Тасо сæ бæстæмæ
Уæллагирæй æрцудæй,
Хъубади ин æ фустæмæ
лæборидæ уæлбæхæй.
Нæ фиййау дæр ниффудзæрдæ’й
‘ма сæ хæццæ фæххилæ’й.
«ГубурТату сæ косæг æй,
ба-син æй есон хинæй».
— Фæххастонцæ нæ биццеуи
Уæллагирæй нæ гъæдæй:
ракодта’йбæл мæнгæ соми,
‘ма Хъубади фæммулд æй.
ГубурТату æ хецаутæй
æнæнгъæлти исуæгъдæ’й.
Хæси-Тасо фæммæнгард æй
‘ма фестъæлфуй фунæййæй.
Бонвуддæр кæнун райдайуй,
нецибал ес æ фустæй.
Дигоргоми æрæнцайуй,
æнамондæй, æлгъистæй.
Фæззæгъунцæ, — исæфагæ’й
мæнгæ лæгæн æ фæстаг —
Тасойæн дæр фæррæуагæ’й —
æркунæг æй æ муггаг.

1914 анзи феврали 7 бон

ЛОЖНАЯ КЛЯТВА (6)

Ах, и много в наследство досталось
Кубатиевым пастбищ, земли.
Пастухов, забывая про жалость,
Жадной злобой они извели.
Из лесов Алагирского края
Хаси-Тасо пришел в их конец,
И с коней вороных не слезая,
Кубатиевы брали овец.
Но пастух уготовил расплату,
И, пожалуй, был верен расчет —
«Их горбатый пастух, сильный Гату,
Мне для мести как раз подойдет».
«Был ребенком похищен ваш Гату,
Из густых Алагирских лесов».
Кубатиевы, клятвой прижаты,
Батрака возвращают без слов.
Так нежданно-негаданно Гату
От жестоких хозяев спасен.
Хаси-Тасо, дав ложную клятву,
И покой свой утратил и сон.
Что ни день — все беднее и плоше,
Быстро овцы повывелись тут,
И в Дигорском ущелье его же
Бедолагой несчастным зовут.
Есть поверье — не выживут дети,
Если ложно поклялся отец.
Вот и Тасо за грех свой ответил —
Роду Тасо приходит конец.

ЕУНÆГ

Байзадæй еунæг,
дзиназгæ, кæугæ.
Уой бæсти зарæг
ку адтайдæ бæргæ.

Косунмæ тухгин.
Хуссун нæ уарзта.
Тохунмæ нифсгин —
æ реу лæвардта.

Æ мосмæ фæззæг
тиллæг ку хаста.
Фесавдæй еунæг —
дон æй фæлласта.

1914 анзи майи 21 бон

ОДИНОКИЙ (6)

Жил — не унывал
Сирота веселый,
Песни напевал,
Проезжая села.

До зари вставал,
И ложился поздно,
А к врагу вставал
Грудью, хмурясь грозно.

Только как-то раз
Осенью ненастной,
В невеселый час
Утонул несчастный.

ХÆФСÆ

«Гъурру, гъурру, ци кæнон? —
цадæй хæрдмæ дзиназуй, —
цард мин нæййес мæ фæндон —
калм мæ хуссун нæ уадзуй.

Тæрсун хъæбæр мæ фурттæн,
хасти фæцæй сæ хестæр.
Зин æй йе ‘сæвд мæ зæрдæн,
адтæй хорæй рæсугъддæр.

Гъурру, гъурру, ци кæнон? —
накæ кæнуй, æрзилдæй,
ани уæддæр нимæхсон, —
не ‘фсæдун æз сæ уиндæй».

1914 анзи майи 29 бон

ЛЯГУШКА (1)

Крик тревожный — «Ква-ква-ква!»
Раздается из пруда, —
Сыновей змея крадет,
Жить спокойно не дает.

Старший ею унесен,
Краше солнышка был он.
Я боюсь за остальных,
Младших сыновей своих».

«Ква-ква-ква! Что делать мне? —
Кружит, кружит в глубине, —
Надо прятать остальных,
Ненаглядных, дорогих».

КÆЛХУАРД

Лагъз æма бæрзонд исирæзтæнцæ
зайгæ бæлæстæ.
Хорбонæн уарзон, исæрттевунцæ
рæзи сурх фæрстæ.
Биццеуæн фæндон, — æрæрвистонцæ’й
бæлæсти бунмæ.
Еуей си телуй, æримæ зилдæй
рæсугъддæр фæткъу.
Фурцийнæй ходуй, кæми æвæргæ ‘й?
Хæдони рони.
Уæд дин дудагъæй золкъæ фæззиндтæй
биццеуи ронæй.
«Мæнæ кæлхуард æй», — биццеу никкудтæй,
золкъи фæууингæй.

1914 анзи июни 1 бон

ЧЕРВИВОЕ ЯБЛОКО (4)

Небо собой подпирая
В саду стоят дерева.
Их обливает сквозная
Утренняя синева.
Мальчик ударил легонько
Дерево, сам он притих, —
Катится в руки ребенка
Яблоко, краше других.
Мальчик смеялся счастливо.
Мог ли он съесть это диво?!
Жалко! Как вдруг он глядит:
Яблоко было червиво...
Мальчик заплакал навзрыд.

БÆХБАДÆГ

Рæнгъæбæл, мæ саргъбæл æрфунæй дæн.
Хуссæги нæ хизта нæ гъæйтт зæгъæг...
Райзадтæн, еунæгæй фæдздзæгъæл дæн.
Æррæстæ нæ уайуй хуссигъæлдзæг.

Ме ‘нбалти ефхæссунцæ хъозæндтæ, —
тундзунцæ хæлæфæй сæ хæйттæмæ.
Цæттæ ‘нцæ мæнæн дæр мæ рæуæнттæ.
Зæгъдзæн син: «Фæццудтæн нæ хумтæмæ!»

Сау бæхи фæссайдтон бæхбадæгæй,
раууелун æфсæрмæй мæ кæрци дус.
Хай к’ уайдæ фæстагæн, бакоминæ ‘й.
Ме’вдесæн мæ дзиппи мæ орс къимбус.

1914 анзи июни 17 бон.

ВСАДНИК (1)

Задремал я в седле в строю конном,
Не дождался меня наш ведущий...
Заблудился, отстал, полусонный,
Невпопад поскакал конь заблудший.

А друзей моих ждет всех свиданье,
И торопится каждый к награде.
Мне ж придется сказать в оправданье,
Что в пути повстречалась преграда.

Я, как всадник, подвел вороного
И кусаю рукав от смущенья.
Мне, отставшему, дали б немного —
Долю б малую взял без стесненья.

ЦÆМÆЙ КЪУРУ ДÆН?

Зæгъун, нæ дæн гъосæй къуру,
нæ дæн къуру сæрæй дæр.
Хонетæ мæ гъолон уру,
фегъосун уой дæуæй дæр.
Мæ гъос хæссуй уой мæ сæрмæ,
сæр æй дæттуй мæ зæрдæн.
Зæрдæ’й æрветуй игæрмæ —
йе’сæвд оми’й уæ дзурдæн.
Зæгъун, дзорун ци пайда æй,
фæлтау хуæцун мæ цъухбæл.
Зин æй цæрун æнæ’мбалæй,
нæййес хуæцæг мæгурбæл.
Зæгъун, нæ дæн гъосæй къуру,
нæ дæн къуру сæрæй дæр.
Мæ ном хуннуй гъолон уру,
фегъосун уой дæуæй дæр.

1914 анзи сентябри 1 бон

РАЗВЕ Я ГЛУХ? (12)

Нет, я совсем не глух, не глух,
Я слух имею острый,
Хоть все зовут меня вокруг
Глухою крысой пестрой.
И слух мой в чуткий мозг несет
Плохое слово это,
Оттуда — в сердце, где умрет
То слово без ответа.
Какая польза говорить,
К чему все разговоры,
Когда так трудно в мире жить,
И бедным нет опоры?!
Нет, я не глух... Своей душой
Скорбь чувствую земную,
Хоть крысой пестрою, глухой
Среди людей слыву я.

ЦÆМÆЙ КЪУЫРМА ДÆН

Зæгъын, нæ дæн хъусæй къуырма,.
нæ дæн къуырма сæрæй дæр.
Хонут-иу мæ хъулон уыры,
фехъусын æй дæуæй дæр.
Мæ хъус хæссы уый мæ сæрмæ,
сæр æй дæтты зæрдæмæ.
Зæрдæ йæ 'рвиты игæрмæ —
уæ дзырд сæфы дæлæмæ.
Зæгъын, дзурын цы пайда у,
фæлтау хæцон мæ дзыхыл.
Зын у цæрын æнæ 'мбалæй,
нæй фæхæцæг мæгуырыл.
Зæгъын, нæ дæн хъусæй къуырма,.
нæ дæн къуырма сæрæй дæр.
Мæ ном хуыйны хъулон уыры,
фехъусын æй дæуæй дæр.

1914 азы сентябры 1 бон.

МÆСУГИ

(Фиддæлти цардæй)

Думуй, гъизуй нæ сау хонхи.
Мæсуг гъæрзуй æ фарсæй.
Лæгæн æ гæрзтæ æ къохи,
ефтигъд æ фат, æ хуасæй.
Нæ лæг зинтæй æрзæронд æй,
сæрæй цæстæй фæлгæсуй,
æрветуй цард æнамондæй,
кæсуй, цæстæй фæлмæцуй.
Бунæй, хæдзари бинонтæ —
тæрсуй уонæн хæссунæй.
Судæй неунцæ биццеутæ,
сæ еу хуссуй æрхунæй.
Зинæн бухсуй сæ ниййерæг,
кæуй, хъуæцæй лæмаруй.
Зæгъуй: «Цæттæ’й уæ фезонæг», —
фид син бæрцæй иуаруй.

1914 анзи сентябри 12 бон

НА БАШНЕ (12)

(Из прошлой жизни)

Вьюга рыщет по ущелью,
Ноет бок у бедняка.
Пальцы рук закоченели
На стволе дробовика.
И стоит бедняк на башне,
Постарел он от невзгод.
Смотрит, смотрит вдаль бесстрашно
И прихода счастья ждет.
А внизу толпится кучей
Вся семья: и стар, и млад.
Дети плачут — голод мучит,
Утомившись, спать хотят.
Мать, зажмурившись от чада,
Слезы льет над очагом,
Говорит: «Сейчас, ребята,
Угощу вас шашлыком!»

МÆСЫГ

(Фыдæлты цардæй)

Дымы, хъызы нæ сау хохы.
Мæсыг хъæрзы йæ фарсæй.
Лæгæн йæ гæрзтæ йæ къухы,
Ифтыгъд ысты æгасæй.
Нæ лæг зынтæй æрзæрондис,
Сæрæй, цæстæй фæлгæсы,
Æрвиты цард æнамондæй,
Кæсы, цæстæй фæлмæцы.
Бынæй, хæдзары бинонтæ —
Тæрсы-иу сын хæссынæй.
Сыдæй ниуынц сывæллæттæ,
Сæ иу хуыссы рынчынæй.
Зынæн быхсы сæ ниййарæг,
Кæуы, фæздæг лæмары.
Зæгъы: «цæттæ уæ физонæг», —
Фыд сын мисхалгай уары.

1914 азы сентябры 12 бон.

ÆНГАРÆН

Мæ хæлар, ме ‘нгарæ!
Биццеуæй нæ дууæ
ниуазæн уарзунмæ
баниуазтан.
Нæ хъал цард абони
æфтуйуй мæ зæрди,
цæрдæгæй гъæунгти
куд фæгъгъазтан.
Раст зæгъун, фæндуй мæ
нур дæр ма дæ хæццæ
разарун алкæддæр
зæрдæрохсæн.
Фал мæнæн мæ бæнттæ
цубурдæр фæцæнцæ,
рамардæй мæ зæрдæ,
базæронд дæн.
Æлгъетун мæ оди:
нæ бæззуй, æнгари
куд уарзун, уой зæгъун
нæ фæразун.
Фал уæддæр нуртæккæ
æргомæй ци сдзорон —
раст уодзæй: «æнгари
берæ уарзун».
Кæд æз нур дæ хæццæ
нæ цæун зарунмæ,
уæддæр ма мæ зæрдæ
мæ медæгæ’й.
Мард мæ ма фæххонæ —
арæхсдзæн кæунмæ,
мæхе дин нихсдзæнæн
цæстисугæй.
Нæ уогæй рантæстæн,
бæласау райрæзтæн,
сæргъæнау давунмæ
нæ фæццудтæн.
Æнамонд разиндтæн,
мæ цардæй фесхъиудтæн.
Зунд дин æй, цæхæри
куд исфунх дæн.
Мæ хæлар, ме’нгарæ,
хæстæг дæн мæрдтæмæ,
тагъд мæмæ идардмæ
дзиназдзæнæ.
Есгæд-еу фур мæстæй
ку реса дæ зæрдæ,
уæд мæбæл уæрæйдæ
нæ зардзæнæ.

1914 анзи сентябри 20 бон

РОВЕСНИКУ (3)

Друг мой, мой ровесник!
В юности с тобою
Мы бокалы дружбы
Выпили до дна.
Вспомнил я сегодня
Этот день счастливый, —
Жизнь звала нас к далям,
Радости полна.
И теперь, признаюсь,
Как в былые годы,
Я б хотел с тобою
Радоваться, петь.
Но промчалась юность,
Не вернется счастье,
Сердце очерствело,
Я уж стал стареть...
Если я сегодня
Не хожу с тобою,
Не пою я песен, —
Все ж тебя люблю.
И не думай, друг мой,
Что тебя забыл я,
По тебе в разлуке
Тихо слезы лью.
Я не знал веселья,
Рос в нужде тяжелой,
Но я не был вором,
Не грозил ружьем.
В несчастливой жизни
Стал я отщепенцем,
Ты ведь знаешь, как я
Опален огнем.
Друг мой, мой ровесник,
Близок я к кончине,
Скоро, скоро будешь
Ты по мне рыдать,
С наболевшим сердцем,
В безысходном горе,
Радостную песню
Не споешь опять.

КЪÆРНÆХИ ОСÆ

(Гъарæнгæ)

Мæ бон бакæла, мæ ниййергутæй
дзæгъæл ку нийзадтæн.
Мæ хъал æнсувæр, дæ од есунбæл
цирагъ дарæг ку адтæн.

Цæмæн ма цæрун, æгадæй цæргæй,
цæмæн ма фæразун.
Ци хъæбæр зин æй, хæдзарæй цæугæй,
уæхæн мард ниууадзун...

Мæ бинонти цагъд мæ цæстæй уингæй,
сæ бунбæл ку ниудтон, —
рæузæрдæ кизгау цард иссерунмæ
цæмæн ма нифс кодтон.

Фудирай фæууа, мæнгæ ка дзурдта:
«Некæдбал радавдзæй».
Фудæнгъæл фæууон, ку неци ‘ймæ ес
сæ фидтæлти фарнæй.

Тæходуй, æма нæ хедгун кустæй
нæхе ку хæссйанæ.
Нæ сувæллæнтти нæ фæдбæл хонгæй,
ку нæ син тæрсианæ.

Фал йе ‘сæвди куст æ зунди’й, æма’й
ку нæбал ниууадздзæй.
Æ кустмæ бæллæг’зæрдæ’й æма’й
хъæбæр тагъд ку стъалдзæй.

1914 анзи ноябри 29 бон

ЖЕНА ВОРА (6)

(Причитанье)

О горе мне! Отец и мать
Навек ушли от нас.
Мой гордый брат, свечу держать
Пришлось в твой смертный час.

Зачем дышу, зачем живу?
Беда со всех сторон.
В моем повыстывшем дому
Лишь память похорон.

У очага, отец и мать,
Я выла день и ночь.
О счастье принялась мечтать
В несчастьи ваша дочь.

Будь проклят тот, солгавший мне:
«Я брошу воровать».
В нем предков благородства нет,
Он обманул опять.

О, если бы тяжелый труд
Достался б нам в удел,
Детей учить, как подрастут,
Добру бы он хотел.

Но нет, другое на уме,
И знаю наперед,
Что в яме воровства, на дне
Он свой конец найдет.

КЪÆРНЫХЫ УС

(Хъарæг)

Мæ бон бакæла, мæ ниййарджытæй
дзæгъæл куы баззадтæн.
Мæ хъал æфсымæр, дæ удисыныл
цырагъдарæг к' уадтæн.

Цæмæн ма цæрын, æгадæй цæргæ,
дæмæн ма фæразын.
Цы хъæбæр зын у, хæдзарæй цæугæ,
ахæм мард ныууадзын.

Мæ бинонты цагъд мæ цæстæй уынгæ,
сæ быныл куы ниудтон.
Рæузæрдæ чызгау, цард æссарынмæ
цæмæн мæ ныфс хастон.

Фыдбойнаг фæуа, мæнгтæ чи дзырдта:
«Нал радавдзæнис, нæй».
Фыдæнхъæл фæуон, куы ницы йæм ис
сæ фыдæлты фарнæй.

Тæхуды æмæ хид калгæ куыстæй
нæхи куы хæссиккам.
Нæ сывæллæтты нæ фæдыл хонгæ,
куы нæ сын тæрсиккам.

Фæл' йе сæфты куыст зоны æмæ йæ
куы нæ уал ныууадздзæн.
Куыстмæ бæллæг та зæрдæ у 'мæ йæ
хъæбæр тагъд куы стъæлдзæн.

1914 азы ноябры 29 бон.

БИНОНТÆ

Уазал сæ хæдзарæ,
биццеу æрфунæй æй,
хуссæг æ афони
алке дæр сæттуй.
Æркæсæ сæ цардмæ,
дуйне куд æййевуй,
æ мадæ æ цори
къелабæл рæхцуй.

Авари талингæ —
нæййес дзи минасæ,
кодта дзи гъарæнгæ
хуарз мадæ нурмæ.
Уарзон лæг фесавдæй,
æфсæдти байзадæй —
обæл ци дессаг æй
рист зæрдæн хъурмæ.

Уæддæр ци? Цæрунцæ,
не’гъдæуттæ хуарз æнцæ,
хуарз осæ æ зæрдæ
даруй æ синхбæл.
Рæхцуй æ къелабæл,
фестъæлфтæй, фегъал æй...
Цума лæг фестадæй
сæ тургъи бæхбæл.

Рауадæй сонт осæ:
«Уæууæй, ци мин фæдтæ?» —
Расхъиудтæй дзатмайæй —
банцадæй е дæр.
Бинонтæ фæцæнцæ,
биццеуи гъудæнцæ,
хæдзари дзиназгæ
байзадæй седзæр.

1914 анзи декабри 3 бон

СЕМЬЯ (8)

Весь вечер проплакав
В холодной лачуге,
Дитя утомилось,
Умолкло и спит.
А мать проливает
Горючие слезы,
У люльки ребенка
Томится, сидит.

Больной, одинокой,
Ей трудно живется, —
Тоска одолела,
Не ест и не пьет.
Пришло к ней несчастье:
Погиб муж на фронте.
Ей милого мужа
Никто не вернет.

Но духом не пала:
«Добры все соседи,
В беде нам помогут», —
Сказала она...
Внезапно вскочила,
Во двор посмотрела,
Муж, — ей показалось, —
Стоит у окна.

Во двор выбегает:
«Вернулся, любимый!» —
И падает мертвой
В сугроб снеговой...
Распалась семья та,
Погибли надежды.
Ребенок остался
Навек сиротой.

ÆНЦОН ДИН ÆЙ

Мæнæн æнцон нæй Сирауи нæуи
æнæййевæгæй хумæ кæнун.
Дæуау азбарбæл Дзæуæгигъæуи
зæрдидзæбæхæн ку нæ цæун.

Мæнæн æнцон нæй мæ еунæг одæй
æнæ нимæтæй бæхгæс хæтун.
Уæд-еу уазалæй сæйгæ фæууогæй,
мæ гъар хуссæнтæй нæ фæннæтун.

Зæгъис æнцон, фал куд бафæразтай?
Кæд исæнцон æй косæг лæгæн.
Нæ дæ ефтигъд, фал куд неци фæйдтай?
Хæрдмæ фæккæсис, æвæццæгæн.

1914 анзи декабри 8 бон

ЛЕГКО ТЕБЕ... (1)

Не так уж легко пахать целину
Без помощника мне, одному.
Городской бульвар для развлеченья
День-деньской, как ты, я не топчу.

Нет, нелегко мне ходить в ночное
Полураздетому на холоду,
И простудившись ночью морозной,
В теплой постели я не стону.

Сказал — легко мне, что же ответить?
Ноша батрачья так ли легка?
Тягостной доли тебе не заметить,
Вверх все глядишь ты, на облака.

КУВДГÆНГУТÆН

Ку базудтон хъæбæр раги мæ еунæг,
уæд ма мæмæ цæмæн дзоруй уæ хонæг.
Ниммæуагътæ, уæ кувдмæ дæр нæ цæун,
уæ минаси зæрдигъæлдзæг нæ фæуун.
Уæ астæу мин исарæх уй инæфун,
уæ карз дзурдæй фунæййæй дæр æстъæлфун.
Ниуазетæ, мæн хузæн дзи нæ гъæуй;
æнамондæй уæ хъазар лæг нæ мæлуй.
Ку фæххуæрун хебæраги мæ кæрдзин,
нæ мин фæууй, еунæг уогæй, отæ зин.
Ку фæлледзун идарддæрмæ уæ дзолæй, —
фулдæр уарзун уæд алкедæр изолæй.
Фал дуйнебæл зин цæрæн æй еунæгæн.
Хаттæй-хатт, цид, исæнбал ун берæгъæн.
Неци зонун, зæрди незæн нæ зæгъун, —
растисафæг, мæнгæвдесæн нæ лæуун.
Неци зонун, нæуарзон уин цæмæн дæн:
некæд ерун хуæздæр над дæр мæ фæндæн.
Нæ фæббоз дæн мæ ниййерæг — мæ мадæй,
цæмæн задæй æ биццеуи æгадæй.
Цæмæн хæтун бæгъæнвадæй, бæгънæгæй,
цæмæн цæрун æскъуддзагæй, еунæгæй?
Ниммæуагътæ, уæ кувдмæ дæр нæ цæун,—
уæ минаси æнæфхуæрдæй нæ фæуун.

1914 анзи декабри 14 бон

ПИРУЮЩИМ (8)

Одиноким стал давно я, мрачен я.
Так зачем к себе зовете вы меня?
Не зовите, я на пир ваш не пойду,
На пиру у вас отрады не найду.
Будет грустно, будет больно с вами мне,
Оскорблений не снесу я и во сне.
Не зовите, не придут к вам бедняки, —
Не нужны вам стоны сердца, яд тоски.
И когда ем одиноко свой чурек, —
Сердцу легче: я свободный человек!
Удалился я от жадных богачей,
Как отверженный живу я средь людей.
Трудно, трудно одиноким в мире жить,
И порою я с людьми готов дружить.
Но неправды и коварства не терплю,
Словом ложным неповинных не гублю.
Почему я ненавистен богачам?
Почему живется трудно беднякам?
И зачем меня рожала моя мать?
Для тоцо ли, чтоб томиться и страдать?
Почему, как тень, скитаюсь, гол и бос?
Почему вокруг бушует море слез?
Не зовите, я на пир ваш не пойду,
Там отрады и веселья не найду.

КУЫВДГÆНДЖЫТÆН

Куы базыдтон хъæбæр раджы мæ иунæг,
уæд ма мæм ныр цæмæ дзуры уæ хонæг?
Ныууадзут мæ, уæ куывдмæ дæр нæ цæуын,
уæ минасы зæрдæхъæлдзæг нæ фæуын.
Уæ астæу мын æсарæх и æнæ фын,
уæ карз дзырдæй фынæйæ дæр æстъæлфын.
Нуазут уæдæ, мæ хуызæн дзы нæ хъæуы;
æнамондæй уæ хъазар лæг нæ мæлы.
Куы фæхæрын æз хибарæй мæ кæрдзын,
нæ мын вæющ, иунæг уæвгæ, афтæ зын.
Куы фæлидзЫн, дарддæр хаутæ, уæ цардæй,
фылдæр уарзын уæд алкæйдæр æз дардæй.
Фæл' дунейыл зын цæрæн у иунæгæн.
Хаттæй-хатт-иу сæмбал вæййы бирæгъæн.
Ницы зонын, зæрды низæн нæ зæгъын, —
расты сафæг, мæнгæвдисæн нæ лæууын.
Ницы зонын, нæуарзон уын цæмæн дæн:
хуыздæр фæндаг дæр кæм ссарон мæ фæндæн.
Бузныг нæ дæн мæ ниййарæг — мæ мадæй.
Цæмæн ардта йæ лæппуйы æгадæй?
Цæмæн хæтын бæгъæмвадæй, бæгънæгæй,
цæмæн цæрын æскъуыддзагæй, иунæгæй?
Ныууадзут мæ, уæ куывдмæ дæр нæ цæуын, —
уæ минасы æнæфхæрдæй нæ фæуын.

1914 азы декабры 14 бон.

МÆ ЗÆРДÆ

Мæ зæрдæ, мæ зæрдæ!
Цæвагæ цæмæн дæ,
уой мин зæгъæ.
Зонун, куд дзæгъæл дæ —
цардæн куд лимæн дæ —
«Кардæн — сæгъæ».
Дæ зинтæ ниууадзæ,
бардзæй сæ тæразæ
есгæд уæзæй.
Рахгæнæ курдбадзæ,
дуар дæр ин ниндадзæ
тогæй, рæдзæй.
Ресагæ цæмæн дæ?
Ниууадзæ дæ фæндæ,
корун дæуæй.
Цардæн æ фудæнхæ,
райсдзæй нæ нæ зæнхæ, —
ледзæн гъæуæй.

1914 анзи декабри 25 бон

МОЕ СЕРДЦЕ (6)

Что ты, сердце ретивое,
Расскажи мне, что с тобою —
Горько замираешь.
Одинокое, но все же
Жизнь тебе — всего дороже,
а в несчастьи таешь.

Не кручинься, может, вскоре
Люди взвесят злое горе
выпавшее — сами.
Кузни дверь закрой отныне,
И она к груди пристынет
кровью и слезами.

Почему ты так ранимо?
Пусть летят желанья мимо,
что в них дорогого?
Пусть земля все зло глотает,
Жизнь бежать нас заставляет
из села родного.

МÆ ЗÆРДÆ

Мæ зæрдæ, мæ зæрдæ!
Цæваг мын цæмæн дæ,
уый-ма мын зæгъ.
Зонын, куыд дзæгъæл дæ —
цардæн куыд лымæн дæ.
«Кардæн, дам, сæгъ».

Ныууадз-ма дæ зынтæ,
тæразыл барынтæ
искæд уæзæй.
'Рæхгæн дæ куырдадз,
дуар дæр ыл нындадз
тугæй, рондзæй.

Цæмæн мын дæ риссаг?
Ныууадз-ма дæ фæндтæ,
курын дæуæй.
Нæ цардæн йæ фыдæх
куы райсдзæн нæхи зæхх, —
лидзæм хъæуæй.

1914 азы декабры 25 бон.

ЦÆУН

Цæун, цæун, идзулд зæрдæй сæ уадзун,
гъæуæн, синхæн сæ къох есун фæразун.
Гъæуæн, цид, æз мæ зæрди нез ку дзурдтон,
уæд син фæрсæй сæ хондунгъæр игъустон.
Ку’взурстон æз мæ зунди фæрци зин цард, —
хъæрттæй мæнмæ уæд алкæмæй дæр æфхуард.
Кæугæй мæнмæ сæ зарунгъæр игъустæй,
уидтонцæ мæн æгадæдæр сæ мистæй.
Цæун, цæун, нурмæ дæр дзи нæ гъудтæн,
мæ од фæууæд сæрбæлтау дæр сæ фурттæн.

1914 анзи декабри 27 бон

УХОЖУ (3)

Иду! Село родное покидаю...
Своим соседям руки пожимаю.
Я здесь, на боль мою и слезы,
Встречал одни насмешки и угрозы.
Когда, трудясь, страдал я, одинокий,
От всех сельчан я слышал лишь упреки.
Мне много слов пришлось обидных слышать,
Всегда для всех я был ничтожней мыши.
Я ухожу... Далек мой путь скитаний:
Сбылось сельчан давнишнее желанье.

ХЪАЗАХИ НИФС

Сирдау нæ бæстæбæл не знаг æрифсарстæй, —
ма’срезæн тæссæй, ходуйнаг æй резун.
Ма’й уадзæн, фæсевæд гъæрздзæнцæ уой мастæй,
райсорæн, не’рагъмæ ‘й ма суадзæн хезун.

Гъæрзуй нæ бæсти хай, нæ зæнхæ, нæ мадæ;
фурттæн ходуйнаг æй, — ергъæвмæ цæуæн.
Гъæрзгæ’й куд ниууадзæн, — уодзæй нин æгадæ,
фæлтау нæ циргъ кæрдтæй бæрзæйтæ цæвæн.

Цæвæн сæ — хуæддзоти отæ ку ниууадзæн,
уæд нин фидæй-фуртмæ цъирдзæнцæ нæ тог.
Цæвæн сæ, — не’фхуæрдæн бухсун ку фæразæн,
уæд нин фæззин уодзæй, фефсердзæй не’онг.

1915 анзи мартъий 2 бон

ОТВАГА КАЗАКОВ (6)

Враг, как зверь, нашу землю терзает,
Стыдно плакать, дрожать нам грешно,
Молодежь нашу рабство ломает,
На плечах наших едет оно.

Стоном стонет родная Отчизна!
Унижений ли новых нам ждать?!
И земли тяжела укоризна,
Время — жатву созревшую жать.

Пусть штыки вражьи шеи пронзают.
Чтоб не сгинуть в кровавых веках,
Потому что нам кости ломают,
Пуще сабель, презренье и страх.

СÆНТТÆ

Цардтæн æз дæр, мæ хæстæгæн
адтæй мæ дзурд æнадæ.
Алци дæр нез дзæгъæл лæгæн,
еунæг мæгур, æгадæ.

Мастæй, зинæй, æфхуæрдæй дæр
хай мæ фæцæй мæ фагæ,
цардæй мæлун берæ хуæздæр —
цардæн зæгъун: «Ирайгæ!»

Хъалæн мæгур ци хæстæг æй?
Гъома, хуссун сæ хуаси,
омæй цума мæ хæссæг æй, —
æ дзурд хезуй мæ фарси.

Косуй ми хъал æртæсунбæл,
еруй цъухæй рæуæнттæ.
Ковун æз дæр мæ мæлунбæл,
дзорун тухстæй мæ сæнттæ.

1915 анзи мартъий 9 бон, Армавир

БЕЗНАДЕЖНОСТЬ (3)

Бедность, горе и страданья —
Все пришлось мне испытать...
Лучше смерть, чем жизнь такая,
Надо б с жизнью все кончать!

Богачу родня ли бедный? —
На его я сене сплю!
Потому меня он учит,
Я попрек его терплю.

А богач все наставляет:
«Будь покорным мне и впредь».
Смерти я молю у бога,
Больше силы нет терпеть.

КЪАЗАРМАЙ

Нæбал мин ес мæ гъар хуссæн, —
нæзи фæйнæг мæ буни.
Хуцау зонуй, ку бахуссон, —
ци фæууиндзæн мæ фуни.

Цæмæй зонун, куд цæрунцæ
мæ тухст мадæ, мæ хуæртæ.
Æвæццæгæн, никкæунцæ,
зæрдихалæн — сæ гъæртæ.

Нæ мæ гъæуй они кæун,
евгъуйæнтæ сæ бæнттæ.
Низзарун, цид: тугъдмæ цæун!
Æрхæсдзæн дзи нивæндтæ.

Бæргæ зарун фæлладæй дæр,
фал бунмæ ниууолæфун,
æруадзун, цид, мæ гъунгун сæр —
зæрдунгæгæй нийнæфун.

Æвеппайди мæ сау рæсугъд
мæ зæрдæбæл ку’рлæууй, —
хуæрунбæл дæр мæ цæстисуг
мæ фингæбæл нигъзæлуй.

Мæнгæ дзурд уин нæ фæууодзæн:
берæ уарзун нæ бæстæ,
фал уегасемæй еу одæн
фулдæр уарзуй мæ цæстæ.

Æ уиндæмæ ку фæббæллун, —
ниххуссун мæ фæйнæгбæл,
фал ме’намондæн фегъал ун,
‘ма тухсун мæ еунæгбæл.

1915 анзи августи 2 бон, Армавир

В КАЗАРМЕ (12)

Не на кровати мягкой сплю,
А на доске сосновой.
Хоть бы во сне свою семью
Дал бог увидеть снова!

Как там живут родная мать
И маленькие сестры?
Мне их рыданья услыхать —
Что в сердце мне нож острый.

Напрасно плачут обо мне —
Их слезы не помогут...
Солдат я. Отдан я войне —
Пою, шагаю в ногу.

Пою, усталый, мокрый, злой,
Пою, а сам вздыхаю
И голову свою порой
Печально я склоняю.

Как вспомню черные глаза,
Что смотрят нежно, робко,
Невольно скатится слеза
В солдатскую похлебку.

Нет, не хочу я вам солгать,
Пусть буду трижды грешен:
Люблю я родину — как мать,
Но милую — не меньше!

О встрече я мечтаю с ней —
Далекой, ласковой моей.
Проснусь — один я... Жмет бока
Всю ночь сосновая доска.

ÆНБÆЛТТÆН

Ма зæгъетæ, æнæ ‘мбалæй
нæ хевастæй исистæн.
Ма зæгъетæ, афонæ’й, ‘ма
нæ цæвгути ниццæвæн.

Гъæла марæг ци фудгин æй,
ардауæг æй кæд ес, уæд?
Сæ ардауæг губунгин æй, —
уæ тæрегъæд уин есæд.

Ниннæуагътæ мæстæйдзагæй,
ергъæв дæр уæ нæ кæнæн.
нæ хецæуттæ кувди бадгæй,
нæ кæрæдзей нæ цæгъдæн.

Ирон тогæн ходуйнаг æй
хæлæф кæнун, нæ бæлсун, —
банæуагътæ æмхузонæй
æд æмбæлттæ исистун.

1915 анзи августи 4 бон, Воздвиженск

ТОВАРИЩАМ (6)

Не твердите — «мы восстанем,
Нас теперь не удержать».
Ведь удар бывает ранним,
Нынче лучше переждать.

Подстрекатель жирнобрюхий!
Чтоб тебе вот так пришлось
Знать и горе и разруху,
И тоску сиротских слез.

Нас оставьте, ваши дрязги
Разбирать мы не хотим.
Кто у власти — станет разве
Лезть под пули, в кровь и дым?!

Осетину не пристало
Необдуманно решать.
Переждем — пока нас мало,
Чтобы вместе нам восстать.

НÆ МÆРДТÆН

Сумах нин рохсаг фæцайтæ —
хуæздæр загъд уин нæ зонæн,
мах туххæн сумах уæ одтæ
æрхастайтæ нивондæн.

Хорагор надбæл цудайтæ
рæстдзинади æдæрсгæй, —
‘ма фæцæй сумах уæ хайтæ
нæ хецæуттæн сæ цъухæй.

Сумах нин рохсаг фæцайтæ,
уæ дуйней ихæс фист æй, —
фал тæрсæнтæ нæ хецæуттæ —
нæ фæццæрдзйан æвдустæй.

1916 анзи августи 19 бон, Воздвиженск

ПОГИБШИМ (3)

Не померкнет ваша слава,
Вашу память будем чтить,
О стремленья вашем к солнцу
Будем людям говорить.

В бой пошли вы за свободу,
Не страшась, за правду шли,
Но тиранов злые силы
Вам погибель принесли.

Слава ваша не померкнет,
Будет долго, долго жить.
И пускай дрожат тираны,
Их рабами нам не быть!

НИГЪГЪÆРЗÆН НÆ ФÆРСТÆЙ

Нигъгъæрзæн нæ фæрстæй,
нæ хуæддзо æлдар нин
нæ къæхтæ ку бæттуй.
Нæ зæнхæй, нæ бæстæй
цирти фагæ дæр нин
туххæй ма ку дæдтуй.

Куд цæрдзйан æвдустæй
нæ дойрон иуæнгтæй
ку неке ивазæн.
Нигъгъæрзæн нæ фæрстæй
нæ хуæддзой æфхуæрдæй
ку нæбал фæразæн.

Нигъгъæрзæн нæ фæрстæй
нæ хуæддзо æлдар нæ
нæ цармæ ку соруй.
Искæсæн нæ цæстæй,
нæ хонхаг фиййау нæ
æ зари ку дзоруй.

Куд цæрдзйан ефтигъдæй,
нæ бæрзæййи цъæйæ
нæ хъурбæл ку тæдза.
Куд гъæрздзйан нæ циртæй —
нæ сау хонхи къæйæ
нæ реубæл ку’ндæдза.

1916 анзи сентябри 1 бон. Дзæуæгигъæу

СТОНЕМ МЫ ТЯЖЕЛО (1)

Стонем мы тяжело,
Злой пришелец-алдар
Нам всем ноги связал.
Из родимой земли
На могилу — как дар —
Он с трудом нам отдал.

Как нам жить под ярмом?
Мы могучим плечом
Не поборемся с ним.
Стонем мы тяжело,
От алдара все зло,
И терпеть нет уж сил.

Стонем мы тяжело,
Угнетатель наш злой
Нам, ведь, жить не дает.
Может, скинем ярмо,
Уж пастух нас давно
Песней к бою зовет.

Как нам жить под ярмом?
С шеи кровь ручейком
Все бежит и бежит.
Из могилы наш стон
Кто услышит потом,
Коль придавит гранит.

МÆСТИНОКИ МÆГУРТÆ

Зæронд мадæ, зæронд фидæ
кустæн агъаз нæбал æнцæ.
Тар изæрмæ фæххæтунцæ
сæ хæссæг Мæстинокбæл.
Æрæздæхунцæ фæстæмæ, —
зæрдунгæгæй фæккæунцæ.
Сæ тæрегъæд фæгъгъарунцæ
фуребæл хъал дзæгъæлбæл.
Æфхуæруй сæ хъалдзинадæй:
«Кæрдзин корун ходуйнаг æй!»
Ниссæттуй син сæ гъосинтæ
Мæстиноки дзæгъæлзад.
Федисæй син ци нæ кæнуй,
зиндæр ма син ци дзурд фæууй? —
«Фæццæуетæ, иссеретæ
уæ еунæги дзæгъæл мард!»
Сæ гъосинсæр ниххуфинттæ’й, —
тухгин уарун ку фæззиндтæй,
е дæр сæбæл сæ хецонау
сæ хуссæнмæ ку кæуй.
Сæ еунæг фурт тугъди мæлгæй,
ниууагъта сæ фур иливдæй, —
ци кæнонцæ? Сæ неунмæ
лæги зæрдæ ку’йхæлуй.

1916 анзи ноябри 2 бон

БЕДНЯКИ МАСТИНОКА (6)

Что отец одряхлевший, что старая мать —
Им ни вил, ни мотыги уже не поднять,
Дотемна они бродят
Вдоль заборов глухих Мастинока.
А придут и заплачут о злосчастной судьбе,
Всю печаль свою, боль изливают тебе,
Сын приемный, — с тобой
Уж не так вроде им одиноко.
Он стыдит их надменно и так говорит,
Что пускать их по людям — честь ему не велит,
И кувшин разбивает
С подаяньем убогим и скудным.
Незаконнорожденный, он несчастных бранит,
Мол, пустыми слезами по горло он сыт,
И как будто не знает,
Что творит языком безрассудным.
Говорит он: «Идите, отыщите в пыли,
В куче мусора или в безвестной дали
Труп погибшего сына».
Ветер воет и дождь причитает,
Как родня по убитом на страшной войне,
Плач раздался, на части рвет сердце он мне,
Что же делать? Безвинно
И жестоко, глубоко страдают.

ЦÆРГÆСТÆ

Нифсгун Нартæн нирризтæнцæ сæ обæйттæ —
думуй сæбæл сæ уарзон Аллай дунгæ.
Ратахтæнцæ обæйтти къумтæй цæргæстæ —
рамбурд æнцæ хъазауат искæнунмæ.
Гъæйт-гъæйт, мардзæ, цъæх цохъати нæ лæппотæ,
не ‘нсувæртæ, Оссой бæгъатæр фурттæ!
Нæртон арцæй æвæлмæцгæй куд хуæцетæ, —
алли хатт дæр кади фæдбæл мæлетæ.
Гъæддон къуар уин уæ нихъхъæртунмæ бæллунцæ,
уе ‘мхузæнттæ, уæ фазон æнсуртæ.
Зонетæ, сæ тог ирайгæй куд мæлунцæ.
Зонетæ син сæ хъазауати гъæртæ.
Уе’мтог — гурдзйаг уæ къуари хецау, уæ фидæ,
уегасей дæр æ фуртти бæрцæ уарзгæй,
даруй уæбæл исарæхсунмæ æ зæрдæ —
бæздзйайтæ ин уæ нæртон тог ирайгæй.

1916 анзи ноябри 5 бон

ОРЛЫ (4)

Сотряслись до основанья нартов склепы
И дрожат под лютым ветром с гор Аллая,
И орлы из темных склепов прямо в небо
Вылетают, жаждой подвига пылая.
Эй, смелее, наши братья, дети Осса,
Вы, надевшие черкески голубые!
Ваша песня горяча, звонкоголоса,
Вам под силу копья нартов боевые.
Черных воронов летит навстречу стая,
Но родные ваши братья ждут подмоги.
С гордой ненавистью в сердце умирая,
Не уступят злобным ворогам дороги.
А начальник ваш, грузин, ваш брат по крови,
Любит вас, как сыновей, готовит к бою,
Доверяя вашей доблести сыновьей,
Вас ведет на подвиг ратный за собою.

ЦÆРГÆСТÆ

Ныфсджын Нартæн ныррызтысты сæ обæуттæ,
дымы та сæм сæ уарзон Аллай-дымгæ.
Ратахтысты обæутты къуымтæй цæргæстæ —
рамбырд æсты хъазуатæй æсхæцынмæ.
Гъæй-гъæй, мардзæ, цъæх цухъхъаты нæ лæппутæ,
не 'фсымæртæ, Ос-Бæгъатыры фырттæ.
Нæртон арцæй куыд фæхæцут, куыд, мæ хуртæ, —
алы хатт дæр кады сæрвæлтау мæлгæ.
Хъæддаг къорд уын уе 'рбахæццæмæ куы бæллынц —
уе 'мхуызæттæ, уæ фаззон æфсымæртæ.
Зонут, сæ туг тæккæхсидгæйæ куы мæлынц.
Зонут сын сæ хъазуаты нæртон хъæртæ.
Уе 'мтуг гуырдзиаг, къорды хицау, раст уæ фыдау
Уе 'гас дæр йæ фыртты бæрц уарзы, уæвгæ,
'Сарæхсынæй уыл йæ зæрдæ дары фидар, —
ЗЗæззиккат ын, уæ нæртон туг æхсидгæ.

1916 азы ноябры 5 бон.

ЛЕДЗÆГ

Мæ радтæг изæдæн ци тæрегъæд федун,
тæрегъæд федунмæ ци рантæстæн?
Мæ райгурæн бæстæй изолти ку ледзун,
мæ уарзон æнгартæй ку бартæстæн.
Æнахур адæмбæл мæ зæрдæ нæ даргæй,
сæ хæццæ ку цæун алкумæ дæр.
Мæ райгурæн бæстæ мæ зæрди æфтаугæй,
æ уиндæй ку тæрсун ардæмæ дæр.

1916 анзи ноябри 12 бон

БЕГЛЕЦ (9)

За грехи какие богом я наказан,
Что со мною рядом лишь беда да мука?
Путь в края родные мне навек заказан,
С милыми друзьями суждена разлука.
На чужих дорогах людям незнакомым
Дум не поверяю и страшусь открыться.
Чем слабей надежда повидаться с домом,
Тем сильней желанье к дому воротиться.

ЛЕДЗÆГИ ЗАР

Кæсæ, дацци, дæ биццеумæ,
есге номæй ка хæтуй,
фенцон æнгъæл бонæй-бонмæ
зиндæр зинтæй ка нæтуй.
Алкæмæн дæр ниллæг дзоргæй,
зæрдæ ресгæй ка цæруй,
бастонг уогæй, дзол нæ ергæй,
æнцæди дæр ка хуæруй.
Ку не ‘гъустон дæ дзурдтæмæ,
зæрди фæдбæл ку цудтæн,
бæллун нур ба дæ уиндæмæ,
нурмæ дæр дæ ку гъудтæн.
Уæууæй, мæ бон, о мæ мадæ!
Еунæг æз ма дин ку дæн.
Мæн дæр æнгъæл ку нæбал дæ,
раги ку фæдздзæгъæл дæн.

1916 анзи ноябри 25 бон

ПЕСНЯ БЕГЛЕЦА (6)

Поглядела б ты на сына,
Что без имени живет,
Чья судьба теперь — чужбина
И тяжелый ряд невзгод.
Кто на все про все сгодится,
Сердцем, нехотя, скрепясь,
Кто голодным спать ложится,
Чей удел — нужда и грязь.
Я тебе всегда перечил,
Сердцем жил я, жизнь губя...
А теперь молю о встрече —
Лишь тебе и нужен я.
Горе мне, тебе опорой
Здесь остался я один.
Но не ждешь ты встречи скорой —
Стал бродягою твой сын.

ДУСÆРОН ЦÆРГÆС

Фурвуд нæ дусæрон, фурвуд нæ цæргæс
талинги мардæй, нихъулдæй дзи.
Фурвуд æ бæдæлттæ, фистонцæ се’ хæс,
бунæй æвдулдæнцæ сæ рондзи.

Гъæрзгæй сæ неун-гъæр бунæй игъустæй —
тар комти тар гъæдтæ ризтæнцæ.
Худта’ймæ мæрдæсмаг берæгъти бæлттæй,
фæстегътæй халæнттæ тахтæнцæ,

Уæддæр нæ дусæрон бæдæлттæ уагъта,
æхе ефхæссун фæффæразта.
Уæддæр æ базуртæ медбæсти тилдта,
æ бæрцæ тогæй фæнниуазта.

Бухсæн нæбал адтæй се смагæй финдзæн —
мæрдæсмаг ку нилхъивта реутæ,
сæхе фæккалдтонцæ хæрдмæ фæрæзнæн,
дуйней рохс фæйдтонцæ адæмтæ.

Надбæл сæ нифсгинтæй беретæ мардæй,
уæддæр исхизтæнцæ рохс цардмæ.
Есгæд имисдзæнæй фæстагон заргæй,
сæхе куд гæлстонцæ цъæх артмæ.

1917 анзи мартъий 29 бон

ДВУГЛАВЫЙ ОРЕЛ (3)

Случилось несчастье с двуглавым орлом, —
Шла смерть к нему в черном покрове.
Птенцы его тоже под мрачным крылом
Своей обливалися кровью.

Их плач и стенанья достигли лесов,
Тревожили горы, ущелья,
На смрад мертвечины шли стаи волков,
С полей воронье к ним летело.

И все ж желторотых двуглавый плодил,
Чтоб быть им у власти, двуглавым,
И все же он крыльями всюду пылил
И пищей питался кровавой.

Но смрадом тяжелым его на земле
Спирало дыханье народам,
Чьи славные дети, страдая во мгле,
Тянулися к солнцу свободы.

Немало погибло бойцов дорогих,
Но многие вышли к рассвету.
Когда-нибудь вспомнят потомки о них,
И будет их слава воспета.

УАЛДЗÆГ

Еунæгдæр нæ бухстæй зуймон ехæнæн,
мæгур лæг нæ гæлста æ бузуртæ,
фæззиндтæй нæ уалдзæг, дуйнети нивæн,
æ фарнæй ниххудтæнцæ будуртæ.

Нæбал гъæунцæ нур уæззау кæрцитæ, —
нæ хуймон искафуй уæгъд курæти.
Æскъунунцæ донæй федар мæскъитæ,
сæ метдон ма уайуй сæ цæгæтти.

Сæ хонсарæй фиййау бæласи бунæй
æ хæтæлæй цæгъдуй æ фустæбæл.
Фæййервазтæй алке зиндони зинæй —
æрæнцадæй дзенет нæ бæстæбæл.

Æвзестау æрттевуй рæзи дзæгæрæг —
низзарунцæ оми берæ мæргътæ.
Ходæзмолæй дзоруй мæтъæлзæрдæ лæг, —
нæ уалдзæг, нæ уалдзæг, ци дзæбæх дæ!

1917 анзи апрели 1 бон

ВЕСНА (3)

Долго, долго злилась лютая зима,
И устал в лохмотьях наш бедняк ходить.
Но тепло и счастье принесла весна,
И всем бедным людям стало легче жить.

Нам лохмотья-шубы теперь не нужны,
Расстегнув бешмет свой хлебороб поет.
Тают льды покорно от тепла весны,
И звенят неумолчно песни вешних вод.

На свирели звонкой заиграл пастух,
По траве зеленой ходит гурт овец.
Дивный день сияет над вершиной гор.
Нашему страданью наступил конец.

Серебрит деревья солнца яркий луч,
Все кругом проснулось, радостно дыша.
Вешним днем довольный, говорит бедняк:
«О, весна родная, как ты хороша!»

УАЛДЗÆГ

Иунæг дæр нæ быхста зымæгон ихæн,
мæгуыр лæг нæ калдта йæ бызгъуыртæ, —
фæзынди нæ уалдзæг дунеты нывæн,
йæ фарнæй ныххудтысты дунетæ.

Кæй ма хъæуынц гъеныр уæззау кæрцытæ, —
нæ хуымон æскафы уæгъд куырæты.
Донæй скъуыдтæ кæнынц фидар адгуытæ,
сæ митдон ма уайы сæ цæгæтты.

Сæ хуссарæй фиййау бæласы бынæй
йæ хæтæлæй сцæгъды дзуг фыстыл.
Ныр алчидæр фервæзт зындоны зынæй —
æрæнцади дзæнæт нæ буц бæстыл.

Æвзистау æрттивы нæртон дзæгæрæг, —
ныззарынц дыргъдоны бирæ мæргътæ.
Мидбылхудгæ дзуры мæтъæлзæрдæ лæг:
— Нæ уалдзæг, нæ уалдзæг, цы дзæбæх дæ!

1917 азы апрелы 1 бон.

ГЪÆР

Тох фæдес, уæхæн гъæрмæ нæ нæртон лæг
гæпп кæнидæ æ циртæй.
О, нæ лæг! Кæми нин дæ, нæ сау тог нин
ниуазунцæ хъæзинтæй.

Хор фæйдтан, æ фæууинди нæ цæститæ
фæттарæнцæ æ рохсæй.
Фун фæцæй, æ фæуунмæ нæуæг æрдзæги —
бафтудæй нæ бæрзæй.

Æй уæууæй, — хуæздæр æнгъæл нæ тайуæгтæн
гъезæмарæ, фудæбон.
Дор ку н’ан, нæ берæгътæ сæ фусдзæртти
ку кæнунцæ сæ фæндон.

Ес-нæййес, уæддæр, дан, нин уæ сау тогæй
нæ фæндон мизд нæ кустæн.
Сугъд зинæй, басæй сугъдæй æдонугæй
нæ донæй дæр æстъæлфæн.

Къахт цæттæ ‘й! Æнсонунцæ нæ уордæмæ
æд сувæллон, æд устур.
Ох, зæгъæн, æнгъæл ма кæсæн дæ циртмæ, —
хъæбæр нæ гъæуй дæ сæр.

Саст фæцан, кæми нин дæ, дæ цирти фарс
куд нæ тонуй нæ гъæрæй?
Тагъд фæдес! Дæумæ кæсæн, ци нин фæдтæ,
ислæуерæ дæ циртæй.

Арв нæруй, æ тухцæфтæй нæ зæрдитæ
ниррезунцæ сæ бунтæй.
Арт цæуй, æ циренмæ нæ не’знæгтæ
фæттæрунцæ тумугъæй.

Раззаг рæнгъити,
раззаг дамгъати,
урдугмæ æркæсæ —
Къостай æримисæ.

1917 анзи июни 10 бон

КЛИЧ (1)

Бьет набат, нарт отважный клич тревоги
из могилы 6 услыхал.
Наш вожак! Где пропал ты, нашей кровью
напивается шакал.

Луч сверкнул, ярким светом ослепило
и затмило нам глаза.
Кончен сон, крепко новое ярмо нам
враг жестокий повязал.

Ох, ох, ох! Лучшей доли для потомков
мы хотели, но беда...
И опять волки все в овечьих шкурах
Разгулялись, как всегда.

Есть ли, нет — вы нам все же алой кровью
заплатите за урон.
Жар погас, но, обжегшись, даже воду,
мучась жаждой, мы не пьем.

Ров готов! Нас бросают в эту яму —
и детей, и стариков.
Стонем мы, на тебя наша надежда,
ты ж всегда помочь готов.

Пали мы, где ты, вождь наш, нашим криком
как могилу не взорвать?!
Бьет набат! Свою черную могилу
что ж ты медлишь покидать?

Гром гремит, от ударов его громких
мы утратили покой.
Жар горит, прямо в пекло враг жестокий
загоняет нас толпой.

ЗÆРБАТГУТÆ

Æртахтæнцæ зæрбатгутæ зæрдæрохсæй нæ бæстæмæ,
фæззардтонцæ борæмæлгъæй рæсугъддæр.
Игъустон они зарунмæ — фæммæстгун дæн
                                                            мæ гъостæмæ —
сæ дзурдтæ син нæ ниййахæста мæ сæр.
Нæ уалдзæгæн йе ‘рхæсгутæн ке бæзтæнцæ
                                                            сæ фæндитæ,
нæ зонгæй дæр бæрæг адтæй мæ зæрдæн.
Ку зудтайнæ се’рдигонау, ку лæдæрдтайнæ
                                                            сæ дзурдтæ —
мæ раст æмбес æрхастайнæ нивондæн.

1917 анзи июни 14 бон

ЛАСТОЧКИ (3)

Прилетели ласточки с лаской и приветами,
Зазвенели песнею звонче соловья.
Их напевы слушал я и на слух свой сетовал, —
Отчего их песнею не проникся я?

Сердце подсказало мне, что они, прекрасные,
Дороги и помыслам, и мечтам моим.
Мне понять бы речи их, для меня неясные,
Безвозвратно жизнь свою отдал бы я им.

ЗÆРВАТЫЧЧЫТÆ

Зæрватыччытæ 'ртахтысты зæрдæрухсæй нæ бæстæм дæр,
фæзарыдысты булæмæргъæй рæсугъддæр.
Фæхъуыстон сын сæ зарынмæ — мæ хъустæм уæд фæмæсты дæн —
сæ дзырдтæ сын нæ рацахста мæ буц сæр.

Нæ рагуалдзæг æрхæсджытæн кæй бæззыдысты се 'гъдæуттæ,
бæрæг уыд уый æнæ уый дæр мæ зæрдæйæн, мæ зондæн.
Куы зыдтаин се 'рдыгонау, куы 'мбæрстаин сæ ныхæстæ —
мæ раст æмбис æрхастаин нывондæн.

1917 азы июны 14 бон.

СÆРДÆ

Хори тæфæй лигъз будурти
фонси хезнæ фæббор æй,
фонси къуæрттæ бон-изæрмæ
не схезунцæ нæ донæй.

Гъæди хурфи биндзи хуæстæй
гъæддзауи гал æстъæлфуй,
хъйамæтгун лæг йе ‘фхæлд къохæй
тарст гали рагъ æрсæрфуй.

Не’гуæрдæнти, арф кæрдæги
зеууæнтти гъæр игъусуй,
сатæги син тъæпæнæги
хуари къумæл имисуй.

Иннердигæй мæнæути дæр
не’фсæдунцæ кæрдунæй.
Æллæх-æллæх, се’хсирфи гъæр
æнтæфи дæр тухгин æй.

Бæлæути къуар бæкъуæлтæмæ
ку’ртæхунцæ пæр-пæрæй, —
се ‘рæмбалдæй сурх мæнæутæ
нигъзæлунцæ гæр-гæрæй.

1917 анзи июни 12 бон

ЛЕТО (10)

Желтеют пастбища от зноя,
К прохладе тянутся стада —
Днем в русло забредут речное,
Где звонко плещется вода.

Укусом овода испуган,
Вол дровосека вздрогнет вдруг,
Ладонь хозяина и друга
Погладит — и прошел испуг.

В лугах работают, желая
Косьбу окончить поскорей;
От зноя спрятанный, играет
В кадушке квас для косарей.

А там жнецы идут пшеницей,
Пот омывает им лицо.
Слышны и песнь веселой птицы,
И звон серпов в руках жнецов.

Вот голубей проворных стая
У скирд проплыла золотых.
Шуршит пшеница, осыпая
Зерно под взмахом крыльев их.

СÆРД

Хоры тæфæй лæгъз быдырты
фосы хизæн фæфылдæр,
фосы къордтæ бон-изæрмæ
доны бадынц бæлвырдæй.

Хъæды хуылфы бындзы хæстæй
хъæддзауы гал æстъæлфы,
хъаймæтджын лæг йе 'фхæлд къухæй
тарст галы рагъ æрсæрфы.

Угæрдæны, арф кæрдæджы
зиууæтты хъæр куы хъуысы,
сатæджы сын тъæпæнæджы
хоры къуымæл æнтысы.

Иннæрдыгæй мæнæуты дæр
нал æфсæдынц кæрдынæй.
Æллæх, æллæх, се 'хсырфы хъæр
æнтæфы дæр тыхджынæй.

Бæлæтты къорд сæ мæкъуылтæм
куы 'ртæхынц, куы, пæр-пæрæй, —
сæ рамбæлдæй сырх мæнæутæ
нызгъæлынц-иу гæр-гæрæй.

1917 азы июны 21 бон.

УÆРÆЙДÆ ЗАРГÆЙ

Уалдзигон фиййау нин
сугъзæрийнæ феста
уæрæйдæ заргæй.
Не Скæнæг Хуцау нæ
цæмæн исфæлдиста
уæлгъæди мардæй.

Саугъæдтон берæгътæн
сæ рæйун игъосгæй
нæбал фæразæн.
Адæмти æстуфмæ
нæ сæр исæргъувгæй,
цæмæн сæ уадзæн?

Фезмæлæ, косагæ,
æхцинæй дин хинст уа,
кустæй æруайгæй.
Фесæфæ, тæрсагæ,
кæрдзинæй дин хист уа,
уæрæйдæ заргæй.

1917 анзи августи 20 бон

С ПЕСНЕЮ ЗВОНКОЙ (1)

Наш пастух молодой
день встречает весной
песнею звонкой.
Почему ж сотворил
Бог нас, коль одарил
долею горькой.

Зверя из леса вой
нам все слышен такой,
что нет терпенья.
Ведь поднялся народ
и добился свобод
в трудном сраженьи.

Так восстань, хлебороб,
и пусть будет пирог
тебе наградой.
Трусу ж черствый чурек —
поминальный обед
с песнею звонкой.

УÆРÆЙДÆ ЗАРГÆЙÆ

Уалдзыгон фиййау нын
сыгъзæрин цы феста,
уæрæйдæ заргæ.
Не скæнæг хуыцау нæ
цæмæн æсфæлдыста
уæлгъæдæй мардæй.

Сау хъæды бирæгътæн
сæ рæйынмæ хъусын
куы нал фæразæм.
Адæмты унæрмæ
нæ сæр сæрхъуагæй,
цæмæн сæ уадзæм?

Фезмæл-ма, кусæг лæг,
æхцинæй[3] дын хинст[4]
куыстæй æруайгæ.
Фесæф, тæрсаг цыдæр,
кæрдзынæй дын хист
кæрдзынæй дын хист уа,

1917 азы августы 20 бон.

КУВД

Мæгурти Уасгерги,
хуарз агъаз бакæнæ,
не Сфæлдесæгæй дæ
уой корæг кæнун.
Мæгурзæрдæ лæги
æнамонд ма скæнæ —
йе стонг сабити ин
ма ‘суадзæ кæун.

Талингæ къумтæмæ
æртæхгæй арфæмæ,
зиндони цæргути
рауадзæ хонхæй.
Не ‘лдæртти фæндон нæ
нæ кæнгæй ахæрмæ,
хумгæнгути фуртти
бафсадæ зæнхæй.

1917 анзи августи 21 бон

МОЛИТВА (4)

Бедных друг, Уасгерги,
Знаясь с горной силой,
Труженикам света,
Долю раздобудь.
Жалоб не отвергни,
Бедняка помилуй,
Дай голодным детям
Выжить и вздохнуть.

В темноте беззвездной
Ты избавь от кары
Знавших лихо злое,
Груз невзгод свали.
Не столкни нас в бездну,
Как хотят алдары,
Одари землею
Сыновей Земли!

КУЫВД

Мæгуырты Уастырджы,
дæ хорз ахъаз бакæн,
не сфæлдисæгæй дæ
уый курæг кæнын.
Мæгуырзæрдæ лæджы
æнамонд ды ма скæн —
йе стонг сабиты йын
ды ма суадз кæуын.

Нæ талыяг фыд-къуымтæм
арфæмæ æртæхгæ,
зындоны цæрджыты
рауадз нæ хохæй.
Не 'лдæртты фæндон нæ
адзалмæ кæ тæргæ,
хуымгæнджыты фыртты
ды бафсад зæххæй.

1917 азы августы 21 бон.

НÆ ФÆЗЗÆГ

Уæууæй, уæууæй, нæ фæззæг,
фæцан дин мах кæуйнаг,
зæгъддзаг фæцæй нæ тиллæг,
нæ фонс фæцæй хæлæйфаг.

Фудбон хæссис дæ разæй,
уарун, кæун фæразис,
фудæн кæун’хуасæ æй —
уомæй дæ пурх искалис.

Махæн не’фцæгбæл æрдзæг,
цæрун нæ бон нæбал æй.
Еу ни нæййес сæрæн лæг,
фудфун уинæн игъалæй.

Уæууæй, уæууæй, нæ фæззæг, —
ду дæр кæуис хæкъурццæй.
Фæцæй нæ фонс, нæ тиллæг —
зиин сæ думуй къурццæй.

Мах дæр неуæн æстонгæй, —
тарст лæг зинæн фæразон.
Неугæй, нæ фид, нæ тогæй
федæн зиинтæн хъалон.

1917 анзи сентябри 6 бон

НАША ОСЕНЬ (6)

Горе принесла ты, осень,
Нам осталось слезы лить.
Урожай не мы уносим,
Скот разграблен — как нам жить?

Разгулялась на просторе,
Дождь ли, слезы — лить не лень.
«Со слезами сгинет горе», —
Вот и плачешь целый день.

Под ярмом жестоким снова
Жить нам более невмочь.
Кто б повел нас? Нет такого,
Светлый день для нас, как ночь.

Горе, горе, наша осень,
Горько плачешь с нами ты, —
Наш достаток зло уносит,
И растаяли мечты.

Мы от горя волком воем.
Нам к беде не привыкать,
И в слезах, своею кровью
Платим дань мы злу опять.

НÆ ФÆЗЗÆГ

Уæууай, уæууай, нæ фæззæг,
куы дын фестæм кæуинаг.
Дзырдтаг фæци нæ тыллæг,
нæ фос фæци хæлæйфаг.

Фыдбон хæссыс дæ разæй,
уарын, кæуын фæразыс.
Фыдæн кæуын йæ хос у —
уымæй дæ пырх ыскалыс.

Махæн йе 'фцæгыл æцæг
цæрын нæ бон куы нал у.
Иу ын куы нæу сæрæн лæг,
фыд-фын уынæм нæ хъалæй.

Уæууæй, уæууæй, нæ фæззæг, —
ды дæр кæуыс хæкъуырццæй.
Сæфынц нæ фос, нæ тыллæг —
зин сæ дымы йæ куынцæй.

Мах дæр ниуæм æстонгæй.
Тарст лæг зынæн фæразон.
Ниугæ, нæ фыд, нæ тугæй
фидæм зинтæн сæ хъалон.

1917 азы сентябры 6 бон.

БИНОНТИ ЦАРД

Ханбекер æма Ханиффæ,
сæ сунтой дæр ма сæ хæццæ,
сæ дæлбазур æрбадунцæ —
хорискастæй хорæфтудмæ
кæрæдземæ фæдздзорунцæ;
ци нæ хæссунцæ сæ сæрмæ,
сæ фурхилтæй исхуарунцæ
сæ кæрæдзей сæ сæтæй.
Ку сæ фæрсай, ци кæнунцæ,
уæд рæуæнттæ фæккæнунцæ,
сабур цæрунмæ, косунмæ
сæ синхонти нæ фæнзунцæ,
багъигæ’й си сæ хæссæг дæр,
фæндæ кæнун ин зонунцæ.
Ниссæ уадзуй сæ фæрсæг дæр,
нæ фæммæлуй сæ мæтæй.

Кустмæ цæугæй сæ хæссæг лæг
бæргæ фæууй хъæбæр цæрдæг, —
нæ фæндонбæл ку низзаруй —
æ цæсти суг æрæгъзалуй,
фæззæгъуй, цид, ци дессаг æй,
атæ кæугæй цæмæн зарун?
Æвæццæгæн мæ низзарун
мæ рист зæрдæн кæун æй.

Уотæ заргæй ку бакосуй —
силти загъдæй ку фæттæрсуй,
фурæстонгæй æнæбари
æрæнцайгæй æ хæдзари,
фæсси ледзуй фурæфсесæй;
ка нæ ледзуй уæхæн тохæй,
фæззæгъуй, мæ куст феронхæй,
рафунæй уй æрхунæй.

Æгуст æнцæ сæ кустæгтæ,
æдзæттæ’нцæ сæ рæфтæдтæ,
сæ биццеутæ, сæ кизгуттæ
ци уинунцæ, уой кæнунцæ.
Ци кæнонцæ? Фурæстонгæй
сæ кæрæдзей, сæ мадтæлтау,
цъæхахст гæнгæй, нихæй тонгæй,
агайунцæ дæндагæй.
Сæ куй ма дзи ку ниннеуй,
уæд сегасей гъаер ку сеу уй, —
æрæмбурд унцæ синхонтæ
сæ фæдесмæ, сæ дессагмæ.
Æрæхсæвæ уй уалинмæ,
неугæ-рæйгæй, берæгъбалау.
‘Ма сегасдæр ниххуссунцæ
мæстæйдзагæй, фæлладæй...

1917 анзи сентябри 8 бон

ЖИЗНЬ СЕМЬИ (1)

Ханбекер и с ней Ханифа,
С ними пес их хромоногий,
на крыльцо с утра садятся, —
от восхода до заката
все без устали бранятся;
как друг друга обзывают!
Без стесненья, безоглядно,
ссорясь, брызгают слюной.
Если спросишь, что случилось?
То причин находят много,
жить спокойно и трудиться,
как соседи, не стремятся.
Как устал от них кормилец!
От их вечных поучений!
И уходит их спросивший
прочь от свары, от такой.

Вот уходит их кормилец
беззаботно на работу, —
песнь веселую заводит,
весь слезами сам исходит,
удивленно тихо молвит:
почему пою сквозь слезы?
Может песнь моя тревожит
грусть израненной души?

Так в слезах и с песней бродит,
возвращаться в дом не хочет,
голод все же его гонит.
Но, когда домой приходит,
убегает он от ссоры;
кто же стерпит эту свару?
И усталый, засыпает,
все волненья сон глушит.

В беспорядке дом, заброшен,
не готовят в доме пищу,
дети-мальчики, девчонки
подражают во всем взрослым;
что им делать, им, голодным?
Как их матери, друг с другом
с ревом истошным дерутся,
ногти, зубы в ход идут.
Тут еще и пес завоет,
диким криком все исходят;
и сбегаются соседи,
удивляясь, что за люди?
Наконец, ночь наступает,
с воем, вроде волчьей стаи,
вся орава засыпает, —
сон, усталость их берут.

МАРДÆН

Фæббæлдтæ рохс цардмæ,
æрхъæрттæ рохсагмæ,
Тахунти Бало!
Дæ бæнттæ нæ фæдтæ, —
фæцæнцæ сæхуæдтæ,
рохсаг æрбауо!

Бабун дæ, о еунæг,
не’нгъæлдзау, не’суйнаг,
зæгъæн дин æргом.
Де’ной нæ фæразæн —
махæн зæрдинезæн
байзадæй дæ ном.

1917 анзи сентябри 20 бон

У МОГИЛЫ (4)

Беды не поправить,
Но — светлая память
Тахунти Бало!
Тебя так любили,
Тебе и в могиле
Пусть будет светло!

Несчастье кромешно,
И мать безутешна,
Сквозь слезы твердим:
«Как жить ей без сына?»
Досталась кручина
Всем близким твоим.

ОСГОРТИ ЗАР

Устур Хуцаубони гъæуи фæсте гъазти, —
ой, мæгур мæ бон, оми ку фæцайнæ...
Мах дзи æрæмбурд ан тæккæ хорискасти.
Ой, мæгур мæ бон, оми ку фæцайнæ.

Алке æ уарзонмæ хъæбæр листæг кастæй.
Ой, мæгур мæ бон, оми ку фæцайнæ.
Алке æ уарзонæн исæфунæй тарстæй.
Ой, мæгур мæ бон, оми ку фæцайнæ.

Еу дзи исирæзтæй сау рæсугъди уарзтæй.
Ой, мæгур мæ бон, оми ку фæцайнæ.
Иннæ дзи нийнæфтæй йе ‘ндæогъи мастæй.
Ой, мæгур мæ бон, оми ку фæцайнæ.

1917 анзи сентябри 26 бон

ПЕСНЯ ЖЕНИХОВ (1)

За селом на танцах в праздничное утро,
Ох, я бедняга, мне б там очутиться...
С утренней зарею собрались танцоры,
Ох, я бедняга, мне 6 там очутиться.

Нежно на любимых юноши глядели,
Ох, я бедняга, мне б там очутиться.
И расстаться с ними вовсе не хотели,
Ох, я бедняга, мне б там очутиться.

Кто-то чернокудрой окрылен любовью,
Ох, я бедняга, мне б там очутиться.
Этот не дождался заветного слова,
Ох, я бедняга, мне б там очутиться.

ФÆДЕС

Фæдес, фæдес, — нæ фæсевæд ци фæцæй?
Догъони хай æнæ уайгæй нæ фæцæй.
Фæдесмæ тагъд æрæмбурд уотæ къумтæй —
Дæргъæфс, Хъобан, Дигоргомæй, Къæмунтæй.

Кæнуй не знаг æ фæндонтæ нæ номæй —
Ес ин дæндаг нæ фид хуæрунмæ хомæй.
Райсæн, райсæн билтæ нæмунмæ пурса.
Ес нин нифсæн Кермени ном — туруса.

Бæзтæй Кермен, нæ фæццардæй æгустæй.
Уарзта фæндон, æлдайрадæн нæ бухстæй.
Фæдес, фæдес, æрæмбурд уотæ тагъддæр —
Гъæуй мæгурти фезмæлунмæ мах сæр.

1917 анзи ноябри 1 бон

ТРЕВОГА (4)

Эй, тревога, созывайте молодцов!
Как на скачках, пусть откликнутся они,
Пусть спешат сюда со всех концов —
Из Даргавса, из Кобани, Камунты...

За спиною враг лютует тут и там —
Он терзает нас клыками всех измен.
Станем бить его крапивой по губам,
Нам опорой — наше знамя — наш Кермен.

Был он мужествен и смелого смелей,
Лишь свободу выбирал он, как судьбу.
Эй, тревога, собирайтесь поскорей!
Подневольных мы поднимем на борьбу!

МА МИ ГЪАСТ КÆНÆ

Бæргæ дæн кавказаг,
фал нæ дæн агъаззаг, —
ма ми гъаст кæнæ.
Зæгъун дин фæразун,
зин мин æй ниуазун
къахеттаг сæнæ.

Нæ зарун, нæ кафун,
зин мин æй æййафун
цурд гæппгæнæги.
Зæронд дæн, нæ бæззун,
мæ миутæй нæ фæнзун
нæ нæртон лæги.

Мæ уалдзæг кæрдæггун,
мæ фæззæг тиллæггун
цæмæннæ фæцæй?
Æвзаргæй фурæстонг,
нæбал косуй мæ тог
уæхæн сагъæсæй.

Бæргæ дæн дигорон,
фал мæ тог мæ фæндон
нæбал æзмæлуй.
Ниммæуадзæ, корун,
идзулун нæ зонун,
нæ мæ евдæлуй.

1917 анзи декабри 4 бон

НЕ КОРИ МЕНЯ (1)

Не кори ты меня,
Хоть ношу имя я
Осетинское,
Но я слаб, на беду,
Пить вино не могу
Кахетинское.

Не пою, не пляшу
И во след не спешу
Быстроногому.
Я уж стар, не гожусь,
Подражать не берусь
Нарту мудрому.

Отчего, как весна,
Так и осень бедна,
Что причиною?
И от голода вновь
В жилах стылая кровь,
В мыслях путаюсь.

Да, дигорец и я,
Но теперь кровь моя
Не бурлит, кипя.
Так оставь меня, друг,
Мне плясать недосуг,
Не умею я.

МА МÆ ХЪАСТ КÆН

Бæргæ дæн кавказаг,
фæл' нæ дæн ахъаззаг, —
цæй, ма мæ хъаст кæн.
Зæгъын дын фæразын,
зын мын вæййы нуазын
сæн, къахеттаг сæн.

Нæ зарын, нæ кафын,
зын мын у æййафын
Цырд гæппгæнæджы.
Зæронд дæн, нæ бæззын,
мæ митæй нæ фæзмын
нæ зæронд лæджы.

Мæ уалдзæг кæрдæгджын,
мæ фæззæг тыллæгджын
цæмæннæ фесты?
Быхсгæйæ фырæстонг,
нал кусы мæ сырх туг
ахæм сагъæсты.

Бæргæ дæн дыгурон,
фæл' мæ туг мæ фæндон
куы нал æзмæлы.
Ныууадз мæ, уый курын,
æз райын нæ зонын,
нæ мæ æвдæлы.

1917 азы декабры 4 бони

ГЪÆЙДÆ-ГЪА!

Нæ хæсгитæ нæ фæллæнттæй
ниннæрстæнцæ фæсхъосæй
‘ма хæссæгбæл фæсаууæнттæй
абохунцæ æфсесæй.

Фæлхæтун дæр æндеунцæ,
архайунцæ’йбæл зæрдæй,
æлдар унбæл ма косунцæ
Нурмигконау æмвæндæй.

Фал хæссæг дæр ку бæззидæ,
уæд исуидæ æвæсмон, —
уæд хæсгитæй искæнидæ
сæ ургвиутæй къусумон.

1917 анзи декабри 29 бон

НУ, И НУ! (1)

Разжирели нашим хлебом
боровы аж до ушей.
На беду кормильца глядя,
потешаются над ней.

И подстраиваться смеют,
и стараются опять
стать хозяином, как прежде,
власть всю в руки свои взять.

Но кормилец, если б смел был,
перестал бы их кормить,
из их внутренностей смог бы
колбасы круг накрутить.

КЕРМЕН

Дæ тохи гъæр берæ бæнтти
нæ сау хуæнхти æрцæуй.
Æ зарæг лæг дзи де знæгти
æвæлмæцгæй æфхуæруй.

Фæццæуæн бал дæ конд надбæл,
сæйгæ уогæй дæ незæй,
зæнхи хайбæл, фæндон цардбæл
фæххуæцунмæ гъæбесæй.

Дæ туруса нин æхсарæ, —
нифси кой ни игъусæд:
сæри барæ, сæри барæ —
хъазауатæй нин исуæд.

1918 анзи январи 7 бон

КЕРМЕН (4)

Мы с твоею песней — вместе,
И поет ее любой,
Слышат горы — этой песней
Мы зовем врага на бой.

Мы твоей судьбой и болью
Сплочены на бой и месть,
Мы за землю и за волю
Умереть готовы здесь.

Ты — как знамя для народа,
Наше мужество растет,
И близка уже свобода —
Час решительный грядет!

КЕРМЕН

Дæ тохы хъæр бирæ бонты
нæ сау хæхты æрцæуы.
Йæ зарæг лæг дзы йе знæгты
æвæлмæцгæ æфхæры.

Фæцæуæм уал дæ фæндагыл,
сæйгæ уæвгæ дæ низæй,
зæххы хайыл, фæндон цардыл
фæхæцынмæ хъæбысæй.

Дæ тырыса — нæртон æхсар,
ныфсы кой нæ, уадз, хъуысæд;
нæ сæрибар, нæ сæрибар —
хъазуатæй нын æрцæуæд.

1918 азы январы 7 бон.

НÆ КОСÆГ ЛÆГ

Мæнгæ таустæй, цъухæй надæй
дæ минкъи сау зунд ниффæлладæй.

Цæмæн игъосис сæ дзорунмæ, —
афонæ дин ку’æй лæдæрунмæ.

Ку дæ мардтонцæ гъезæмарæй —
ку нихъхъуæцдзуд дæ нæ сæнарæй.

Цæмæн ма хæссис уæхæн уæзæ?
Дæ нифси фæрци фæййервæзæ!

Ци фæдтæн-фæдтæн фæййервазтæй,
куд уон, ци уонæн æ сæр хастæй.

Цæмæннæ фестис зæрдæсастæй,
изаис бабæй сæрæй бастæй.

1918 анзи января 30 бон

ТРУЖЕНИКУ (10)

Разве сердце твое не устало,
Разве сердце обид не считало?

Или внемлешь наветам и бредням,
Что рабом ты родился последним?

Или в доме, где крыша низка,
Ослепил тебя дым кизяка?

Так не слушай ты лживые речи
И расправь богатырские плечи.

Не откладывай час отмщенья
За обиды твои и мученья.

Будь отважен в сраженье любом,
Чтоб навек не остаться рабом.

НÆ КУСÆГ ЛÆГ

Мæнг тауыстæй 'мæ дзыхæй надæй
дæ мæнкъи сау зонд ныффæллади.

Цæмæн фæхъусыс сæ дзурынмæ, —
афон дын куы у лæбурынмæ.

Куы-иу дæ мардтой хъизæмарæй
куы ныхъхъæцыдтæ нæ сæнарæй.

Цæмæн ма хæссыс ды ахæм уæз?
Дæ ныфсы фæрцы тагъд раирвæз!

«Цы фæдæн-фæдæн», — лæг фервæзти
«Куыд уон, цы уон»-ы сæр фесæфти.

Цæмæн нæ фестыс зæрдæсастæй,
куы та нын зайыс сæрæй бастæй.

1918 азы январы 30 бон.

КÆУÆГ

Куд нæ кæуон, кæуйнæгтæ
берæ ку ес зæнхæбæл.
Еугурæйдæр сæ зин бæнттæ
ку лæуунцæ зæрдæбæл.

Уæхæн незæй зæрдæ цæвгæй,
уæд æ хуасæ кæун æй.
Фудæфхуæрд лæг æнæскæугæй
фæтътъæпп уодзæй æрхунæй.

Кæун гъæуй! Нури доги
кæбæл нæййес кæуæн бон?
Цæмæн æвдулуй æ тоги,
сигит хуæргæй, нæ хуймон?

1918 анзи феврали 4 бон

ПЛАЧУЩИЙ (4)

Как не плакать, если горе
Не кончается, живет,
Одолеть ли разом, вскоре
Память тягот и невзгод.

Если сердце волком воет,
Что придумать лучше слез.
Кто не плакал, у того ведь
Сердце вмиг разорвалось.

Как не плакать, коль работа
Землепашцу невподъем?!
Обливаясь кровью, потом,
Землю горькую грызем.

КÆУÆГ

Куыд нæ кæуон, кæуинæгтæ
бирæ куы ис нæ зæххыл.
Иугуырæй дæр сæ зын бонтæ
куы фæлæууынц мæ зæрдыл.

Ахæм низæй зæрдæ цæвгæ, —
уæд йæ хос та кæуын у.
Фыдæфхæрд лæг æнæ скæугæ,
фæтъæпп уаид æрхуымæй.

Кæуын хъæуы! Ныры дуджы
кæуыл нæм нæй кæуæн бон?
Цæмæн мæцы йæхи туджы,
сыджыт хæргæ, нæ хуымон?

1918 азы февралы 4 бон.

ГОППОЙТИ КЪУАР

Гоппойтæ бабæй есге фæллойнæй
ку райдæдтонцæ сæхе æфсадун.
Мæгурти фонсбæл нæ марди номæй
ку бандиудтонцæ æргом низзарун.

Мæстзæрдæ Къоста, æгас ма к’уайсæ —
де’нном исун сæ нæ бауагътайсæ.
Се’мбесæндти кой муггагмæ дессаг —
иссæнцæ бабæй нæ хуари мосаг.

1918 анзи феврали 10 бон

ГРУППА «ХОХЛАТЫХ» (4)

Наши «хохлатые», вы неспроста
Стали открыто кричать о своем,
Вы прикрываетесь нашим Коста
И объедаетесь нашим трудом.

Гневный Коста, был бы жив — так не дал
Именем чистым — их грязь прикрывать,
Те, от кого весь народ так страдал,
Глядь — и хозяева станут опять!

ГОППОЙТЫ КЪОРД

Гоппойтæ та дын искæй фæллойæ
куы райдыдтой ныр сæхи æфсадын.
Мæгуырты фосыл нæ марды номæй
куы байдыдтой, куы, æргом ныззарын.

Мæстзæрдæ Къоста, æгас ма к' уаис —
дæ ном исын сæ нæ бауагътаис.
Се 'мбисæндты кой мыггагмæ диссаг —
фестадысты та нæ хоры мусаг.

1918 азы февралы 10 бон.

ÆРÆГЗУМÆГИ

Нæ гъизт зумæг гъезæмарæ’й,
æдзох нæбæл уарунгарæй
мабал цæуæд дæ нæгæ.
Æнгъæлдзау лæг нæ фæллайуй,
фал не ‘нгъæл нæ ку фæссайуй, —
фæццæй мæлуй нæ уæгæ.

Нæ гъизт зумæг, нæ тухст зумæг!
Ниннæуадзæ дæ хуарзæнхæй,
ранæуадзæ хумæмæ.
Нæ мулкгин лæг, нæ зæнхгин лæг,
ма нæ сорæ дæ хуарз зæнхæй,
нæ дин комæн хурæмæ.

Нæ гъизт зумæг! Ниббухстан дин,
нур абони дæ фацъæхст дæ,
æнгъуд дин ес рæтигъдмæ.
Нæ зæнхгин лæг! Фæффистан дин,
нæ хедгун кустæй ферхуæстæ —
мабал бæллæ нæ фидмæ.

1918 анзи феврали 13 бон

ДОЛГАЯ ЗИМА (4)

Ох, зима, ты горе наше,
Снега полные пригоршни
В очи сыплешь, так уймись,
Ждали мы и ждать устали,
Мы живые, не из стали,
Руки снегом обвились.

Ох, зима, ты все мертвее!
Уходи от нас скорее,
Убирайся, поделом.
Ты, хозяин, нас не мучай,
Дай земли нам самой лучшей,
А не камни за селом.

Ох, зима, устали плечи,
Знать, конец твой недалече,
Распроклятое житье —
Что, хозяин, нашей платой
Подавился ты, проклятый? —
Время кончилось твое.

ÆРÆГЗЫМÆДЖЫ

Нæ хъызт зымæг хъизæмары,
æдзухæй ныл уаргæ-уарын
мауал хъæр кæн дæ уадæй.
Æнхъæлцау лæг нæ фæллайы,
фæл' йе 'нхъæл æй куы фæсайы, —
фæцæймæлы фæлладæй.

Нæ хъызт зымæг, нæ тыхст зымæг!
Ныууадз-ма нæ дæ хорзæхæй,
рауадз-ма нæ цæй хуыммæ.
Нæ мулкджын лæг, нæ зæхджын лæг,
ма нæ сур, ма, дæ хорз зæххæй,
нæ дып комæм, тæвд хурмæ.

Нæ хъызт зымæг! Ныббыхстам дын,
ныр абоны дæ фатæхст дæ,
æмгъуыд дын ис рæтыгъдмæ.
Нæ зæхджын лæг! Фæфыстам дын,
хидкалгæ куыстæй сау хæстæ —
мауал бабæлл нæ фыдмæ.

1918 азы февралы 13 бон.

НÆ ФÆСЕВÆДÆН

О нæ фæсевæд, уæ уаргъ исистайтæ,
нур ма бауагътæ уæхе ниннæхсун.
Бартæ байстайтæ, фал уаргъ куд хæсдзиайтæ?
Уаргъ устур уаргъ æй, зин æй æ хæссун.

Еу искодтайтæ уæ хъаурæ, уæ фæндæ,
хъалтæ резунцæ тæссæй уæ уиндæй,
нур агорунцæ сумахмæ рæуæнттæ,
хъалтæ косунмæ цæттæ’нцæ зундæй.

Тагъд фæххуæцетæ сумах кæрæдзебæл,
хъалти ма’руагътæ уæхемæ хæстæг,
ард бахуардтайтæ ‘ма цурд, æнæ дзебæл —
тагъд æзмæлетæ, цæуй уæ рæстæг.

О, нæ фæсевæд, уæ уаргъ исистайтæ,
уаргъ устур уаргъ æй, зин æй æ хæссун.
Ном æнæмæлгæ сумах искодтайтæ,
нур ма бауагътæ уæхе ниннæхсун.

1918 анзи апрели 8 бон

НАШЕЙ МОЛОДЕЖИ (9)

Груз непростой на себя вы взвалили,
Главное, с ним не увязнуть в пути.
Выпрямились и права захватили.
Сможете ль с этакой ношей идти?

Силы свои вы свели воедино,
И богатеи от страха дрожат.
Козни готовят, плетут паутину,
Радостно промах любой сторожат.

Так поддержите друг друга скорее,
Время не терпит, и бодрствует враг.
Клятву сдержите, и пусть богатеи
К вам не приблизятся даже на шаг.

Груз непростой на себя вы взвалили,
Главное, с ним не увязнуть в пути.
Вечную славу себе заслужили.
Сможете ль с этакой ношей идти?

НÆ ФÆСИВÆДÆН

О, нæ фæсивæд, уæ уаргъ сымах систат,
ныр ма бауадзут уæхи нынныхсын.
Бартæ байстат, фæлæ уаргъ ныр куыд хæссат?
Уаргъ æстыр уаргъ у, зын у йæ хæссын.

Иумæ æсбастат уæ хъару, уæ фæндтæ,
тарст хъалтæ ризынц уæ иунæг уындæй,
Абон уæм агурынц къухбакæнæнтæ,
хъалтæ кусынмæ цæттæ сты зондæй.

Тагъддæр уæ кæрæдзийæн ут æххуысхъом,
ма 'руадзут хъалты уæхимæ хæстæг,
ард бахордтат æмæ цырд, æнæ сом-сом
тагъддæр æзмæлут, бæрцæй уын рæстæг.

О, нæ фæсивæд, уæ уаргъ сымах систат,
уаргъ æстыр уаргъ у, зын у йæ хæссын.
Ном æнæмæлгæ уæхицæн æскодтат,
ныр ма бауадзут уæхи нынныхсын.

1918 азы апрелы 8 бон.

КОСГУТИ БÆРÆГБОН

Æрæмбурд æнцæ косгутæ,
идзулд зæрдæй низзарунцæ
хестæрæй ‘ма кæстæрæй.
Кæрæдземæн ниффæдзæхсæн,
æнæбари нæ хецæуттæн
кадæр кувдта æ сæрæй.

Нæ гъуддаги кадæр коса
фудæрдæмæ, рамарунмæ
маке фæууæд фæстеуат.
Æртхуард уогæй ка нæ феста
багъæуаги, уой æ фудмæ
ма ниууадзæн æнæ ‘фхуард.

Нæ бæрæгбон нæ фæндонбæл,
кæрæдземæ нур абони
идзулд цæстæй искæсæн.
Фæххуæцетæ кæрæдзебæл,
гъæдæг лæуун нæ гъуддаги
банимайæн ихæсæн.

«Нæ бæрæгбон нæ фæндон уа», —
уотæ ковгæй нæ фидтæлтæ
ниммæлионцæ судæй.
Уæ цæрæнбон берæ фæууа.
Кæрæдзебæл фæххуæцетæ,
уони кувд нин æрцудæй.

Нæ бæрæгбон нæхе барæ,
нæбал кæндзйан гъезæмарæ,
нæ фидбилиз идуйуй.
Нæ фидхуартæмæ бавзистан,
нæ хумзæнхитæ байурстан,
нæ хуймон дæр идзулуй.

Нæ рагуалдзæг ци хиццаг æй,
æ фудбон ма, меттæ уаргæй,
фæззинуй, фал фæтътъизуй.
Нæ зуймон уазал изолмæ
фæллигъдæй ‘ма ма нæ хормæ
нæ хуæнхти сæртæй гъизуй.

Æрæмбурд æнцæ косгутæ,
уалдзæги зартæ хæссунцæ
зæрбатгутæй рæсугъддæр.
Сæ зинтæ дæр имисунцæ,
сæ бæздайæнтæ нихснунцæ
цæсти сугæй сæ фулдæр.

1918 анзи майи 1 бон, Киристонгъæу

ПРАЗДНИК ТРУДЯЩИХСЯ (4)

Всюду — люди трудовые,
С песней радостной впервые
Стар и млад сюда пришли.
Крепко сдружатся, воспрянув,
Те, кто под ярмом тиранов
Раньше гнулись до земли.

А захочется иному
Помешать нам жить по-нову —
Мы пощады не дадим.
Кто пойдет сегодня с нами,
Но пресытится трудами, —
Нянчиться не будем с ним.

Праздник — вольный, праздник длится,
Всюду радостные лица...
Но в могучие ряды
Нам теперь сплотиться надо,
И не может быть разлада,
Долг мы выполним, тверды.

Прадеды на богомольи
Так взывали: «Дай нам воли!»
Умирали в кабале.
Но сбылась мечта!.. —'Потомки
Вы, сплоченные, неломки,
Долгих лет вам на Земле!

Сброшен гнет. Наш праздник — вольный,
И под голос колокольный
Горе ветром унесло.
Сокрушен тиран вчерашний,
Делим пажити и пашни,
Счастье пахаря светло.

К нам весна явилась рано,
Клочья зимнего тумана
Прорезает жаркий луч.
Стужа убежала в горы,
Тусклые бросая взоры,
Наше счастье видит с круч.

Наших тружеников песни
Пенья ласточки чудесней,
Шум весны все веселей.
Все поют... Но что же с нами?..
Умываемся слезами
Вспомнив гнет минувших дней.

ХАДЗИМÆТ РÆМОНТИ

Нæ раст лæг фæммардæй,
нæ ирон æмбал,
хъазауат искæнгæй
нæ къуари сæрбæл.

Е уадæй нæ разæй
æ фидбилизæн.
Æ мард дæр æгас æй,
æрæй имисæн.

Нæ мастбæл, нæ зинбæл,
хæкъурццæй кæугæй.
Нæ разæй, нæ фæдбæл
æмхузæн цæугæй,

нæ къуарæн е адтæй
сæ уæйуги цонг.
Нæбал æй, басастæй
нæ хуæздæр иуонг.

Фæммардæй, бафедгæй
нæ къуари ихæс;
игъусуй, дзиназгæй,
нæ кæун гъæлæс.

1919 анзи сентябри 19 бон

ХАДЗИМАТ РАМОНТИ (6)

Наш боец и герой,
Наш воистину брат,
Шагу в битве святой
Он не сделал назад.

Нас, ведя за собой,
Он не мог не спешить,
Он и мертвый — живой,
Нам его не забыть.

Наше горе его
Доводило до слез,
Не страшась ничего,
С нами все перенес.

В час беды и потерь
Лучшей помощи нет.
Обломилась теперь
Наша главная ветвь.

Он погиб, чтоб отдать
Долг, которым живем,
И нельзя рассказать,
Как горюем о нем.

ХАДЗЫМÆТ РÆМОНТЫ

Нæ раст лæг фæмарди,
нæ ирон æмбал,
хъазуат æскæнгæйæ
нæ къорды сæрыл.

Уый уади нæ разæй
йæ фыдбылызæн.
Йæ мард дæ;р æгас у,
нæ ферох уыдзæн.

Нæ мастыл, нæ зыпыл
хæкъуырццæй кæугæ,
нæ разæй, нæ фæдыл
æмхуызон цæугæ,

Нæ къордæн куы уыди
йæ уæйыджы цонг,
ныр нал и, фæхъуыди
нæ дзæбæхдæр уонг.

Фæмарди, бафидгæ
нæ къорды зын хæс;
ныр хъуысы, дзыназгæ,
нæ кæуып хъæлæс.
(Сау хъæд)

1919 азы сентябры 19 бон.

ЕУМÆЙАГ МÆРДТÆН

Цæйтæ, нур радтæн
кадæ ‘ма æгъдау
еумæйаг мæрдтæн.
Ке фæрци махæй
райхалдæй туххæй
не’носон бæдтæн.

Махæн нæ надбæл
одесæн бонмæ
ка не’сфæлмæцтæй.
Махæн рохс цардбæл
не’знæгти къохæй
арти ка ‘сфунхæй.

Æ тог, æ бауæр
ка снивонд кодта
мæгурти сæрбæл.
Цардæн æ оундор
ка’рæнгон кодта
йе ндон æстæгбæл.

Йе’стуггин реутæ
ка’ринсун кодта
мæнги курæнтти.
Йе’надæ цардбæл
ка’вдесæн кодта
æвзарæн бæнтти.

Тохгæй бæгъатæр
ка’рбацæуидæ
фудгинти фатмæ.
Зæгъæн син рохсаг,
зæгъдзæй син æй, цид,
рæстади фарнæ.

Кæнæн син соми, —
мах дæр ке уарзæн
раст царди адæ.
Мах дæр ке федæн,
цæугæй сæ фæдбæл,
адзали радæ.

1920 анзи ноябри 20 бон

ПАВШИМ (10)

Вечную славу
Добыли по праву
Те, кто погибли в бою;
Те, кто свободу
Дали народу,
Жизнь не жалея свою.

Шли они с нами
Одними путями —
Только всегда впереди.
Первые пули
Их не минули, —
Остановили в пути.

Вместе с народом
Шли за свободу,
Гибли в бою у знамен.
Крепнет с годами
Прочный фундамент —
Тот, что их кровью скреплен.

Вечную славу
Добыли по праву,
Павшие с пулей в груди.
Так поклянемся,
Что не собьемся
Мы никогда с их пути.

Непобедимы,
К счастью идти мы
Будем дорогой отцов.
Будем всегда мы
В битве с врагами
В первой шеренге борцов.

БОНВÆРНИ МАДÆ

Еу къуар нæ фидтæлтæй
Уазай фæццардæнцæ,
не’фсæдгæй хорæй.
Уонæн сæ фæллæнттæй
ес ма дзи, зæгъунцæ,
мæсуг цъæх дорæй.

Хетуй дзи еу осæ,
зæронд, никъкъозо æй,
уазали резуй.
Тонуй æ уорс гъесæ
фæндон, æ дзиггойæй
ие’гом æмпъозуй.

Резгæй нидздзиназуй,
къæртуй æ фудбæнттæ:
«Мæ оон ци бон æй», —
Æ од куд фæзгъазуй,
дзоруй берæ нæмттæ,
неугæй æргомæй.

Уаза уазал уарзта,
уазал адзал хаста...
Фæцæй сæ бунтæй.
Æз ма сæ фæсмæрдæ,
уингæй сæ уæлмæрдæ,
гъæрзун мæ зинтæй.

Хорæн рæсугъд кизгæ
ес, зæгъгæ, дзорунцæ,
уой коргæй мæ фурт
фестадæй Бонвæрнæ,
хортæ’й нæ тавунцæ,
не’ййафуй рæвдуд.

Æз дæр, æнгъæл кæсгæй, —
«Тавдзæй мæ Хорцескæ» —
байзадтæн цæргæ.
Мæ фурт нæ фæббæзтæй.
Хорцескæ мæ ностæ
ку’адтадæ бæргæ.

1920 анзи ноябри 22 бон

МАТЬ МАРСА (10)

Когда-то славно жили наши предки
На снежной высоте горы Уаза,
И солнце их лучами озаряло,
А ныне там, где было их становье,
Лишь каменная башня сохранилась,
Как памятник, стоит она под бездной.
Да у стены старушка тихо дремлет
В истлевшем платье, плесенью покрытом.
Она дрожит от холода и стонет,
И, волосы седые вырывая,
Латает ими ветхую одежду.
Ее слеза в морщинах пропадает,
Она сынов и внуков вспоминает:
«Чей ныне день рожденья или смерти?» —
Так может бормотать она часами,
Перечисляя ряд имен любимых,
Уаза она всех чаще вспоминает:
«Мой сын любил снега и холод горный.
Но холод жизнь уносит, и погибли
Здесь все, кто жил. И я лишь одиноко
Стою у края ледяной могилы
И стоны тщетно в небо посылаю.
Твердили раньше: есть у Солнца дочка —
Хорцеска — светлоликая девица.
Мой сын, чтобы согреть людей, посватать
Решил ее и превратился в Марса.
Но Солнце почему-то отвернулось,
И не был сын лучом его обласкан.
Одна теперь сижу я в ожиданье, —
Когда же Марс возьмет Хорцеску в жены,
Чтоб свет и радость к людям возвратились?
Капризные случаются невесты,
Но сын мой тоже не уронит чести».

КИНДЗХОНТÆ

Бадунцæ тургъи киндзхонтæ,
хинцуй сæ хуарз сæ хинцæг:
Синхонтæн цæуй синонтæ,
давуй сæ цурд сæ хæссæг.

Авар топпадзагъд кæнунцæ,
æ сæр пурхæй æгъзæлуй.
Киндзæбæл ройда зæгъунцæ,
е дæр кæугæй фæццæуй.

Уæддæр не стунцæ хестæртæ,
еу сæр инней фид хуæруй,
иннæ сæр телуй йе’фсæртæ,
ковуй, арвау ниннæруй.

Кæстæртæ тæрхон хæссунцæ:
«Кæуй, цæуй си гъæстæй,
хай ин мулкæй нæ дæдтунцæ,
‘ма нур кæуй æ мæстæй.»

«Нæ фал, цæуй нæвæндонæй,
нурмæ’й хæссун фæразта,
фал нур уæддæр исæргом æй, —
саулæг, косæг нæ уарзта».

«Нæ фал, кæуй æ фур цинæй, —
цæрæн нæййес æгустæй».
«Нæ фал, æстъæлфуй йе’фсинæй,
йе ин гъиккаг, æлгъист æй».

Ковуй хестæр; нæ фидтæлтæ
дæдтунцæ зунд сæ дзурдтæй.
«Ходун, кæун — æрвадтæлтæ,
уалдзæг цинæй никкудтæй.

Уалдзæг дидинæг рафтауй,
кизгæ гъазтмæ рацæуй.
Арвæй æртæх æрæфтауй,
кизгæ лæгмæ æрцæуй.

Хуймон мугкæгтæ фетауй,
уалдзæг фæззæгмæ бæллуй.
Кизгæ лæгмæ æрæнцайуй,
йе дæр зæнæгмæ бæллуй.

Ковун, корун — нæ хуймонæн
гъæздуг фæууæд æ фæззæг.
Уоййау уогæй, нæ киндздзонæн
нивгун фæууæд æ зæнæг».

1920 анзи декабри 16 бон

СВАТОВСТВО (10)

За богатый стол уселись сваты,
Каждому здесь почесть отдана,
Каждому хозяин тароватый
Шлет бокалы пенного вина.

Выбит пулей камень в дымоходе —
Ведь стрелок с обычаем знаком!
Вот невесту с песнями выводят
И невеста плачет под платком.

Юноши о ней заговорили:
— Сколько горя в девичьих глазах.
— Знать, добра ей мало подарили, —
От обиды девушка в слезах.

— А быть может, принуждают силой
Замуж выходить за бедняка?
— Иль в мужья достался ей немилый,
С кем житье — неволя и тоска.

— Может, от тревоги эти слезы,
Что судьба ее предрешена.
— Иль свекрови будущей угрозы
Уж теперь предчувствует она...

Встал старейший:
— Вы бы помолчали! —
Был седым он, как снега зимы, —
Смех бывает горек и печален,
А порой от счастья плачем мы.

Вешний цвет прекрасен под росою,
Луг под нею, словно бирюза.
Влажною подернуты красою
На гулянье девичьи глаза.

В поле люди сев под дождь кончают,
Чтоб взошли богатые хлеба.
В колыбели сына мать качает —
Как слеза, светла ее судьба.

Пусть же будут закрома и клети
Осенью у пахаря полны.
Пусть невесты нашей будут дети
Счастливы, свободны и сильны.

ЧЫНДЗХОНТÆ

Бадынц тыргъы нæ чындзхонтæ,,
хынцы сæ хорз сæ хынцæг.
Сыхæгтæн цæуы синонтæ^[7],
давы сæ цырд сæ хæссæг.

Хæдзар топпадзагъд куы кæнынц,.
йæ сæр пырхæй æзгъæлы.
Чындзæн цæугæ уым фæзæгъынц,
уый дæр кæугæ фæцæуы.

Уæддæр ма не стынц хисдæртæ,
иу сæр иннæй' фыд хæры,
иннæ сæр тилы йе 'фсæртæ,
кувы, арвау ныннæры.

Кæсдæртæ тæрхон куы хæссынц:
«Кæуы, цæуы сæ хъæстæй,
хай йын сæ мулкæй нæ дæттынц,
'мæ ныр кæуы йæ мæстæй».

«Нæ фæл' цæуы æвæндонæй,
нырмæ й' хæссын фæрæзта,
фæлæ ныр уæддæр сæргом и, —
сау лæг кусæг нæ уарзта.»

«Нæ, фæлæ кæуы фырцинæй, —
цæрæн кæм ис æгуыстæй».
«Нæ, фæлæ стъæлфы йе 'фсинæй,
уый йын хъыггаг, æлгъыст у».

Кувы хисдæр; нæ фыдæлтæ
фæдæттынц зонд сæ дзырдтæй.
Худынц, кæуынц æрвадæлтæ,
уалдзæг цинæй ныккуыдта.

Уалдзæг дидинæг рафтауы,
чызгай хъазтмæ рацæуы.
Арвæй æртæх æрæфтауы,
чызгай лæгмæ фæцæуы.

Хуымон мыггæгтæ фæтауы,
уалдзæг фæззæгмæ бæллы.
Чызгай лæгмæ æрæнцайы,
уый дæр зæнæгмæ бæллы.

Кувын, курын нæ хуымонæн,
хъæздыг фæуæд йæ фæззæг.
Уыйау уæвгæ, нæ чындздзонæн
амондджын уæд йæ зæнæг.

1920 азы декабры 16 бон.

АГУБЕКИР

Агубекир лæхъуæн ку’адтæй —
мæгур царди’й нæ фæндадтæй.
Фæццудæй нин зæрди фæдбæл
цардагорæг Урусмæ.

Иссердта дзи мудин дзосæ,
бинойнагæн — рæсугъд осæ,
кæдзос дарæс, æ фæндон ин
дзæбæх хуæрдæ, ниуæзтæ.

Рæсугъд уалдзæг зæрди рохсæн.
Фæлмæн батæ — рæсугъд осæн,
æнæгъдау дзурд — æ муггагæн,
нæбал зонуй æ бæстæ.

Фал уайтагъддæр æрзæрондæй:
хæссуйнаг лæг нæуарзон æй,
æрветунцæ’й лæгæмбалæн
сæ дæлбазур къæбисмæ.

1920 анзи декабри 29 бон

АГУБЕКИР (1)

Агубекир был наш молод,
Не хотел терпеть он голод,
Долю он искать поехал
В край российский, далеко.

Он нашел там изобилье,
И жену, и жизнь — раздолье,
Он одетый и обутый,
Вволю есть еда, питье.

Для души — весна с цветами,
Для жены — любовный пламень,
Для родни — одни проклятья,
Он забыл село свое.

Но состарился он вскоре,
Нет заботы о нем в горе,
Для него есть место в доме —
За порогом, со щенком.

РАЗДЗÆУÆГÆН

Ленин, Ленин, ихæс нин æй
æгъдау дæдтун дæ мардæн.
Ду нин дæ реубæл ниввæргæй
федар бундор нæ цардæн.

Махæн нæ куст ахур кæнун, —
е нин дæуæй фæдзæхст æй.
Ахур кæнун, размæ цæун, —
над нин дæ фæрци иссæй.

Махæн не’знаг исæргом æй,
‘ма ду нæ дæ æнæмбал!
Соми кæнæн дæхе номæй,
ке цæудзинан дæ надбæл.

Кæд ма резуй дæ цирти дор,
кæд ма дуйне ихæлд æй, —
уæддæр махæн нæ царди хор
тунтæ фæлмæн нивæндуй.

Алкæддæр мах низзардзинан
Рæстдзинадæ дæ номæй, —
алкæддæр мах итаудзинан
Дæ мугкæгтæ æргомæй.

Ленин, Ленин! Æрæвардтай
цардæн бундор, нæ уогæй, —
‘ма нæ гъæстæй нæ ниууагътай,
балхæдтай нæ дæ тогæй.

1925 анзи январи 30 бон

ВОЖДЮ (11)

Ленин, твой завет и слово
Свято наш народ хранит.
Светлой жизни в них основа,
В них — незыблемый гранит.

Твой завет — в труде учиться
И, расправив вольно грудь,
В мир грядущего стремиться,
Пролагая к счастью путь.

Знаем мы врагов свободы,
И клянемся мы тобой,
Что в борьбе за влась народа
Мы продолжим подвиг твой.

В песнях наших будут живы
Блеск и мощь твоих идей,
И взлелеют наши нивы
Семя истины твоей.

Пусть покой твой не смущают
Шум борьбы и звон мечей, —
Нашу волю согревает
Солнце мудрости твоей!..

РАЗДЗÆУÆГÆН

Ленин, Ленин, уый йæ хæс у
æгъдау дæттын дæ мардæн.
Ды нын дæ, риуыл нывæргæ,
фидар бындур нæ цардæн.

Махæн нæ куыст ах.уыр кæнын, —
уый нын Дæуæй фæдзæхст у.
Ахуыр кæнын, размæ цæуын, —
фæндаг дæр нын Дæ куыст у.

Махæн не знаг куы сæргом и,
æмæ Де 'мбал уыдзыстæм.
Сомы кæнæм дæхи номæй:
Дæ фæндагыл цæудзыстæм.

Кæд ма ризы дæ цырты дур,
кæд ма дуне дæр хæлд у,
уæддæр махæн нæ царды хур
тынтæ фæлмæн нывæнды.

Алкæддæр мах ныззардзыстæм
нæ Рæстдзинад дæ номæй, —
алкæддæр мах куы таудзыстæм
Дæ мыггæгтæ æргомæй.

Ленин, Ленин! Æрæвæрдтай
цардæн бындур нæ дугæй.
Мах хъæстагæй нæ ныууагътай,
балхæдтай нæ дæ тугæй.

1925 азы январы 30 бон.

НÆ ЦАРДИ НИВТÆ

Нæ цардæн — нивтæ, —
берæ син — хузтæ.
Ефтонгæн — бонхуарз,
æнгъæлдзауæн — харз,
гъæздугæн — лихстæ,
мæгурæн — систæ,
давæгæн — хунтæ,
косæгæн — зинтæ,
берæгъæн — дæндаг,
сайæгæн — фæндаг,
бæгънæгæн — федис,
федисæн — ерис.

1925 анзи апрели 1 бон

КАРТИНЫ НАШЕЙ ЖИЗНИ (6)

Все благополучно, куда ни взгляни,
У тех, кто без денег, — расходы одни,
Нарядно одетым — привет и почет,
И дальше известно все наперечет:
Богатому — тут же готовая лесть,
А бедному — вошь, по одежке и честь,
Известному вору — подарки несут,
А прочим которым — лишенья и труд,
Здесь волку дается зубастая пасть,
Обманщику — в деле завидная часть,
Оборвышу — ругань, которой не снесть,
А уж оскорбленью — жестокая месть.

БÆЛЛАХ

Еу мæгур лæг кустфæлладæй
цъæх зæлдæбæл фæххустæй.
Еу афони æригъал æй,
ракастæй дин æ цæстæй.

Сау калми æ зæрди сæрбæл
хусгæ уинуй тумбулæй.
Фæндæ кæнуй фезмæлунбæл,
резуй тæссæй, зир-зирæй.

«Ку фезмæлон — фезмæлдзæнæй,
æ фезмæлд мин — фидбилиз.
Ку не’змæлон — не’змæлдзæнæй,
æ не’змæлд мин — зæрди нез».

Ракæсæ, — уæхæн бæллахæй
не’ригъал ун хуæздæр æй.
Ма кæсæ — уæхæн фæйнунæй
не скæсун дæр хуæздæр æй.

1925 анзи апрели 18 бон

БЕДА (6)

Днем, работой утомленный,
Спал бедняк на луговой
Травке мягкой и зеленой,
А проснулся — сам не свой.

Видит: черная гадюка
Дремлет на его груди.
В сердце робком — страх и мука,
Хоть гляди, хоть не гляди.

Думает: «Она проснется,
Если двину хоть рукой.
А стерплю — не шевельнется...
Боль души — змеи покой!

Чем такая незадача,
Лучше сна не прерывать,
И милее быть незрячим,
Чем такое увидать!»

ДУГЪ-ДУГЪ

Бунмæ ниллæбурай, нæ уазал Уаза!
Нæ тухст царди бон нæ нæбал гъæуй.
Азуймаг нин фæууай, нæ сау аласа,
æнæ уаргъæй дæр нин нæбал цæуй.

Цъæх цирен исуадзай, нæ рæсугъд будур,
дууех ди ку кæнуй лæги зæрдæ.
Ку неке ни гæлдзуй æ цъумур бузур.
Ци цард ма нæ гъæуй нæ фæсмæрдæ?

Дæ нивæ бахуæрай, нæ сау гъæди сирд!
Ци хъæбæр хиццаг æй дæ гъæдтон цард.
Устур лæг нин исуай, нæ Совети фурт,
бæрцæбæл æруогæй дæ зæрди нард.

1925 анзи апрели 25 бон

НЕДОВОЛЬСТВО (1)

Пусть уж обрушится Уаза холодный,
Жизнь стала горькою ношей в пути.
Пусть пропадет мерин смертью голодной,
Даже без груза не хочет идти.

Синее пламя пусть поле сжигает,
Рвется от боли ведь сердце в груди.
Рвань и лохмотья никто не скидает,
Жизнь ль после смерти нас ждет впереди?

Зверь в лесу долею пусть захлебнется,
Жизнь его дикая нам бы под стать.
Пусть сын Совета ума наберется,
Лишний жир с сердца коль сможет согнать.

НÆ БÆЛАСÆ

Ирæзæ, ирæзæ,
нæ бæласæ!
Цæуæтæн дæ рæзæ —
сæ минасæ.
Дæ бунмæ цæунцæ,
æвæлмæцгæй.
Дæуау ирæзунцæ,
нивæ хæсгæй.
Уедæгтæ рауадзæ
нæ рист хуæнхти.
Дæ цæнгтæ райвазæ
нæ цъæх æрвти.
Ма’руадзæ дæ бунмæ
хуæддзо-цæуæг,
равдесæ дуйнемæ
дæ дзæгæрæг.
Фæндон нæ цæуæтæн
исирæзæ.
Нигъзалæ дуйнетæн
дæ сурх рæзæ.
Ирæзæ, ирæзæ,
нæ бæласæ!
Адæмæн дæ рæзæ —
уоди хуасæ.

1925 анзи декабри 9 бон

НАШЕ ДЕРЕВО (7)

Расти, вырастай,
Цвети вновь и вновь,
Плодов урожай
Потомкам готовь.
Вглубь корни пусти,
Вширь ветви раскинь,
Высь гор обхвати,
Небес наших синь.
Под ветви твои
Стекаемся мы,
Как к морю ручьи,
Как к свету из тьмы.
Лишь недругам ты
Приюта не дай,
По миру цветы
Свои рассыпай.
Испробует пусть
Весь люд трудовой
Плодов твоих вкус
И сок их живой.
Они как бальзам —
От бед и нужды.
На благо всем нам
Созрели плоды.

РÆСТДЗИНАДÆ

Æз агурдтон рæстдзинадæ,
ма’ймæ зæнхæмæ цæун, —
фал ци? Нæ кæнун зинадæ,
уæддæр зæнхи дæр гъæун.

Гъæстаг-мæстаг нæ хестæртæ.
Пъурай калм дæр фæццæруй.
Кæд нин телунцæ се’фсæртæ,
уæддæр дортæ æгъзæлуй.

Кæд нин не схæссæг — нæ мадæ
йе’хсир калуй æ реутæй,
уæддæр сирд сирдæн æрвадæ —
фонсæн гъазуй сæ уодтæй.

Рæстдзинадæ, рæстдзинадæ!
Уотæ дзоргæй, æз мæлун,
фал седзæрти хор, ци’рбадæ?
Цæмæн сæ уадзис сæлун?

1925 анзи декабри 20 бон

ПРАВДА (1)

Правду на земле искал я,
В землю ухожу за ней, —
Но иду без сожаленья,
Может быть, я там нужней.

Как правители достойны
Гнева всех простых людей!
Пустословьем недостойным
Бьют по ним камней больней.

Хоть земля и выжимает
Из груди сок — хлеб дает,
Но всегда волк волка знает
И овец на части рвет.

Где ты, правда?! Где ты, правда?!
Это мой предсмертный крик...
Где сиротская отрада?
Где свет солнечный поник?

ФУН

Зуймон мæйрохсæй
ирд æрттивтонцæ
Дигори хуæнхтæ.
Мæрдон хуссæгæй
æнцад хустæнцæ
Мæцути мæрдтæ.

Дорин обæйттæн
цъæх-ех иссæнцæ
сæ бугъзур фæрстæ.
Уадусми ниудæн
фæрсаг кодтонцæ
сæ уæлмæрдгæстæ.

Æхсæйвон угтæ
æдзох уастонцæ,
мардбæл неуæгау.
Рагон хæрнæгътæ
нурмæ н’адтæнцæ
ести æнгъæлдзау.

Ку’ртахтæй сæмæ
Хъæреуи хонхæй
зæронд цъæх цæргæс.
Байгом син кодта
æнæ фудæнхæй
æ устур гъæлæс:

«Фестетæ, мæрдтæ,
æригъал уотæ
уæ тарф хуссæгæй!»
Хириз æстугтæ
къæс-къæс кæнунцæ
сæ бериндзунæй.

1926 анзи феврали 24 бон

СОН (4)

Тени встали
В карауле
Гор дигорских круто.
Лунный блеск. Зима.
Уснули
Мертвецы Мацуты.

Леденеют
Склепов недра, —
Мертвецов жилища.
Подпевают
Вою ветра
Сторожа кладбища.

Словно плакальщицы
Совы
Стонут в час кручины.
Ничего не ждут,
Суровы,
Сумрачны руины.

Но с горы Кареуа
Мчится
К ним орел,
И плещут
Крылья старой сизой птицы,
Слышен голос вещий:
— Встаньте, мертвые!..
Сзывая,
Вьется на погосте.
...Озираясь и зевая,
Затрещали
Кости.